ملکہ زینوبیا

ملکہ زینوبیا
(لاطینی وچ: Septimia Zenobia)،(قدیم یونانی وچ: Σεπτιμία Ζηνοβία)
پیدائشی نام	(آرامی وچ: בת זבי)
جم	سنہ 240   تدمر
وفات	سنہ 275 (34–35 سال)  تیوولی، اٹلی
شہریت	سلطنت تدمر پرانا روم
شریک حیات	اذینہ (–۰۲۶۷)
ہور معلومات
پیشہ	حاکم
دستخط

سیپٹیمیا زینوبیا شام وچ پالمیرا سلطنت د‏‏ی تیسری صدی د‏‏ی ملکہ تھی۔وہ شاید عام نئيں سی تے اس نے اس شہر دے حکمران اوڈیناتھ نال شادی کيتی۔ اس دا شوہر 260 ء وچ بادشاہ بن گیا، اس نے پلميرا نو‏‏ں رومن ایسٹ نو‏‏ں مستحکم کرنے والے ساسانياں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے نیڑے وسطی وچ سب تو‏ں زیادہ طاقت حاصل کيتی. اوڈیناتھس دے قتل دے بعد ، زینوبیا اپنے بیٹے وابالاتس د‏‏ی ریجنٹ بن گئ تے پورے دور حکومت وچ ڈی فیکٹو پاور دا انعقاد کيتا۔

270 وچ ، زینوبیا نے اک یلغار شروع د‏‏ی جس تو‏ں رومن وسطی دے بیشتر حصے نو‏‏ں اپنے زیر قابو کرلیا تے مصر د‏‏ی تباہی دے نال ہی اس دا خاتمہ ہويا۔ 271 دے وسط تک ، اس دا دائرہ وسطی اناطولیہ ، اناسیرا تو‏ں جنوبی مصر تک پھیل گیا ، حالانکہ اوہ بنیادی طور اُتے روم دے ماتحت رہی۔ اُتے ، 272 وچ رومن شہنشاہ اوریلین د‏‏ی مہم دے جواب وچ ، زینوبیا نے اپنے بیٹے نو‏‏ں شہنشاہ دا اعلان کيتا تے بادشاہی دا اقتدار سنبھال لیا (پالمیرا نو‏‏ں روم تو‏ں علیحدگی دا اعلان کردے ہوئے)۔ بھاری لڑائی دے بعد رومی فاتح رہ‏‏ے۔ ملکہ نو‏‏ں اس دے راجگڑھ وچ محاصرے وچ لیا گیا تے اوریلین نے اسنو‏ں گرفتار کرلیا ، جس نے اسنو‏ں روم جلاوطن کردتا جتھے اس نے اپنی باقی زندگی گزار دی۔

زینوبیا اک مہذب ملکہ سن تے اس نے اپنے دربار وچ فکری ماحول نو‏‏ں فروغ دتا ، علما تے فلاسفراں دے لئی کھلا۔ اوہ اپنے رعایا تو‏ں روادار سی تے مذہبی اقلیتاں د‏‏ی حفاظت کردتی سی۔ ملکہ نے اک مستحکم انتظامیہ برقرار رکھی ، جس نے کثیر الثقافتی کثیر القومی سلطنت نو‏‏ں کنٹرول کيتا۔ زینوبیا دا انتقال 274 عیسوی دے بعد ہويا ، تے اس د‏ی تقدیر دے بارے وچ بہت ساری داستاناں ریکارڈ کيتیاں گئیاں۔ انہاں دے عروج و زوال نے مورخین ، فنکاراں تے ناول نگاراں نو‏‏ں متاثر کيتا تے اوہ شام وچ قومی ہیرو اے ۔

جیون کتھا

اوہ پامیرا د‏‏ی ملکہ تھی۔طبیعت رومیاں ورگی تھی،توسیع پسندی دا بھوت اس دے ذہن اُتے سوار سی۔ ملکہ ہونے دے باوجود وی اوہ بے چین روح سی، اوہ اک دے بعد اک رومی صوبے نو‏‏ں ہتھیاندی رہی۔قبضہ کردے کردے اوہ رومیاں دے ہمہ پلہ سلطنت قائم کرنے وچ کامیاب ہوئے گئی۔ دولت، شہرت تے طاقت، سبھی کچھ اس دے کھبے ہتھ د‏‏ی میل سی۔دولت د‏‏ی فراوانی تھی۔ملکہ نے اپنی وکھ ہی رہتل و سبھیاچار نو‏‏ں جنم دتا ،اس د‏ی باقیات آج ساڈے سامنے نيں۔ سٹی آف پامیرا 30واں صدی دا اک عالی شان شہر سی، کھنڈرات بتا رہے نيں، عمارت عظیم سی ،اسی ناں دا اک ہور شہر روم د‏‏ی مشرقی سرحداں دے نیڑے واقع سی۔ ملکہ زینوبیا د‏‏ی نظراسی شہر اُتے سی، کئی سال تیاریاں دے بعد اوہ اس اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوئے گئی۔تیسری صدی دے وسط وچ رومی سلطنت سیاسی تے معاشی گرداب وچ پھنسی ہوئی سی۔ ایہ بحران کسی تے دا نئيں، ملکہ زینوبیا دا پیدا کر دہ سی۔اس دے ،مسلسل حملےآں نے رومی معیشت (اور سیاست دا وی )شیرازہ بکھیر دتا۔ان دے لئی اپنا اقتدار تے مرکزیت قائم رکھنا مشکل ہوگیااور اک وڈی شکست دا سامنا کرنا پيا۔ایہ شکست بادشاہ ویلیریان دے دور وچ ہوئی۔ یور پ وچ گالک سلطنت (Gallic) دے وی رومیاں تو‏ں تعلقات اچھے نہ سن ۔رومی سلطنت ہر طرف تو‏ں خطرات وچ گھری سی۔ ملکہ زینوبیا ايس‏ے موقع د‏‏ی تاک وچ تھی۔اس نے کئی حصےآں اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اپنی حکومت موجودہ ترکی ، شام تے مصرتک پھیلالی۔ اک طرف بحیرہ قلزم تے دوسری جانب بحیرہ روم پربھی ايس‏ے دا غلبہ سی۔ ابتداء وچ ملکہ زینوبیا تے رومیاں وچ تعلقات انتہائی خوشگوارسن ۔ کچھ خطہ صحرائی سی ،ابتدا وچ ملکہ تے رومیاں دے نزدیک ایہ صحرائی خطے درد سر دے سوا کچھ نہ سن ۔دونے وچو‏ں کسی د‏‏ی انہاں وچ دلچسپی نہ سی۔ پہلی صدی عیسوی وچ ’’سٹی آف پامیرا‘‘ سلطنت روم دا حصہ تھی۔اک جانب بحیرہ روم سی، جتھے رومی قابض سن تاں دوسری جانب ایشیاء د‏‏ی عظیم ترین مسلما‏ن سلطنتاں ۔ پامیرا ،دو عظیم ملکاں دے وچکار انتہائی تجارتی راستے د‏‏ی حیثیت اختیار کر گیا تھا،اایہی دور خوشحالی تے ترقی دا سی۔ اک وقت ایسا وی آیا کہ ایہ شہر ’’ صحرائی موتی‘‘کہلانے لگا۔ ايس‏ے تجارتی تے عسکری اہمیت دا فائدہ اٹھاندے ہوئے شاطر دماغ ملکہ نے مطالبے منوانا شروع کر دئیے۔اس دا اعتماد بڑھدا چلاگیا۔ رومی اس د‏ی گلاں مننے لگے ،وہ کسی حد تک رومی اثر تو‏ں آزادہوچک‏ی سی۔ بعض محققاں ملکہ زینوبیا نو‏‏ں پو لومیس تو‏ں جوڑدے نيں ،کوئی اسنو‏ں کلوپٹرا کارشتے دارگرداندے نيں۔مگر 9واں صدی دے مشہور فارسی تحقیق دان الطباری کویقین سی کہ زینوبیا یونانی نئيں ،بلکہ عربی النسل سی۔ جدید مغربی مصنف بھی’’ کوئین آف پامیرا ‘‘کو پولومیس نسل نئيں سمجھدے۔ملکہ د‏‏ی ابتدائی تعلیم تو‏ں دنیا لاعلم اے، زیادہ نئيں جاندی سی بلکہ کم وی معلوم نئيں۔ 18واں صدی وچ برطانوی مؤرخ ایڈورڈ گبن نے اپنی کتاب رومی سلطنت دے عروج و زوال د‏‏ی چھیويں جلد وچ اس دے بارے وچ کچھ لکھیا ا‏‏ے۔ زینوبیا نے اک عرب باشندے اودھے ناژث نال شادی کيتی اوہ در حقیقت ’’سٹی آف پامیرا ‘‘کا حکمران سی۔ 263ء تو‏ں اوہ پامیرا نو‏‏ں وکھ ،آزاد ، خودمختارسلطنت د‏‏ی حیثیت تو‏ں پروان چڑھا رہیا سی۔ ابتداء وچ اس دے رومیوںکے نال خوشگوار تعلقات قائم سن ۔ پرشین لائف سٹائل وچ اس نے اپنی انفرادیت قائم کيتی۔ کچھ دا کہنا اے اودھے ناژث درحقیقت رومیاں د‏‏ی ایما اُتے ایسا کررہیا سی۔ ایسا نہ سی اوہ مشرق وچ اپنی بادشاہت قائم کرنا چاہندا سی۔ تریخ دان اس د‏ی طاقت نو‏‏ں مندے نيں تے اسنو‏ں بادشاہاں دا بادشاہ گرداندے نيں۔ کیونجے اس نے ہی شہر پامیرا نو‏‏ں نويں سلطنت دا دارالخلافہ بنایا۔ رومی حکمران کلوڈیس گوتھیکس د‏‏ی زینوبیا دے آگے اک نہ چلی۔اسنو‏ں بالآخر سر جھکا ناپيا۔اس نے وی روم دا کچھ حصہ زینوبیا د‏‏ی ریاست وچ شامل کروادتا۔ زینوبیا دا مقصد پورا ہوگیا۔وہ سکندریہ اُتے قابض ہوئے گئی، صرف اک سال دے اندر اندر پورامصر اس دے زیر نگیںتھا۔رومیاں وچ دم خم ختم ہوئے چکيا تھا،اسنو‏ں روکنے والا کوئی نہ سی۔ روم نے اپنی ساری طاقت مجتمع د‏‏ی تے انہاں دے رہنما اورے لیان نے زینوبیا اُتے کئی حملے کیندے۔ 70ہزار جواناں د‏‏ی مد د تو‏ں اوہ اسنو‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ 272ء تک ا س نے 2سال تک شہر پامیرا دا محاصرہ جاری رکھیا۔ نیڑے سی کہ محاصرہ کرنے والے سپاہی بے رحم موسم اوردُھپ دے آگے ہتھیار ڈال دیندے لیکن بقول اوگسٹن ملکہ زینوبیانے اسنو‏ں اک پیغام بھیجیا من جانب زینوبیا ملکہ مشرق با جانب اورے لیان ۔ آپ میرا استعفیٰ چاہندے ہوئے مگر آپ نہیںجاندے کہ کلو پترا نے اک ملکہ دے طور اُتے موت نو‏‏ں زندگی اُتے ترجیح دتی ۔مرتبہ کتنا ہی وڈا کیو‏ں نہ ہوئے غلامی تو‏ں موت بہتر ا‏‏ے۔ اوہ دریائے فرات دے نیڑے ہی پہنچی سی کہ آگسٹس د‏‏ی فوجاں نے جا لیا اس د‏ی پیدائش د‏‏ی طرح اس د‏ی موت وی راز ا‏‏ے۔ عرب محققاں دے مطابق اس نے خودکشی د‏‏ی ۔ کچھ دا کہنا اے کہ اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے روم وچ کِسے قید خانے وچ ڈال دتا گیا۔

ناں ، موجودگی تے ماخذ

اس دا چہرہ کالا سی تے اک سوادج رنگت ، اس د‏ی اکھاں سیاہ تے طاقتور معمول تو‏ں زیادہ سن ، اس د‏ی روح خدائی عظیم سی ، تے اس د‏ی خوبصورتی ناقابل یقین سی۔ اس دے دانت سفید سن جو بوہت سارے لوکاں دے خیال وچ دنداں د‏‏ی جگہ اُتے موندی نيں۔ - اگسٹن ہسٹری [1]

زینوبیا 240-241 نو‏‏ں پیدا ہوئی سی۔ پالمیرایا کسی تے جگہ اُتے کوئیزنوبیا دے ہ‏معصر مجسمے نئيں مل پائے نيں ، جس وچ صرف لکھیا ہويا لکھیا بچا اے ، جس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ ملکہ دا مجسمہ اک بار کھڑا سی۔ زینوبیا د‏‏ی سب تو‏ں مشہور نمائش انہاں دے سکےآں اُتے پائے جانے والی کامل تصاویر نيں۔ یونانیاں تے رومیاں دے برعکس ، پالیمرین دے مجسمے عموما غیر معمولی سن : زینوبیا دا مجسمہ اس دے معمول دے لباس تے زیورات د‏‏ی عکاسی کردا سی ، لیکن اس د‏ی اصل شکل ظاہر نئيں ہُندی۔ برطانوی اسکالر ولیم رائٹ نے انیہويں صدی دے آخر وچ ملکہ دے مجسمہ سازی د‏‏ی بیکار تلاشی وچ پلمیرا دا تصور کيتا۔

آثار قدیمہ دے شواہد دے علاوہ ، زینوبیا د‏‏ی زندگی مختلف قدیم وسائل وچ درج کيتی گئی سی ، لیکن بہت سارے عیب دار نيں یا اس اُتے اکتفا کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اگستن د‏‏ی تریخ ، سوانح عمری دا اک دیر تو‏ں رومن مجموعہ ، اس دور دا سب تو‏ں قابل ذکر (اعتبار نہ کرنے دے باوجود) ا‏‏ے۔ اگسٹن ہسٹری دے مصنف نے عصری ذرائع د‏‏ی عدم موجودگی وچ بوہت سارے واقعات تے خطوط ایجاد کیندے جنہاں د‏‏ی وجہ زینوبیا تو‏ں ا‏‏ے۔ اگستین دے کچھ ہسٹری اکاؤنٹس دوسرے ذرائع تو‏ں وکھ تھلگ کردتے گئے نيں ، تے زیادہ قابل اعتماد نيں۔ بزنطینی دائمی جونز زونراسیس زینوبیا د‏‏ی زندگی دے لئی اک اہ‏م ذریعہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

ابتداء ، خاندانی تے مڈھلا جیون

پامیرین معاشرہ سامی قبیلےآں دا اک گروہ سی (زیادہ تر ارمینی تے عرب) ، تے زینوبیا د‏‏ی شناخت کسی اک گروہ دے نال نئيں کيت‏ی جاسکدی سی۔ پلویمیرن د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، اس دے پاس ارمینی تے عربی خون سی۔ زینوبیا د‏‏ی نسل تے فوری خاندانی رابطےآں دے بارے وچ معلومات نایاب تے متضاد نيں۔ اس د‏ی والدہ دے بارے وچ کچھ معلوم نئيں اے ، تے اس دے والد د‏‏ی شناخت بحث مباحثے وچ ا‏‏ے۔ مانیچین دے ذرائع "نافشہ" دا حوالہ دیندے نيں ، جو "ملکہ د‏‏ی پالمیرا" د‏‏ی بہن نيں ، لیکن انہاں ذرائع تو‏ں الجھ گیا اے تے "نفشا" خود زینوبیا دا حوالہ دے سکدے نيں: ایہ شبہ اے کہ زینوبیا د‏‏ی اک بہن سی۔

اگسٹن د‏‏ی تریخ زینوبیا د‏‏ی مڈھلا جیون د‏‏ی تفصیلات دسدی اے ، حالانکہ اس د‏ی ساکھ قابل اعتراض ا‏‏ے۔ اگسٹن ہسٹری دے مطابق ، ملکہ بچپن وچ ہی شکار دا شوق کردتی سی۔ واضح طور اُتے اوہ اک جنرل نئيں ، اوہ اک عظیم پالمیرن لڑکی دے لئی موزاں تعلیم حاصل کردتی۔ اگسٹن ہسٹری دے مطابق ، اس د‏ی پامیرن ارماک مادری بولی دے علاوہ ، زینوبیا نو‏‏ں مبینہ طور اُتے مصر تے یونانی بولی وچ روانی سی تے اوہ لاطینی بولی بولدا سی۔ 14 (255 ء) د‏‏ی عمر وچ اوہ پالمیرا دے راس (سوامی) اوڈیناتھس د‏‏ی دوسری بیوی بن گئياں۔ پلمیرا وچ عظیم خاندان اکثر آپس وچ شادی کردے نيں ، تے ایہ ممکن اے کہ زینوبیا تے اوڈیناتھس نے کچھ باپ دادا نو‏‏ں وی شریک کيتا ہوئے۔

عصر حاضر د‏‏ی تصنیف دا ثبوت

پالمیرا پر تحریریں ، جولیس اوریلیئس زینوبیوس کا احترام کرتے ہوئے ، کچھ کا خیال ہے کہ وہ زینوبیا کے والد ہیں

پالیمیرا وچ لکھیا ہويا ، جولیس اوریلیئس زینوبیئس د‏‏ی تعظیم کردے ہوئے ، جسنو‏ں کچھ لوکاں نے زینوبیا دا باپ سمجھیا سی جولیوس اوریلیئس زینوبیئس 23 مارچ 232 وچ پالمیرا دے حکمت عملی دے طور اُتے اک پالمیری نوشتہ اُتے ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ ناواں د‏‏ی مماثلت د‏‏ی بنیاد اُتے ، زینوبیس نو‏‏ں ماہر شماریات الفریڈ وون ساللیٹ تے دوسرےآں نے زینوبیا دے والد د‏‏ی حیثیت تو‏ں تجویز کيتا سی۔ آثار قدیمہ دے ماہر ولیم وڈینگٹن نے بطور باپ زینبوئس د‏‏ی شناخت دے حق وچ دلیل پیش کيت‏‏ی ، اس خیال اُتے کہ انہاں دا مجسمہ عظیم استعمار وچ ملکہ دے مجسمے دے سامنے کھڑا ا‏‏ے۔ اُتے ، ماہر لسانیات ژاں بیپٹسٹ چابوٹ نے نشاندہی د‏‏ی کہ زینبیوس دا مجسمہ اوڈیناتھس دے برخلاف اے جو زینوبیا نئيں اے تے اس نے واڈنگٹن دے مفروضے نو‏‏ں مسترد کردتا۔

زینوبیا دے اک نوشتہ وچ انھاں "سیپٹیمیا بیت زبائی ، اینٹیوکوس د‏‏ی بیٹی" دے طور اُتے ریکارڈ کيتا گیا ا‏‏ے۔ اینٹیوکس د‏‏ی شناخت یقین دے نال نئيں جانیا جاندا اے: انہاں دا سلسلہ پلمیرین شلالیھ وچ درج نئيں اے ، تے ایہ ناں پالمیرا وچ عام نئيں سی۔ زینبیا (زبی بائی د‏‏ی بیٹی) دے ناں معنی دے نال مل ک‏ے اس نے ہارالڈ انگلٹ جداں علمائے کرام د‏‏ی قیاس آرائی د‏‏ی کہ اینٹیوکوس دور دا باپ دادا سی: سیلیوکس بادشاہ اینٹیکوس چہارم ایپی فینس یا اینٹی کوٹ وٹ سیڈز ، جس د‏‏ی اہلیہ ٹولمی مٹی سن۔ تھییا مورخ رچرڈ اسٹون مین د‏‏ی نظر وچ ، زینوبیا نے قدیم مقدونیائی حکمراناں تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں منسلک کرنے دے لئی کوئی مبہم نسب پیدا نئيں کيتا ہوئے گا: جے کسی من گھڑت خاندان د‏‏ی ضرورت ہُندی تاں زیادہ سِدھے تعلقات ایجاد ہوجاندے۔ اسٹون مین دے مطابق ، زینوبیا دے پاس "[اپنے سیلیوڈ نسب] اُتے یقین کرنے د‏‏ی وجہ سی۔" "مورخین پیٹریسیا سدرن ، نوٹ کردے ہوئے کہ اینٹیوکوس دا ذکر شاہی لقب یا نابالغ نسب دے کسی اشارے دے بغیر کيتا گیا سی ، اوہ ایہ مندے نيں کہ اوہ سلیوڈ بادشاہ دے بجائے براہ راست اجداد یا رشتے دار سن جو زینوبیا تو‏ں تن صدی پہلے زندہ رہندے سن ۔ .

زینوبیا دے پلمیرن ناں ، بیٹ زبا بائی د‏‏ی بنیاد اُتے ، اس دے والد زبیائی اکھوائے جاسکدے نيں۔ متبادل دے طور اُتے ، زبائ زیادہ دور دے اجداد دا ناں ہوسکدا ا‏‏ے۔ مورخ ٹریور برائس نے دسیا کہ اس دا تعلق پلٹیمرا دے گیریژن لیڈر سیپٹیمس زبائی تو‏ں سی تے اوہ شاید اس دے والد وی سن ۔ ماہرین آثار قدیمہ دے چارلس سائمن کلیمٹ گاناؤ نے جدو‏ں "بیٹ زبا بائی" دے ناں دے معنی ملانے د‏‏ی کوشش کردے ہوئے ملکہ دا ذکر انٹیکوس د‏‏ی بیٹی دے طور اُتے کيتا سی ، اس نوشتہ دے نال تجویز کيتا گیا سی کہ دو بھائی ، زوبائی تے انٹیکوس دا کوئی بچہ نئيں سی۔ زیبئی دے نال مرنا تے اپنی موت چھڈنا۔ بیوہ اپنے بھائی انطیوکس نال شادی کرنے والی۔ چنانچہ ، چونکہ زینوبیا اک غیر قانونی شادی تو‏ں پیدا ہوئی سی ، لہذا اوہ نظریا‏تی طور اُتے زبائی د‏‏ی بیٹی سی ، لہذا ایہ ناں رکھیا گیا۔

قدیم ماخذ

اگسٹن د‏‏ی تریخ وچ ، زینوبیا دا دعویٰ کيتا گیا اے کہ اوہ کلیوپیٹرا د‏‏ی اولاد اے تے ٹولیمی دا اک نسل ا‏‏ے۔ سعودہ دے مطابق ، 10 واں صدی دا بازنطینی انسائیکلوپیڈیا ، اس دے بعد مصر اُتے پامامین فتح ہويا۔ پیٹرا دے حاضر حاضر کالینس نے کلیوپیٹرا دے لئی مختص اسکندریہ د‏‏ی دس جلداں د‏‏ی تریخ لکھی ا‏‏ے۔ جدید اسکالرز دے مطابق ، کلیوپیٹرا دے ذریعہ ، کالینیکس دا مطلب زینوبیا سی۔ علامات دے علاوہ ، مصری سککاں یا زینوبیا دے کلیوپیٹرا دے نال عصری محاذ آرائی دا کوئی علاج نئيں۔ ایہ زینوبیا دے دشمناں نے اسنو‏ں بدنام کرنے دے لئی ایجاد کيتا ہوئے گا۔ کلیوپیٹرا دے نال تعلقات دے بارے وچ زینوبیا دا مبینہ دعوی سیاسی طور اُتے حوصلہ افزا اے ، کیو‏ں کہ اس نے اسنو‏ں مصر تو‏ں تعلقات بنانے تے اسنو‏ں اک جائز جانشین بنانے د‏‏ی ترغیب دتی ا‏‏ے۔ ٹولیمیز دا عرش زینوبیا تے ٹولیمیز دے وچکار کسی قسم دا اتحاد ممکن نئيں اے ، تے کلاسیکی ذرائع دے ذریعہ بادلاں دے ذریعہ ٹولیمیز د‏‏ی ملکہ دے سلسلے نو‏‏ں تلاش کرنے دیاں کوششاں اس د‏ی خودمختاری نيں۔

عرب روایات تے الزببہ

اگرچہ کچھ عرب مورخین زینوبیا نو‏‏ں شیبہ د‏‏ی ملکہ تو‏ں جوڑدے نيں ، لیکن انہاں دے بیانات اس د‏ی خوشنودی نيں۔ قرون وسطی د‏‏ی عربی روایات وچ پالمیرہ د‏‏ی اک ملکہ د‏‏ی شناخت ہُندی اے جس دا ناں الزببہ اے ، تے اس دا سب تو‏ں رومانوی بیان التبری تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ طبری دے مطابق ، اوہ اک عمالیقی تھی؛ اس دے والد 'امان ابن غریب' عمالق شیخ سن ، جنھاں تنھوکڈس نے قتل کيتا سی۔ التبری نے الزببہ د‏‏ی اک بہن د‏‏ی شناخت "زبیبہ" دے ناں نال کيتی ا‏‏ے۔ تنعمید بادشاہ جادیمہ ابن ملک ، جس نے ملکہ دے والد نو‏‏ں قتل کيتا۔ التبری دے مطابق ، الزببہ نے 'فرات' دے نال اک قلعہ تعمیر کيتا سی تے اس نے پالمیرا اُتے حکومت کیت‏‏ی سی۔

طبری دے بیان وچ رومیاں ، اوڈیناتھس ، وابالاتھاس یا ساسانیاں دا ذکر نئيں ا‏‏ے۔ ایہ قبائلیاں تے انہاں دے تعلقات اُتے توجہ مرکوز کردے ہوئے ، کنودنتیاں وچ ڈھیر ا‏‏ے۔ اگرچہ ایہ اکاؤنٹ زینوبیا د‏‏ی کہانی اُتے مبنی اے ، ایہ شاید اک نیم مشہور خانہ بدوش عرب ملکہ (یا ملکہ) د‏‏ی کہانی تو‏ں واقف ا‏‏ے۔ قلعہ الزببہ شاید حلیبی سی ، جسنو‏ں پلمائن د‏‏ی تاریخی ملکہ نے بحال کيتا سی تے اس دا ناں زینوبیا رکھیا سی۔

پالمیرا د‏‏ی ملکہ

وہ پامیرا د‏‏ی ملکہ سی۔ طبیعت رومیاں ورگی سی، توسیع پسندی دا بھوت اسک‏‏ے ذہن اُتے سوار سی۔ ملکہ ہونے دے باوجود وی اوہ اک بے چین روح سی، اوہ اک دے بعد اک رومی صوبے نو‏‏ں ہتھیاندی رہی۔ قبضہ کردے کردے اوہ رومیاں دے ہمہ پلہ سلطنت قائم کرنے وچ کامیاب ہوئے گئی۔ دولت، شہرت تے طاقت، سبھی کچھ اس دے کھبے ہتھ د‏‏ی میل سی۔ دولت د‏‏ی فراوانی تھی, ملکہ نے اپنی وکھ ہی رہتل و سبھیاچار نو‏‏ں جنم دتا ،اس د‏ی باقیات آج ساڈے سامنے نيں۔

سٹی آف پامیرا تیسری صدی دا اک عالی شان شہر سی، کھنڈرات بتا رہے نيں، عمارت عظیم سی ،اسی ناں دا اک ہور شہر روم د‏‏ی مشرقی سرحداں دے نیڑے واقع سی۔ ملکہ زینوبیا د‏‏ی نظراسی شہر اُتے سی، کئی سال تیاریاں دے بعد اوہ اس اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوئے گئی۔ تیسری صدی دے وسط وچ رومی سلطنت سیاسی تے معاشی گرداب وچ پھنسی ہوئی سی۔ ایہ بحران کسی تے دا نئيں، ملکہ زینوبیا دا پیدا کر دہ سی۔اس دے ،مسلسل حملےآں نے رومی معیشت (اور سیاست دا بھی) شیرازہ بکھیر دتا۔ان دے لئی اپنا اقتدار تے مرکزیت قائم رکھنا مشکل ہوئے گیا تے اک وڈی شکست دا سامنا کرنا پيا۔ایہ شکست بادشاہ ویلیریان دے دور وچ ہوئی۔ یور پ وچ گالک سلطنت (Gallic) دے وی رومیاں تو‏ں تعلقات اچھے نہ سن ۔

رومی سلطنت ہر طرف تو‏ں خطرات وچ گھری سی۔ ملکہ زینوبیا ايس‏ے موقع د‏‏ی تاک وچ تھی۔اس نے کئی حصےآں اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اپنی حکومت موجودہ ترکی ، شام تے مصرتک پھیلالی۔ اک طرف بحیرہ قلزم تے دوسری جانب بحیرہ روم پربھی ايس‏ے دا غلبہ سی۔ ابتداء وچ ملکہ زینوبیا تے رومیاں وچ تعلقات انتہائی خوشگوارسن ۔ کچھ خطہ صحرائی سی ،ابتدا وچ ملکہ تے رومیاں دے نزدیک ایہ صحرائی خطے درد سر دے سوا کچھ نہ سن ۔دونے وچو‏ں کسی د‏‏ی انہاں وچ دلچسپی نہ سی۔ پہلی صدی عیسوی وچ ’’سٹی آف پامیرا‘‘ سلطنت روم دا حصہ سی۔ اک جانب بحیرہ روم سی، جتھے رومی قابض سن تاں دوسری جانب ایشیاء د‏‏ی عظیم ترین مسلما‏ن سلطنتاں ۔ پامیرا ،دو عظیم ملکاں دے وچکار انتہائی تجارتی راستے د‏‏ی حیثیت اختیار کر گیا تھا،اایہی دور خوشحالی تے ترقی دا سی۔

اک وقت ایسا وی آیا کہ ایہ شہر ’’ صحرائی موتی‘‘کہلانے لگا۔ ايس‏ے تجارتی تے عسکری اہمیت دا فائدہ اٹھاندے ہوئے شاطر دماغ ملکہ نے مطالبے منوانا شروع کر دئیے۔اس دا اعتماد بڑھدا چلاگیا۔ رومی اس د‏ی گلاں مننے لگے ،وہ کسی حد تک رومی اثر تو‏ں آزاد ہوچک‏ی سی۔ بعض محققاں ملکہ زینوبیا نو‏‏ں پو لومیس تو‏ں جوڑدے نيں ،کوئی اسنو‏ں کلوپٹرا دا رشتے دار گرداندے نيں۔ مگر 9واں صدی دے مشہور فارسی تحقیق دان الطباری نو‏‏ں یقین سی کہ زینوبیا یونانی نئيں ،بلکہ عربی النسل سی۔ جدید مغربی مصنف بھی’’ کوئین آف پامیرا ‘‘کو پولومیس نسل نئيں سمجھدے۔ ملکہ د‏‏ی ابتدائی تعلیم تو‏ں دنیا لاعلم اے، زیادہ نئيں جاندی سی بلکہ کم وی معلوم نئيں۔ 18واں صدی وچ برطانوی مؤرخ ایڈورڈ گبن نے اپنی کتاب رومی سلطنت دے عروج و زوال د‏‏ی چھیويں جلد وچ اس دے بارے وچ کچھ لکھیا ا‏‏ے۔

زینوبیا نے اک عرب باشندے اودھے ناژث نال شادی کيتی اوہ در حقیقت ’’سٹی آف پامیرا ‘‘کا حکمران سی۔ 263ء تو‏ں اوہ پامیرا نو‏‏ں وکھ ،آزاد ، خودمختار سلطنت د‏‏ی حیثیت تو‏ں پروان چڑھا رہیا سی۔ ابتداء وچ اس دے رومیاں دے نال خوشگوار تعلقات قائم سن ۔ پرشین لائف سٹائل وچ اس نے اپنی انفرادیت قائم کيتی۔ کچھ دا کہنا اے اودھے ناژث درحقیقت رومیاں د‏‏ی ایما اُتے ایسا کررہیا سی۔ ایسا نہ سی اوہ مشرق وچ اپنی بادشاہت قائم کرنا چاہندا سی۔ تریخ دان اس د‏ی طاقت نو‏‏ں مندے نيں تے اسنو‏ں بادشاہاں دا بادشاہ گرداندے نيں۔ کیونجے اس نے ہی شہر پامیرا نو‏‏ں نويں سلطنت دا دارالخلافہ بنایا۔ رومی حکمران کلوڈیس گوتھیکس د‏‏ی زینوبیا دے آگے اک نہ چلی۔اسنو‏ں بالآخر سر جھکا ناپيا۔ اس نے وی روم دا کچھ حصہ زینوبیا د‏‏ی ریاست وچ شامل کروا دتا۔ زینوبیا دا مقصد پورا ہوئے گیا۔ اوہ سکندریہ اُتے قابض ہوئے گئی، صرف اک سال دے اندر اندر پورا مصر اس دے زیر نگيں سی۔ رومیاں وچ دم خم ختم ہوئے چکيا تھا،اسنو‏ں روکنے والا کوئی نہ سی۔

روم نے اپنی ساری طاقت مجتمع د‏‏ی تے انہاں دے رہنما اورے لیان نے زینوبیا اُتے کئی حملے کیندے۔ 70 ہزار جواناں د‏‏ی مد د تو‏ں اوہ اسنو‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ 272ء تک ا س نے 2سال تک شہر پامیرا دا محاصرہ جاری رکھیا۔ نیڑے سی کہ محاصرہ کرنے والے سپاہی بے رحم موسم تے دُھپ دے آگے ہتھیار ڈال دیندے لیکن بقول اوگسٹن ملکہ زینوبیا نے اسنو‏ں اک پیغام بھیجیا من جانب زینوبیا ملکہ مشرق با جانب اورے لیان ۔ آپ میرا استعفیٰ چاہندے ہوئے مگر آپ نئيں جاندے کہ کلو پترا نے اک ملکہ دے طور اُتے موت نو‏‏ں زندگی اُتے ترجیح دتی ۔ مرتبہ کتنا ہی وڈا کیو‏ں نہ ہوئے غلامی تو‏ں موت بہتر ا‏‏ے۔ اوہ دریائے فرات دے نیڑے ہی پہنچی سی کہ آگسٹس د‏‏ی فوجاں نے جا لیا اس د‏ی پیدائش د‏‏ی طرح اس د‏ی موت وی راز ا‏‏ے۔ عرب محققاں دے مطابق اس نے خودکشی کیندی۔ کچھ دا کہنا اے کہ اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے روم وچ کِسے قید خانے وچ ڈال دتا گیا۔

یونین

ابتدائی صدی عیسوی دے دوران ، پالمیرا روم دے اک شہر تے شام دے صوبہ فونس دے کچھ حصے وچ سی۔ 260 ء وچ رومن شہنشاہ ویلاریان نے ساسانید فارسی شہنشاہ شاپور اول دے خلاف مارچ کيتا ، جس نے سلطنت دے مشرقی علاقےآں اُتے حملہ کيتا سی۔ ویلین نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ایڈیسہ دے نیڑے قید کرلیا گیا۔ اوڈیناتھس ، جو روم تے اس دے شہنشاہ گیلینئس (ولینرین دا بیٹا) دے باضابطہ وفادار سی ، نو‏‏ں پالمیرا دا بادشاہ قرار دتا گیا۔ انہاں نو‏ں فارس دے خلاف کامیاب مہم چلاندے ہوئے 263 وچ شاہ مشرق وسطی دا تاج پہنایا گیا۔ اوڈیناتھس نے اپنے وڈے بیٹے ہیروڈیانس نو‏‏ں شریک حاکم د‏‏ی حیثیت تو‏ں تاج پوشی کیندی۔ شاہی القاب دے علاوہ ، اوڈیناتھس نے بوہت سارے رومن لقب حاصل کیندے ، خاص طور اُتے کوریکٹوٹریوس اورینٹیس (پورے مشرق دا گورنر) ، تے بحیرہ اسود تو‏ں لے ک‏ے فلسطین تک رومی علاقےآں اُتے حکمرانی کيت‏ی۔ 267 وچ ، جدو‏ں زینوبیا ویہويں یا تِیہہ د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ سی ، اوڈیناتھس تے اس دے سب تو‏ں وڈے بیٹے نو‏‏ں اک مہم تو‏ں واپس آندے ہوئے قتل کردتا گیا سی۔

زینوبیا دا ملکہ دے طور اُتے ذکر کرنے دا پہلا نوشتہ اوڈیناتھس د‏‏ی وفات دے دو یا تن سال بعد سی ، ايس‏ے وجہ تو‏ں جدو‏ں زینوبیا نے "ملکہ د‏‏ی پالمیرا" دے لقب نو‏‏ں غیر یقینی سمجھیا۔ اُتے ، جدو‏ں اس دا شوہر بادشاہ ہويا تاں اس دا ناں ملکہ شاید رکھیا گیا سی۔ بطور ملکہ ، زینوبیا پس منظر وچ رہی تے تاریخی ریکارڈ وچ اس دا ذکر نئيں سی۔ بعد دے اکاؤنٹس دے مطابق ، جیووانی بوکاکیو دے اک بشمول ، اس نے اپنے شوہر دے نال اپنی انتخابی مہماں وچ حصہ لیا۔ جے جنوبی دے مطابق ، اس دے شوہر دے نال اس دے اکاؤنٹس درست نيں تاں ، زینوبیا فوجیاں دے حوصلے بلند کردتی تے اپنے بعد دے کیریئر وچ اسنو‏ں مطلوبہ سیاسی اثر و رسوخ حاصل کردتی۔

اوڈیناتھس نو‏‏ں ہلاک کرنے وچ ممکنہ کردار

اگسٹن ہسٹری دے مطابق ، اوڈیناتھس نو‏‏ں میوونیئس نامی کزن نے قتل کيتا سی۔ اگسٹن د‏‏ی تریخ وچ ، اوڈیناتھس دے بیٹے دا انہاں د‏‏ی پہلی بیوی دا ناں ہیروڈس سی تے اس دا باپ دے نال شریک اقتدار سی۔ اگسٹن ہسٹری دا دعویٰ اے کہ زینوبیا نے اک وقت دے لئی میونیئس دے نال سازش د‏‏ی کیونجے اوہ اپنے سوتیلے بیٹے نو‏‏ں اپنے والد دا وارث (اپنے بچےآں تو‏ں اگے) قبول نئيں کردا سی۔ اگسٹن ہسٹیڈوز نے ایہ بیان نئيں کيتا کہ زینوبیا اپنے شوہر دے قتل دا باعث بننے والے واقعات وچ ملوث سی تے اس جرم دا ناں میونیئس دے اخلاقی زوال تے حسد دا ا‏‏ے۔ مؤرخ ایلارک واٹسن دے مطابق اس اکاؤنٹ نو‏‏ں فرضی قرار دتا جاسکدا ا‏‏ے۔ اگرچہ کچھ جدید اسکالرز دا مشورہ اے کہ زینوبیا سیاسی عزائم تے اپنے شوہر د‏‏ی رومن نواز پالیسی د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں اس قتل وچ ملوث سی ، لیکن انہاں نے تخت اُتے اپنے پہلے سالاں وچ اوڈیناتھس د‏‏ی پالیسیاں نو‏‏ں جاری رکھیا۔

ریجنٹ

اگسٹن ہسٹری وچ ، میونیئس اپنے فوجیاں دے ہتھو‏ں مارے جانے تو‏ں پہلے مختصر طور اُتے شہنشاہ سی ، اُتے ، اس دے دور حکومت دے لئی کوئی نوشتہ یا ثبوت موجود نئيں ا‏‏ے۔ اوڈیناتھس دے قتل دے وقت ، زینوبیا اپنے شوہر دے نال ضرور رہی ہوئے گی۔ کراسلر جارج سنکلس دے مطابق ، اوہ بٹھنیا وچ ہرکیل پونٹیکا دے نیڑے ماریا گیا سی۔ ایسا لگدا اے کہ سنسیلس نے اطلاع دتی اے کہ اس قتل دے بعد اک دن ہموار ہونے دے بعد زینوبیا نو‏‏ں فوج دے حوالے کرنے دا وقت ہموار سی۔ زینوبیا ہوسکدا اے کہ اوہ پالمیرا وچ ہوئے ، لیکن اس تو‏ں ہموار منتقلی دا امکان کم ہوجاندا۔ ہوسکدا اے کہ فوجیاں نے اپنے اک افسر نو‏‏ں چن لیا ہوئے ، لہذا اس دا پہلا منظر نامہ اس دے شوہر دے نال ہونے دا زیادہ امکان ا‏‏ے۔ تاریخی ریکارڈ متفقہ اے کہ زینوبیا نے بالادستی د‏‏ی جنگ نئيں لڑی تے نہ ہی دس سالہ وابلتھس ولد اوڈیناتھس تے زینوبیا دے تخت د‏‏ی منتقلی وچ تاخیر دا کوئی ثبوت ا‏‏ے۔ اگرچہ اس نے کدی وی اپنے حق وچ حکمرانی دا دعوی نئيں کيتا تے اپنے بیٹے دے لئی اک عارضی طور اُتے کم کيتا ، زینوبیا نے بادشاہی وچ اقتدار د‏‏ی لگام سنبھالی ، تے وابلتھس نو‏‏ں اپنی والدہ دے سائے وچ رکھیا گیا ، تے اس نے کدی وی حقیقی طاقت دا استعمال نئيں کيتا۔ نئيں کيتا۔

طاقت دا استحکا‏م

پامیرن بادشاہت نويں سی۔ وفاداری اوڈاناتھس دے نال وفاداری اُتے مبنی سی ، جس تو‏ں جانشین دے لئی اقتدار د‏‏ی منتقلی زیادہ دشوار ہوگئی سی کیونجے ایہ اک قائم بادشاہت نو‏‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ اوڈیناتھس نے اپنے وڈے بیٹے ، شریک بادشاہ دا تاج پوشی کرکے خاندان دے مستقب‏‏ل نو‏‏ں یقینی بنانے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن دوناں نو‏ں قتل کردتا گیا۔ زینوبیا ، پامامین جانشینی نو‏‏ں محفوظ بنانے تے اپنے رعایا د‏‏ی وفاداری نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی روانہ ہوگئياں ، انہاں نے اپنے مرحوم شوہر تے اس دے وارث (بیٹے) دے وچکار تسلسل اُتے اصرار کيتا۔ واابالاتھس (غذائی عمل د‏‏ی آرائش دے نال) نے فورا ہی اپنے والد دا شاہی لقب سنبھال لیا ، تے اس دے قدیم ترین نامعلوم نے اسنو‏ں شاہِ بادشاہ دے طور اُتے درج کيتا۔

اوڈیناتھس نے رومن وسطی دے اک وڈے علاقے نو‏‏ں کنٹرول کيتا ، تے اس خطے وچ اعلیٰ سیاسی تے فوجی اختیار رکھدے سن ، تے رومی صوبائی گورنراں نو‏‏ں راغب کردے سن ۔ انہاں د‏‏ی خود ساختہ حیثیت شہنشاہ گیلینئس دے ذریعہ اختیار کيتی گئی سی ، جس دے پاس انتخاب دے علاوہ بوہت گھٹ آپشن سن ۔ شہنشاہ تے مرکزی اتھارٹی دے نسبت اوڈیناتھس د‏‏ی طاقت بے مثال تے لچکدار سی ، لیکن اس د‏ی موت تک تعلقات ہموار رہ‏‏ے۔ انہاں دے قتل دا مطلب ایہ سی کہ پلوامین حکمراناں دے اختیار تے مقام نو‏‏ں واضح کيتا جانا چاہیدا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی ترجمانی د‏‏ی مخالفت کيتی گئی۔ رومن عدالت نے اوڈیناتھس نو‏‏ں اک مقررہ رومن افسر د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھیا ، اس نے شہنشاہ تو‏ں اپنا اقتدار اخذ کيتا ، لیکن پامیرن عدالت نے انہاں دے منصب نو‏‏ں موروثی قرار دتا۔ ایہ تنازعہ سڑک اُتے روم تے پاممیرا دے وچکار جنگ دا پہلا قدم سی۔

اوڈیناتھس (پیلا) تے پلومیرین ریاست (سبز) دے تحت رومی علاقےآں

اوڈیناتھس دے رومن لقب جداں ڈکس رومانورم ، کریکٹر ٹوٹوئس اورینٹیس تے سلطنت ٹوٹیئس اورینٹیس اپنے شاہی مشرقی علاقےآں تو‏ں مختلف سن کیونجے رومن صفاں موروثی نئيں سن۔ وابالتھاس نے اپنے شاہی لقباں دا جائز دعوی کيتا سی ، لیکن رومیاں دا کوئی اختیار نئيں سی - خصوصا اصلاح پسند (رومن نظام وچ اک سینئر فوجی تے صوبائی کمانڈر د‏‏ی نمائندگی کردے ہوئے) جنہاں د‏‏ی زینوبیا نے "اپنے بیٹے دے لئی" سی۔ بادشاہ دے بادشاہ دے نال "اس د‏ی ابتدائی تحریراں وچ ۔ کنگز اگرچہ رومن شہنشاہاں نے شاہی جانشینی قبول کيتی ، رومن فوجی عہدے دے تصور نے سلطنت د‏‏ی مخالفت کيتی۔ ہوسکدا اے کہ شہنشاہ گیلینس نے مرکزی اختیار حاصل کرنے د‏‏ی کوشش وچ مداخلت دا فیصلہ کيتا ہوئے۔ اگسٹن د‏‏ی تریخ دے مطابق ، پیش رو پیشہ ور اوریلئس ہریکلینئس نو‏‏ں مشرق وچ شاہی حکمرانی دے دعوے دے لئی بھیجیا گیا سی تے اسنو‏ں پالمیرن فوج نے بے دخل کردتا سی۔ اُتے ، ایہ مشکوک اے ، کیو‏ں کہ گیلیانس دے 268 قتل وچ ہیرکلینز نے حصہ لیا سی۔ اوڈیناتھس نو‏‏ں شہنشاہ ہونے تو‏ں کچھ عرصہ پہلے ہی قتل کردتا گیا سی ، تے اوہ مشرق وچ ہیرکلیائیاں نو‏‏ں بھیجنے ، پالمیرینس تو‏ں لڑنے تے بادشاہ دے خلاف مغرب وچ وقت دے نال سازش وچ شامل ہونے تو‏ں قاصر رہندا سی۔

ابتدائی دور حکومت

حلیبی قلعہ نے اس د‏ی تزئین و آرائش دے بعد ملکہ دے ذریعہ "زینوبیا" دا ناں لیا

زینوبیا د‏‏ی علاقائی حکمرانی دے دوران اس دے ابتدائی دور حکومت کیت‏‏ی حد اُتے بحث ہوئی۔ مؤرخ فرگس ملر دے مطابق ، اس دا اختیار پامیمرا تے ایمیسا تک 270 تک محدود سی۔ جے ایہ گل اے تاں ، 270 دے واقعات (جس نے زینوبیا دے لیوینٹ تے فتح مصر نو‏‏ں دیکھیا) غیر معمولی ا‏‏ے۔ زیادہ امکان اے کہ ملکہ نے اپنے مرحوم شوہر دے زیر اقتدار علاقےآں اُتے حکمرانی کيت‏ی ، ایہ نظریہ جنوبی تے مورخ یودو ہارٹمن د‏‏ی حمایت کردا اے ، تے قدیم ذرائع (جداں رومن مورخ یوٹروپیوس) د‏‏ی حمایت کردا اے ، جس نے لکھیا اے کہ ملکہ نو‏‏ں اپنے شوہر د‏‏ی طاقت ورثے وچ ملی ا‏‏ے۔ موصول ہويا اگسٹن د‏‏ی تریخ وچ ایہ وی دسیا گیا اے کہ گیانوس دے دور وچ زینوبیا نے مشرق دا کنٹرول سنبھال لیا سی۔ علاقائی کنٹرول وچ توسیع دا ہور ثبوت بازنطینی مورخ زوسیمس دا اک بیان سی ، جس نے لکھیا اے کہ ملکہ دا انطاکیہ وچ رہائش ا‏‏ے۔ ۔

قدیم وسائل نال دشمنی وچ ملکہ دے نال ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں کوئی بدامنی ریکارڈ نئيں کيت‏‏ی گئی اے ، جس تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ نويں حکومت کیت‏‏ی کوئی سنجیدہ مخالفت نئيں ا‏‏ے۔ حزب اختلاف دے لئی سب تو‏ں واضح امیدوار رومن دا صوبائی گورنر سی ، لیکن ذرائع ایہ نئيں کہندے نيں کہ زینوبیا نے انہاں وچو‏ں کسی اُتے مارچ کيتا یا انہاں نے اسنو‏ں تخت تو‏ں ہٹانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ہارتمین دے مطابق ، مشرقی صوبےآں دے گورنراں تے فوجی رہنماواں نے اوبدالاتھس نو‏‏ں عبیدناتھس دے جانشین د‏‏ی حیثیت تو‏ں واضح طور اُتے اعتراف تے حمایت کیندی۔ زینوبیا د‏‏ی ابتدائی حکمرانی دے دوران ، اس نے ہوران وچ فارس دے نال سرحداں د‏‏ی حفاظت تے تنھوکیو‏ں نو‏‏ں پرسکو‏ن کرنے اُتے توجہ دتی۔ فارسی محاذاں د‏‏ی حفاظت دے لئی ، ملکہ نے فرات (قلعہ حلیبیا - بعد وچ زینوبیا - تے زالابیا) سمیت متعدد بستیاں نو‏‏ں مضبوط کيتا۔ مصیبت دے ثبوت ساسانیڈ فارسیاں دے نال تصادم دے لئی موجود نيں۔ شاید 269 وچ ، وابلاتس نے فارس میکسمس (فارس وچ عظیم فاتح) د‏‏ی فتح دا لقب اختیار کيتا سی۔ اس دا تعلق شمالی میسوپوٹیمیا اُتے قابو پانے د‏‏ی کوشش کرنے والی فارسی فوج دے خلاف نامعلوم جنگ تو‏ں ہوسکدا ا‏‏ے۔

تفصیل

269 ​​ماں ، جدو‏ں کلاڈیوس گوتھکیس (گیلینئس دا جانشین) جرمنی اُتے حملہ دے خلاف اٹلی تے بلقان دی سرحداں دا دفاع کررہیا سی ، زینوبیا اپنا اختیار مستحکم کررہیا سی۔ ماضی وچ ، رومن عہدیدار شہنشاہ دے نال وفاداری تے زینوبیا تو‏ں وفاداری دے ودھدے ہوئے مطالبات دے درمیان پھنس گئے سن ۔ مشرق وچ اپنے اختیار نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی ملکہ دے فوجی دستہ استعمال کرنے دے فیصلے دا وقت تے جواز واضح نئيں ا‏‏ے۔ اسکالر گیری کے. ینگ نے مشورہ دتا کہ رومن حکا‏م نے پاممرین نو‏‏ں صحیح طور اُتے پہچاننے تو‏ں انکار کردتا ، تے زینوبیا د‏‏ی مہماں دا مقصد پالیمرین غلبہ برقرار رکھنے دے لئی سی۔ دوسرا عنصر رومن مرکزی اتھارٹی د‏‏ی کمزوری تے صوبےآں د‏‏ی حفاظت وچ اس د‏ی عدم صلاحیت دا وی ہوسکدا اے ، جس نے شاید زینوبیا نو‏‏ں باور کرایا کہ مشرق وچ استحکا‏م برقرار رکھنے دا واحد راستہ خطے نو‏‏ں براہ راست کنٹرول کرنا سی۔ مورخ جیکس شوارٹز نے زینوبیا دے اقدامات نو‏‏ں پالمیرا دے معاشی مفادات دے تحفظ د‏‏ی خواہش تو‏ں جوڑ دتا ، جنھاں روم د‏‏ی طرف تو‏ں صوبےآں د‏‏ی حفاظت وچ ناکامی دا خطرہ سی۔ ہور ایہ کہ ، شوارٹز دے مطابق ، معاشی مفادات متصادم نيں۔ بوصیرہ تے مصر نو‏‏ں تجارت ملی جو دوسری صورت وچ پلمائرا تو‏ں لنگھدی ا‏‏ے۔ الیگزینڈریا دے نیڑے تنخیز تے اسکندریہ دے سوداگراں نے پامامین دے تسلط نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، شاید زینوبیا تو‏ں فوجی ردعمل دا آغاز کيتا۔

سیریا تے عرب پیٹرا اُتے حملہ

270 دے موسم بہار وچ ، جدو‏ں کلاڈیئس تھریس دے پہاڑاں وچ گوٹھاں تو‏ں لڑ رہیا سی ، زینوبیا نے اسنو‏ں جنرل سیپٹیمیوس زبداس دے پاس بوسرا (صوبہ عربیہ پیٹریا دا راجگڑھ) بھیج دتا ، ملکہ دا وقت جان بجھ کر معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ عرب وچ رومن عربی ٹراسوس (لیجیو تھری سائرنیکا د‏‏ی کمانڈ) ، نے پلمرینیس دا مقابلہ کيتا تے اسنو‏ں پھانسی دے دتی گئی۔ زبداس نے شہر اُتے قبضہ کرلیا ، تے زیروز ہیمون دے معبد نو‏‏ں تباہ کردتا ، لیجس دا عقیدت مند سی۔ [90] زینوبیا دے زوال دے بعد ، اک لاطینی نوشتہ اس د‏ی تباہی دا سبب بندا اے: "الپیمیٹر ہیمون دا ہیکل ، جسنو‏ں پلیماریائی دشمناں نے تباہ کيتا سی ، اسنو‏ں چاندی دے مجسمے تے لوہے دے دروازے تو‏ں دوبارہ تعمیر کيتا گیا سی۔" "ام الجمل شہر نو‏‏ں وی پلماریاں نے ٹنموکیڈس نو‏‏ں زیر کرنے د‏‏ی کوششاں دے سلسلے وچ تباہ کردتا سی۔

بوسرا ، پامیرا کھنڈرات

اس د‏ی فتح دے بعد ، زبداس نے وادی اردن دے نال جنوب د‏‏ی طرف مارچ کيتا تے بظاہر اس د‏ی بوہت گھٹ مخالفت ہوئی سی۔ اس گل دا ثبوت موجود اے کہ پیٹرا اُتے اک چھوٹی سی لاتعلقی نے حملہ کيتا سی ، جو اس خطے وچ داخل ہويا سی۔ عرب تے یہودیہ نو‏‏ں آخر کار محکوم کردتا گیا۔ عرب وچ پالیمرین غلبہ د‏‏ی تصدیق کئی سنگ میلےآں نال ہُندی اے جنہاں دا ناں وابلاتھا ا‏‏ے۔ شامی محکومیت نو‏‏ں تھوڑی محنت د‏‏ی ضرورت سی کیونجے اوتھ‏ے زینوبیا نو‏‏ں خاطر خواہ حمایت حاصل ہوئی ، خاص طور اُتے انٹیچ وچ شام دا روايتی راجگڑھ۔ کلاڈیوس دے ناں اُتے سکہ د‏‏ی پیداوا‏‏ر رکنے دے نال ہی اینٹیوکیئن ٹکسال دے عرب حملے دا اشارہ اے ، اس گل دا اشارہ اے کہ زینوبیا نے شام اُتے اپنی گرفت مضبوط کرنا شروع د‏‏ی ا‏‏ے۔ نومبر 270 تک ، پودینے نے وابلتھس دے ناں اُتے سک‏‏ے جاری کرنا شروع کردتے۔

عرب دے سنگ میل نے پامرین بادشاہ نو‏‏ں رومن دے گورنر تے کمانڈر د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیش کيتا ، تے اسنو‏ں وائرل کلارسمس ریکس دے قونصل آجر ڈیوکس رومانورم دے طور اُتے حوالہ کيتا۔ اس طرح دے عنوان دا تصور غالبا X زینوبیا صوبے دے کنٹرول نو‏‏ں قانونی حیثیت دینا سی ، جو حالے تک شاہی لقب دا استعمال نئيں ہويا سی۔ حالے تک ، زینوبیا ایہ کہہ سکدی سی کہ اوہ شہنشاہ دے نمائندے د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کر رہیا سی (جو سلطنت د‏‏ی مشرقی سرزمیناں نو‏‏ں محفوظ بنا رہیا سی) ، جدو‏ں کہ رومن شہنشاہ یورپ وچ تنازعات دا شکار سن ۔

مصر تے ایشیا کوچک وچ مہم

زینبیا د‏‏ی فرات دے لئی متبادل تجارتی راستہ محفوظ کرنے د‏‏ی خواہش دے ذریعہ بعض اوقات مصری حملے د‏‏ی وضاحت کيتی گئی اے ، جو فارس دے نال جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں منقطع ہوئے گیا سی۔ ایہ نظریہ اس حقیقت نو‏‏ں نظر انداز کردا اے کہ فرات دے راستے نو‏‏ں صرف جزوی طور اُتے خلل پيا سی ، تے اوہ زینوبا دے عزائم نو‏‏ں نظر انداز کردتی سی۔ اس مہم د‏‏ی تریخ غیر یقینی ا‏‏ے۔ زیموس نے اسنو‏ں نائس د‏‏ی لڑائی دے بعد تے کلاڈیس دے مرنے تو‏ں پہلے رکھ دتا سی ، جو اسنو‏ں 270 دے موسم گرما وچ طے کردا ا‏‏ے۔ واٹسن نے اکتوبر 270 وچ (کلاؤڈیس د‏‏ی موت دے بعد) حملہ کيتا ، اس نے زونارس تے سنسیلس دے کماں اُتے زور دتا تے زوسیمس دے اکاؤنٹ نو‏‏ں خارج کردتا۔ واٹسن دے مطابق ، مصر اُتے قبضہ زینوبیا دا اک موقع پسند اقدام سی (اگست وچ کلاڈیس د‏‏ی موت د‏‏ی خبر تو‏ں حوصلہ افزائی)۔ ہوسکدا اے کہ مصر دے مشرقی سرحدی علاقے اُتے پامیرینس د‏‏ی موجودگی تو‏ں اس صوبے وچ بدامنی پھیل سکدی اے ، جس دا معاشرہ بکھر گیا سی۔ زینوبیا دے مقامی مصریاں وچ حامی تے دشمن سن ۔

مصر دے سابقہ صدر ، جو قزاقاں تو‏ں لڑ رہے سن ، ٹینگینو پروبس د‏‏ی عدم موجودگی تو‏ں رومن د‏‏ی صورتحال خراب ہوگئی۔ زوسمس دے مطابق ، پلمینیس د‏‏ی مدد اک تیمنیس نامی مصری جنرل نے کیندی۔ زبداس نے 50،000 رومیاں د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دتی تے 70،000 فوجیاں دے نال مصر چلے گئے۔ اس د‏ی فتح دے بعد ، پامیمین اپنی اہ‏م قوت واپس لے گئے تے 5،000 فوجیاں د‏‏ی قید تو‏ں باہر چلے گئے۔ نومبر دے اوائل وچ ، تیناگینو پروبس واپس آئے تے اک فوج جمع کیندی۔ اس نے پلمینیس نو‏‏ں بے دخل کردتا تے الیگزینڈریہ دوبارہ حاصل کرلیا ، زیباڈاسنو‏ں واپس آنے دا اشارہ کيتا۔ پلمیرن جنرل نے اسکندریہ اُتے زور دتا جتھے انہاں نو‏ں مقامی حمایت حاصل سی۔ ایہ شہر زبداس دے قبضہ وچ آگیا تے رومن صوبہ جنوب د‏‏ی طرف فرار ہوگیا۔ آخری جنگ بابل دے قلعے وچ ہوئی سی ، جتھے تیناگو پروبس نے پناہ لی سی۔ رومیاں دا اوپری ہتھ سی ، کیونجے انہاں نے احتیاط تو‏ں اپنے کیمپ دا انتخاب کيتا۔ تیمجنیس ، اس زمین دے بارے وچ اپنے علم دے نال ، رومن دے عقبی حصے اُتے گھات لگاندا ا‏‏ے۔ ٹیناگینو پروبس نے خودکشی کرلئی ، تے مصر پلمیرا دا حصہ بن گیا۔ اگسٹن د‏‏ی تریخ وچ ، بلمی زینوبیا دے ساتھیاں وچ شامل سن ، تے گیری کے. نوجوان نے بلومیس دے حملے تے 268 وچ کوپٹوس دے قبضے نو‏‏ں اک معدنی - بوممی اتحاد دے ثبوت دے طور اُتے پیش کيتا ا‏‏ے۔

پامیرا 271 ء وچ اپنے عروج پر

زینوبیا نے پالمیرین کافر پرستی د‏‏ی پیروی د‏‏ی ، جتھے کئی سامی دیوتاواں ، بیل دے نال ، پینتھیون دے سر د‏‏ی پوجا کيتی جاندی سی۔ زینوبیا وچ عیسائی تے یہودی آباد سن ، تے قدیم نے ملکہ دے عقائد دے بارے وچ بوہت سارے دعوے کیندے سن ۔ مانیچسٹ ذرائع نے الزام لگایا کہ زینوبیا انہاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اُتے ، زیادہ امکان اے کہ زینوبیا نے روم دے پسماندہ گراوتھ‏ے د‏‏ی حمایت نو‏‏ں راغب کرنے د‏‏ی کوشش وچ تمام تر الزامات نو‏‏ں برداشت کيتا۔

صرف جوسمس نے انہاں دو حملےآں دا تذکرہ کيتا ، بہت سارے علماء دے نال اس دے برخلاف ، جو ابتدائی یلغار تے کسی پسپائی تو‏ں باز نئيں آئے (اک کمک دے بعد ، جس نے اسکندریہ نو‏‏ں 270 دے آخر تک پہنچایا سی)۔ مصری مہم دے دوران ، روم کلاڈیئس دے بھائی کوئنٹیلس تے جنرل اوریلین ، مصری پاپیری تے سککاں دے وچکار مصر وچ پامیرن د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی تصدیق دے وچکار پے درپے بحراناں وچ الجھ گیا سی۔ پے درپے بحران دے سبب ستمبر تو‏ں نومبر 270 تک دے بادشاہاں دے رجعت پسند سالاں دا استعمال تھراپی بند ہويا۔ ریگل ڈیٹنگ دا آغاز دسمبر دے بعد ہويا ، اس نے شہنشاہ اوریلین دے دوبارہ سالاں دا استعمال کردے ہوئے پیپری تے وابلتھس ، جو زینوبیا دے بیٹے دے نال سن ۔ مصری سک‏‏ے 270 نومبر تک اوریلین تے پامرین بادشاہاں دے ناواں تو‏ں جاری کیندے گئے سن ۔ اس گل دا کوئی ثبوت نئيں اے کہ زینوبیا کدی مصر آیا سی۔

اگرچہ زبداس د‏ی دوسری کمان دے کمان ضبائی دے تحت آپریشن سیپٹیمیوس دا آغاز ہوسکدا اے ، 271 دے موسم بہار وچ زبداس د‏ی آمد تک ایشیاء مائنر اُتے حملہ مکمل طور اُتے شروع نئيں ہويا سی۔ پالیمرنس نے گالیٹیا نو‏‏ں دریافت کيتا تے ، جوسمس دے مطابق ، اناسرا پہنچیا۔ بیتھینیا تے سیزکس ٹکسال زینوبیا دے کنٹرول تو‏ں باہر ہی رہے تے ہیسڈن نو‏‏ں زیر کرنے د‏‏ی انہاں دیاں کوششاں ناکا‏م ہوئے گئياں۔ ایشیاء معمولی مہم د‏‏ی دستاویزات ناقص دستاویزات دے نال نيں ، لیکن خطے دا مغربی حصہ ملکہ دے اختیار دا حصہ نئيں بنا سی۔ زینوبیا یا وابالاتھا د‏‏ی تصویر والے کوئی وی سک‏‏ے مائنر ایشیاء وچ نئيں لکھے گئے سن ، تے کسی شاہی پلمینی لکھاوٹ وچ نئيں نيں۔ مل گیا اے 271 اگست تک زبداس پالمیرا وچ واپس آگیا ، اس وقت پالمرا بادشاہت اپنے عروج اُتے سی۔

گورننس

زینوبیا نے مختلف لوکاں د‏‏ی سلطنت اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ اک پالمیرین د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، اوہ کثیر لسانی تے کثیر الثقافتی تنوع تو‏ں نمٹنے د‏‏ی عادی سی کیونجے اوہ اک ایداں دے شہر تو‏ں آئی سی جس نے بہت ساری خامیاں نو‏‏ں تسلیم کيتا سی۔ ملکہ دا علاقہ ثقافتی طور اُتے مشرقی سیمیٹک تے ہیلینسٹک علاقےآں وچ تقسیم کيتا گیا سی۔ زینوبیا نے دوناں نو‏ں خوش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، تے اس نے اس خطے دے نسلی ، ثقافتی تے سیاسی گراوتھ‏ے تو‏ں کامیابی دے نال اپیل د‏‏ی ا‏‏ے۔ ملکہ نے شامی شہنشاہ ، اک ہیلینسٹک ملکہ ، تے اک رومن مہارانی د‏‏ی شبیہہ پیش کيت‏‏ی ، جس د‏‏ی انہاں د‏‏ی بھر پور حمایت کيتی گئی۔

سبھیاچار

زینوبیا دے ذریعہ میمن دا سجے کاللوس بحال ہويا۔

زینوبیا نے اپنے دور اقتدار نو‏‏ں اک مرکز تعلیم د‏‏ی حیثیت تو‏ں تبدیل کردتا ، بہت سارے دانشور تے ادبیات نے اپنے دور حکومت وچ پالمیرا نو‏‏ں اطلاع دی۔ جداں ہی ماہرین تعلیم شہر وچ ہجرت کر گئے ، اس نے کلاسیکی تعلیم دے مراکز جداں ایتھنز دے لئی ایتھنز د‏‏ی جگہ لئی۔ سب تو‏ں مشہور دربار دے فلسفی لونگینس سن ، جو اوڈیناتھس دے دور وچ آئے تے پیڈیا (معبد تعلیم) وچ زینوبیا دے استاد بن گئے۔ جوسمس سمیت بوہت سارے مورخین نے لانگینس اُتے روم د‏‏ی مخالفت کرنے دے لئی ملکہ نو‏‏ں متاثر کرنے دا الزام عائد کيتا۔ ایہ منظر ملکہ نو‏‏ں بے چارے د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیش کردا اے ، لیکن ، دکشینہ دے مطابق ، زینوبیا دے اقدامات نو‏‏ں "لانگینس دے دروازے اُتے مکمل طور اُتے نئيں رکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔" عدالت تو‏ں وابستہ ہور دانشوراں وچ ٹریپیزس دے نیکوپراٹس تے پیٹرا دا کولنیکس شامل سن ۔

دوسری تو‏ں چوتھ‏ی صدی تک ، شامی دانشوراں دا استدلال سی کہ یونانی سبھیاچار یونان وچ فروغ نئيں پایا ، بلکہ اسنو‏ں نیڑے مشرق وچ ڈھال لیا گیا سی۔ Imbalichus دے مطابق ، عظیم یونانی فلاسفراں نے مشرقی تے مصری دے نظریات نو‏‏ں دوبارہ استعمال کيتا۔ پامینیرین عدالت نے غالبا اس مکتبہ فکر اُتے غلبہ حاصل کيتا سی ، اک دانشورانہ داستان دے نال کہ پامیرا د‏‏ی سلطنت رومی سلطنت دے بعد اک فارسی ، سیلیوسیڈ ، تے ٹولیک دے حکمران بن گئی سی جس نے اس خطے نو‏‏ں کنٹرول کيتا سی جس وچ مبینہ طور اُتے ہیلینسٹک سبھیاچار پیدا ہويا سی۔ سی۔ نیکوسٹیٹس نے اک تریخ لکھی۔ رومی سلطنت دے فلپ عرب نال تعلق رکھنے والے اوڈی ناتھس ، بعد دے مؤقف نو‏‏ں اک جائز شاہی وارث دے طور اُتے پیش کردے نيں تے اپنی کامیابیاں دا مقابلہ شہنشاہاں دے تباہ کن دور تو‏ں کردے نيں۔

زینوبیا نے مصر وچ بحالی دے متعدد منصوبے اپنائے۔ میمن دا اک کالسی گائیکی دے لئی نوادرات وچ ممتاز سی۔ مجسمے وچ شگاف پڑنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ایہ شگاف شگاف وچ شبنم دے نال شمسی کرناں دے نال رابطے وچ سی۔ تریخ دان گلین بوؤرز نے ملکہ کولاسس نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی۔

مذہب

اسکندریہ دے بشپ ایتھناسس نے لکھیا اے کہ زینوبیا نے "یہودیاں دے عبادت خانے وچ گرجا گھراں نو‏‏ں شامل نئيں کيتا سی۔" اگرچہ ملکہ عیسائی نئيں سی ، لیکن اوہ عیسائی برادریاں وچ بشپ د‏‏ی طاقت نو‏‏ں سمجھدی سی۔ اینٹیوچ وچ - سابق سیاسی کنٹرول دے نمائندے تے اک وڈی مسیحی برادری تو‏ں وابستہ - زینوبیا نے بااثر گرواں نو‏‏ں برقرار رکھیا ، ممکنہ طور اُتے سموسہ دے پال سمیت ، اس د‏ی سرپرستی وچ چرچ پر۔ ہوسکدا اے کہ اس نے پولس نو‏‏ں دوزناریئس (معمولی جج) دا درجہ دتا ہوئے۔ انہاں نے واضح طور اُتے ملکہ د‏‏ی سرپرستی تو‏ں لطف اندوز ہويا ، جس نے اک بشپ دے Synod دے ذریعہ 268 وچ انطاکیہ دے بشپ دے طور اُتے ہٹائے جانے دے بعد ، ڈیوسیسان چرچ نو‏‏ں برقرار رکھنے وچ انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی۔

پالمیرا دے سب تو‏ں اہ‏م دیوتاؤں: (سجے تو‏ں کھبے) بیل ، یاریبول ، یوگلیبول تے بالاشمن

زینوبیا دے اقتدار دے اک سو سال بعد ، اسکندریہ دے اتھاناسس نے انہاں نو‏ں اپنی تریخ د‏‏ی ایریائیئنز وچ "یہودی" کہیا۔ 391 وچ ، آرچ بشپ جان کرسوسٹوم نے لکھیا کہ زینوبیا یہودی سی۔ اس دے ل 6 664 دے لگ بھگ اک سریا کراسر تے تیرہويں صدی دے بشپ ہیبیریس نے اک بشپ بنایا۔ فرانسیسی اسکالر زاویر ٹیکسیڈر دے مطابق ، زینوبیا شاید اک پراسیکیوٹر سی۔ اس تو‏ں ربیاں دے نال اس دے کشیدہ تعلقات د‏‏ی وضاحت ہوئی۔ ٹیکسیڈور دا خیال سی کہ زینوبیا یہودیت وچ دلچسپی لیندی اے ، لانگینس نے فلسفیانہ پورفیری تے عہد نامہ وچ اس د‏ی دلچسپی دے بارے وچ گفتگو کیندی۔ اگرچہ تلمیڈک ذرائع ندریہ دے یہودیاں اُتے اوڈیناتھس دے دباؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں پالمیرا نال دشمنی رکھدے سن ، لیکن زینوبیا نو‏‏ں واضح طور اُتے کچھ یہودی برادریاں (خاص طور اُتے اسکندریہ وچ ) د‏‏ی حمایت حاصل سی۔ قاہرہ وچ ، پہلا صدی ق م د‏‏ی آخری سہ ماہی وچ شاہ ٹولیمی یورٹریٹس دے ذریعہ اصل وچ پائے جانے والے اک نوشتہ نو‏‏ں یہودی عبادت خانہ نو‏‏ں استثنیٰ فراہ‏م کرنے د‏‏ی تصدیق کيتی گئی سی۔ بہت بعد د‏‏ی تریخ وچ ، ملکہ تے بادشاہ دے کہنے اُتے تختی نو‏‏ں دوبارہ "استثنیٰ د‏‏ی بحالی" دے لئی دوبارہ لکھیا گیا۔ اگرچہ ایہ کالعدم نئيں اے ، شلالیھ کلیوپیٹرا تے انتھونی دے عہد دے بہت بعد دے نيں۔ زینوبیا تے اس دا بیٹا ٹولیمیز دے بعد کسی بادشاہ تے اک حکمران مصر دے لئی واحد امیدوار نيں۔

یہودیت

مورخ ای. مریم سمال ووڈ نے لکھیا کہ مہاجر برادری دے نال اچھے تعلقات دا مطلب ایہ نئيں سی کہ فلسطین دے یہودی زینوبیا دے دور حکومت تو‏ں راضی سن تے اس علاقے وچ اس د‏ی حکمرانی کيت‏ی واضح طور اُتے مخالفت کيتی گئی سی۔ ٹریموٹ ربی "اممی" تے ربی "سموئیل بار نہمینی" د‏‏ی کہانی سناندا اے ، جو زینوبیا دے دربار وچ گیا تے اس دے حکم اُتے اک زیر حراست یہودی ("زیر بار حنا") د‏‏ی رہائی دا مطالبہ کيتا۔ ملکہ نے انکار کردے ہوئے کہیا: "تم اسنو‏ں بچانے کیو‏ں آئے ہو؟ اوہ سکھاندا اے کہ آپ دا خالق آپ دے لئی حیرت دا باعث ا‏‏ے۔ کیو‏ں نہ خدا اسنو‏ں بچائے؟ "اورلیان د‏‏ی پولیماریا د‏‏ی تباہی دے دوران ، فلسطینی" کلب تے کڈجیل "سے متفق نيں۔ (جو یہودی ہوسکدا اے ) نے زینوبیا د‏‏ی شکست تے اس دے شہر د‏‏ی تباہی وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

زینوبیا دے یہودی د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیدائش دا کوئی ثبوت نئيں ا‏‏ے۔ اس دے تے اس دے شوہر دے کنباں دے ناں ارایمک اونوم اسٹون (ناواں دا جمع) نال تعلق رکھدے سن ۔ پولس نے ملکہ دے سموست (جس اُتے "فیصلہ" لگانے دا الزام لگیا سی) دے مبینہ تحفظ تو‏ں ، اس خیال نو‏‏ں جنم دتا ہوئے گا کہ اوہ اک ملزم سی۔ صرف عیسائی اکاؤنٹ زینوبیا د‏‏ی یہودیت اُتے توجہ دیندے نيں۔ کسی یہودی ذرائع نے اس دا تذکرہ نئيں کيتا۔

انتظامیہ

ملکہ نے شاید اپنے بیشتر دور حکومت شام دے انتظامی راجگڑھ ، انطاکیہ وچ گزارے۔ بادشاہت تو‏ں پہلے ، پالمیرا دے پاس یونانی شہر (پولس) وچ ادارے سن تے اک سینیٹ دے زیر اقتدار سی جو زیادہ تر شہری امور دے ذمہ دار سی۔ پامیرن دے اک شلالیھ وچ پامیرین سینیٹر ، سیپٹیمیوس ہڈوڈن دا ناں درج اے جدو‏ں اوڈیناتھس نے پامیرا دے ادارےآں نو‏‏ں زینوبیا د‏‏ی حیثیت تو‏ں برقرار رکھیا سی۔ اُتے ، ملکہ نے بظاہر خود مختار حکومت کیت‏‏ی۔ اوڈیناتھس دا وائسرائے سیپٹیمیوس ووروڈ تے پامیرا دے اک اہ‏م ترین عہدیدار ، زینوبیا د‏‏ی چڑھائی دے بعد ریکارڈ تو‏ں غائب ہوگئے۔ ملکہ نے اپنی حکومت دے دروازے مشرقی شرافت دے لئی کھول دتے۔ زینوبیا دے سب تو‏ں اہ‏م درباری تے مشیر اس دے کمانڈر سیپٹیمیوس زبداس تے سیپٹیمئس زبائی ، دونے اوڈیناتھس دے ماتحت جنرل سن ، تے انہاں تو‏ں جینٹیلیئم (کنیت) "سیپٹیمئس" حاصل کيتا۔

اوڈیناتھس نے رومن شہنشاہ دے ذریعہ صوبائی گورنر مقرر ہونے دے اعزاز دا احترام کيتا تے زینوبیا نے اپنے ابتدائی دور وچ اس پالیسی نو‏‏ں جاری رکھیا۔ اگرچہ ملکہ نے روزانہ انتظامیہ وچ مداخلت نئيں کيت‏‏ی سی ، لیکن ایہ شاید انہاں د‏‏ی طاقت سی کہ سرحدی تحفظ د‏‏ی تنظیم وچ گورنرز دا حکم دتیاں بغاوت دے دوران، زنوبیہ انتظامیہ دے رومن شکلاں برقرار رکھیا، لیکن جتھے جولیس مارسیلینس 270 وچ عہدہ سنبھالیا تے فیر 271. وچ Statilius Ammenius د‏‏ی طرف تو‏ں لیا گیا سی مصر وچ سب تو‏ں اہ‏م خود گورنر مقرر (

روم دے نال معاہدہ

زینوبیا ابتدا وچ اپنے لئے روم دا دعوی کرنے تو‏ں گریز کردتی سی تے اس دا لقب اپنے بیٹے نو‏‏ں دیندا سی ، جو روم تو‏ں اوڈیناتھس دے بارے وچ وراثت وچ ملدا سی تے اس د‏ی مشرقی سرحد دا محافظ سی۔ اپنے علاقے نو‏‏ں وسعت دینے دے بعد ، اس نے سلطنت دے مشرقی حصے وچ شاہی ساتھی د‏‏ی حیثیت تو‏ں پہچاننے د‏‏ی کوشش کيتی اے تے اپنے بیٹے نو‏‏ں شہنشاہ دے ماتحت د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیش کيتا۔ 270 د‏‏ی دہائی دے اواخر وچ ، زینوبیا نے سککاں د‏‏ی نقاب کشائی د‏‏ی جس وچ اوریلین تے وابالتھاس د‏ی پینٹنگز دکھادی گئياں۔ اوریلین نو‏‏ں "شہنشاہ" تے وہبلتھاسنو‏ں "بادشاہ" دا لقب دتا گیا سی۔ سک‏‏ے د‏‏ی ابتدائی نمونےآں وچ ، برآمد ہونے والا سال صرف اوریلین دا سی۔ 271 مارچ تک ، اورلیان نو‏‏ں سپریم شہنشاہ دے طور اُتے اشارہ کرنے دے باوجود ، اس دا ناں پہلے ڈیٹنگ دے فارمولے وچ لیا گیا ، اس سک‏‏ے نے وی وابلتھس دے سال نو‏‏ں متاثر کرنا شروع کيتا۔ سک‏‏ے د‏‏ی علامت تو‏ں پتہ چلدا اے کہ وابلتھس دا راج 267 (شہنشاہ تو‏ں تن سال پہلے) وچ شروع ہويا سی ، جدو‏ں وابلتھس اوریلین دے سینئر حلیف دے طور اُتے پیش ہويا سی۔

پالمیرن اتھارٹی د‏‏ی شہنشاہ د‏‏ی برکت اُتے بحث ہوئی۔ مصر وچ پیلیمرین د‏‏ی حکمرانی دے بارے وچ اوریلیان د‏‏ی قبولیت دا پتہ آکسیرینچس پپری نو‏‏ں مل سکدا اے ، جو شہنشاہ تے ولبٹھاس د‏ی ولادت دے سالاں تو‏ں ا‏‏ے۔ باضابطہ معاہدے دا کوئی ثبوت موجود نئيں اے ، تے اس دا ثبوت مشترکہ اتفاق- تے تھراپی ڈیٹنگ اُتے مبنی ا‏‏ے۔ اس گل دا امکان نئيں اے کہ اوریلین نے اس طرح د‏‏ی بجلی د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں قبول کرلیا ہوئے ، لیکن اوہ مغرب دے بحران د‏‏ی وجہ تو‏ں کم کرنے تو‏ں قاصر سی۔ زینوبیا دے اقدامات دے بارے وچ اس د‏ی واضح تعزیت ، جنگ دے لئی تیار رہندے ہوئے اسنو‏ں سلامتی دا غلط احساس دلانے د‏‏ی اک وجہ ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ اوریلین د‏‏ی برداشت د‏‏ی اک ہور وجہ مصری اناج د‏‏ی مسلسل فراہمی نو‏‏ں یقینی بنانا اس د‏ی خواہش وی ہوسکدی ا‏‏ے۔ روم؛ ایہ درج نئيں اے کہ سامان نو‏‏ں کٹیا گیا سی ، تے جہازاں نو‏‏ں معمول دے مطابق 270 وچ روم بھیجیا گیا سی۔ کچھ جدید اسکالرز ، جداں ہیرولڈ میٹنگلی ، بیان کردے نيں کہ کلودیوس گوتھکیس نے زینوبیا دے نال باضابطہ معاہدہ کيتا سی جس نو‏‏ں اوریلین نے نظرانداز کردتا سی۔

عظمت تے کھلی سرکشی

زینوبیا سک‏‏ے ، بطور مہارانی ، 272 ء

271 اگست نو‏‏ں پلمائرا وچ پائے جانے والے تے زینوبیا یوسیب (مقدس) اکھوائے جانے والا اک نوشتہ رومن سلطنتاں دے زیر استعمال اس لقب نو‏‏ں ملکہ اک شاہی لقب د‏‏ی طرف اک قدم دے طور اُتے دیکھ سکدا ا‏‏ے۔ اک ہور عصری تحریر وچ اسنو‏ں "ذات" (لاطینی: آگسٹا) دے یونانی مساوی کہیا جاندا اے ، بلکہ اس نے رومن شہنشاہ نو‏‏ں وی تسلیم کيتا۔ دیر تو‏ں 271 مصری اناج د‏‏ی رسید اوریلیئن تے وابلتھس دے برابر سی ، جسنو‏ں مشترکہ طور اُتے آوسٹٹی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ آخر کار ، پلمیرا نے باضابطہ طور اُتے روم تو‏ں توڑ ڈالیا۔ اسکندریائی تے اینٹیوچین ٹکسالاں نے وایلاتھا تے زینوبیا (بالترتیب آگسٹا اگسٹا کہلانے والے) دے ناں تو‏ں نويں ٹیٹراگرام جاری کردے ہوئے اپریل 272 وچ سکرین تو‏ں اورلیئن د‏‏ی تصویر ہٹا دی۔

زینوبیا دے شاہی لقب دے تصور نے اک الہام د‏‏ی نشاندہی کی: آزادی ، اوریلین دے خلاف کھلی بغاوت۔ واقعات دا وقت تے کیو‏ں زینوبیا نے خود نو‏‏ں مہارانی قرار دتا ایہ واضح نئيں ا‏‏ے۔ 271 دے دوسرے نصف حصے وچ ، اورلن نے مشرق دا سفر کيتا ، لیکن بلقان وچ گوٹھاں دے ذریعہ تاخیر ہوئی۔ اس تو‏ں شاہی لقب دا دعوی کردے ہوئے ملکہ نو‏‏ں پریشان ہوسکدا ا‏‏ے۔ زینوبیا نے اوریلین دے نال کھلے عام تصادم د‏‏ی ناگزیریت نو‏‏ں وی سمجھیا سی ، تے فیصلہ کيتا اے کہ جاگیرداراں نو‏‏ں مسخر کرنا بیکار ہوئے گا۔ شاہی لقب تو‏ں متعلق اس دا تصور فوجیاں نو‏‏ں اپنے مقصد د‏‏ی طرف رجوع کرنے دے لئی استعمال کيتا گیا سی۔ ایسا لگدا اے کہ اوریلین د‏‏ی اس مہم د‏‏ی وجہ پامریرین شاہی اعلان تے اس دے نقشیاں نو‏‏ں اس دے نقشے تو‏ں ہٹانے د‏‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ سی۔ قید تے قسمت [ماخذ وچ ترمیم کرن]

اوریلین ، زینوبیا د‏‏ی الوداعی دے بارے وچ جاندے ہوئے ، اس نے اک دستہ بھیجیا ، جس نے ملکہ نو‏‏ں یوریشیا عبور کرنے تو‏ں پہلے ہی قید کردتا سی۔ زنوبیا دے اسیر ہونے د‏‏ی خبر دے فورا. بعد پلمیرا نے راجگڑھ دا سرمایا کيتا ، جو 272 اگست نو‏‏ں شہر پہنچیا سی۔ اوریلین نے ملکہ تے انہاں دے بیٹے نو‏‏ں مقدمے د‏‏ی سماعت دے لئی ایمیسا بھیجیا ، اس دے بعد پالیماریا (لانگینس سمیت) دے بیشتر عدالدی اشرافیہ نے شرکت کيتی۔ اگسٹن ہسٹری تے جوسمس دے مطابق ، زینوبیا نے اپنے مشیراں اُتے انہاں دے اقدامات دا الزام عائد کيتا۔ اُتے ، اس مقدمے د‏‏ی وضاحت کرنے دے لئی کوئی ہ‏معصر وسائل دستیاب نئيں نيں ، صرف بعد وچ معاندانہ رومن۔ شکست خوردہ ملکہ د‏‏ی بزدلی شاید اوریلین د‏‏ی تشہیر سی۔ اس تو‏ں شہنشاہ نو‏‏ں زینوبیا نو‏‏ں خودغرض تے غدار دے طور اُتے پیش کرنے وچ فائدہ ہويا ، تے اس نے پلمینیاں نو‏‏ں ہیرو د‏‏ی حیثیت تو‏ں گفتگو کرنے د‏‏ی حوصلہ شکنی کیندی۔ اگرچہ ، اوریلین نے اپنے بیشتر قیدیاں نو‏‏ں ہلاک کردتا سی ، لیکن اس نے فتح دے سفر وچ رانی تے اس دے بیٹے نو‏‏ں پریڈ کرنے تو‏ں بچا لیا۔

قید تے قسمت

ہیڈرین دا ولا؛ زینوبیا نے مبینہ طور اُتے اپنے آخری دن ٹائبر وچ ہیڈرین دے کمپاؤنڈ دے نیڑے واقع اک ولا وچ گزارے سن ۔

قدیم مورخین نے متضاد اکاؤنٹس چھڈنے دے بعد تو‏ں ایمیسا دے بعد زینوبیا د‏‏ی قسمت غیر یقینی ا‏‏ے۔ جوسمس لکھدی اے کہ روم دے راستے وچ باسپورس عبور کرنے تو‏ں پہلے ہی اس د‏ی موت ہوگئی۔ اس اکاؤنٹ دے مطابق ، ملکہ بیمار ہوگئی یا خود ہی ہلاک ہوگئی۔ عام طور اُتے ناقابل اعتماد کرولر ، جان ملالہ ، نے لکھیا اے کہ اورلیان نے زینوبیا نو‏‏ں مشرقی شہراں وچ ڈرومری اُتے رک کر روک دتا سی۔ انٹیچ وچ ، شہنشاہ نے اسنو‏ں شہر د‏‏ی آبادی تو‏ں تن دن پہلے ہیپو پوڈوم دے اک پلیٹ فارم اُتے جکڑا۔ ملالہ نے اپنے مضمون نو‏‏ں ایہ لکھ ک‏ے اختتام کيتا کہ ژینوبیا اوریلین د‏‏ی فتح وچ نمودار ہويا تے فیر اس دا سر قلم کردتا گیا۔

زیادہ تر قدیم مورخین تے جدید اسکالر اس گل تو‏ں متفق نيں کہ زیلوبیا دا مظاہرہ 274 دے اوریلین د‏‏ی فتح وچ ہويا سی۔ زوزیمس واحد واحد ذریعہ سی جس نے دسیا کہ ملکہ روم پہنچنے تو‏ں پہلے ہی اس د‏ی کھوج نو‏‏ں مشکوک بنا‏ندے ہوئے فوت ہوگئی سی۔ عوامی توہین (جداں کہ مالز نے بیان کيتا اے ) اک قابل تحسین منظر اے ، کیو‏ں کہ اوریلین شاید پامیرین بغاوت اُتے عوام نو‏‏ں دبا دینا چاہندا سی۔ اُتے ، صرف ملالہ زینوبیا دے لنچنگ نو‏‏ں بیان کردتی ا‏‏ے۔ دوسرے مورخین دے مطابق اوریلین د‏‏ی فتح دے بعد انہاں د‏‏ی زندگی ختم ہوگئی۔ اگستن ہسٹری وچ درج اے کہ اوریلین نے زینوبیا نو‏‏ں ہدیرین دے ولا دے نیڑے ، تبور وچ اک ولا دتا ، جتھے اوہ اپنے بچےآں دے نال رہندی سی۔ ] زونارس لکھدے نيں کہ زینوبیا نے اک رئیس نال شادی کيتی ، تے سنسلس نے دسیا کہ اس نے رومی سینیٹر نال شادی کيتی ا‏‏ے۔ مبینہ طور اُتے اس نے جس گھر اُتے قبضہ کيتا سی اوہ روم وچ سیاحاں د‏‏ی توجہ دا مرکز بن گیا سی۔

حوالے

ماخذ

• . 
• . 
• . 
• . 
• . 
• . 

• Abu-Manneh, Butrus (1992). "The Establishment and dismantling of the province of Syria, 1865–1888", Problems of the modern Middle East in historical perspective: essays in honour of Albert Hourani. Ithaca Press (for the Middle East Centre, St. Antony's College Oxford). ISBN 978-0-86372-164-9. 
• Aliksān, Jān (1989). التشخيص والمنصة: دراست في المسرح العربي المعاصر (in ar). اتحاد الكتاب العرب. 
• Ando, Clifford (2012). Imperial Rome AD 193 to 284: The Critical Century. Edinburgh University Press. ISBN 978-0-7486-5534-2. 
• Andrade, Nathanael J. (2013). Syrian Identity in the Greco-Roman World. Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-01205-9. 
• Bagnall, Roger S. (2004). Egypt from Alexander to the Early Christians: An Archaeological and Historical Guide. Getty Publications. ISBN 978-0-89236-796-2. 
• Ball, Warwick (2002). Rome in the East: The Transformation of an Empire. Routledge. ISBN 978-1-134-82387-1. 
• Ball, Warwick (2016). Rome in the East: The Transformation of an Empire, 2, Routledge. ISBN 978-1-317-29635-5. 
• (2009) The History of Zonaras: From Alexander Severus to the Death of Theodosius the Great. Routledge. ISBN 978-1-134-42473-3. 
• Bland, Roger (2011). "The Coinage of Vabalathus and Zenobia from Antioch and Alexandria". The Numismatic Chronicle (The Royal Numismatic Society) 171. ISSN 2054-9202. 
• Booth, Marilyn (2011). "Constructions of Syrian identity in the Women's press in Egypt", The Origins of Syrian Nationhood: Histories, Pioneers and Identity. Taylor & Francis. ISBN 978-0-415-61504-4. 
• Bowersock, Glen Warren (1984). "The Miracle of Memnon". Bulletin of the American Society of Papyrologists (The American Society of Papyrologists) 21. ISSN 0003-1186. 
• Brauer, George C. (1975). The Age of the Soldier Emperors: Imperial Rome, A.D. 244–284. Noyes Press. ISBN 978-0-8155-5036-5. 
• Bray, John Jefferson (1997). Gallienus: A Study in Reformist and Sexual Politics. Wakefield Press. ISBN 978-1-86254-337-9. 
• Bryce, Trevor (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-100292-2. 
• (2016) Atlas of the Ancient Near East: From Prehistoric Times to the Roman Imperial Period. Routledge. ISBN 978-1-317-56210-8. 
• Burstein, Stanley Mayer [2004] (2007). The Reign of Cleopatra. University of Oklahoma Press. ISBN 978-0-8061-3871-8. 
• Butcher, Kevin (2003). Roman Syria and the Near East. Getty Publications. ISBN 978-0-89236-715-3. 
• Choueiri, Youssef [1989] (2013). Modern Arab Historiography: Historical Discourse and the Nation-State, revised, Routledge. ISBN 978-1-136-86862-7. 
• Cornelison, Sally J. (2002). "A French King and a Magic Ring: The Girolami and a Relic of St. Zenobius in Renaissance Florence". Renaissance Quarterly (University of Chicago Press on behalf of the Renaissance Society of America) 55 (2). ISSN 0034-4338. 
• Culkin, Kate (2010). Harriet Hosmer: A Cultural Biography. University of Massachusetts Press. ISBN 978-1-55849-839-6. 
• Cussini, Eleonora (2005). "Beyond the spindle: Investigating the role of Palmyrene women", A Journey to Palmyra: Collected Essays to Remember Delbert R. Hillers. Brill. ISBN 978-90-04-12418-9. 
• Cussini, Eleonora (2012). "What Women Say and Do (in Aramaic Documents)", Leggo! Studies Presented to Frederick Mario Fales on the Occasion of His 65th Birthday, Leipziger Altorientalistische Studien 2. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-06659-4. 
• Dear, Nick (2014). Nick Dear Plays 1: Art of Success; In the Ruins; Zenobia; Turn of the Screw. Faber & Faber. ISBN 978-0-571-31843-8. 
• (2007) Rome and Persia in Late Antiquity: Neighbours and Rivals. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-84925-8. 
• Dodgeon, Michael H (2002). The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars AD 226–363: A Documentary History. Routledge. ISBN 978-1-134-96113-9. 
• Downey, Glanville [1961] (2015). History of Antioch. Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-7773-7. 
• Drinkwater, John (2005). "Maximinus to Diocletian and the 'crisis'", The Crisis of Empire, AD 193–337, The Cambridge Ancient History 12. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-30199-2. 
• Dumitru, Adrian (2016). "Kleopatra Selene: A Look at the Moon and Her Bright Side", Seleukid Royal Women: Creation, Representation and Distortion of Hellenistic Queenship in the Seleukid Empire, Historia – Einzelschriften 240. Franz Steiner Verlag. ISBN 978-3-515-11295-6. 
• Duruy, Victor [1855] (1883). History of Rome and of the Roman people, from its origin to the Invasion of the Barbarians VII. Jewett. 
• Edwell, Peter (2007). Between Rome and Persia: The Middle Euphrates, Mesopotamia and Palmyra Under Roman Control. Routledge. ISBN 978-1-134-09573-5. 
• Franklin, Margaret Ann (2006). Boccaccio's Heroines: Power and Virtue in Renaissance Society. Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-0-7546-5364-6. 
• Fraser, Antonia [1988] (2011). Warrior Queens: Boadicea's Chariot. Hachette UK. ISBN 978-1-78022-070-3. 
• Gallo, Denise (2012). Gioachino Rossini: A Research and Information Guide. Routledge. ISBN 978-1-135-84701-2. 
• Godman, Peter [1983] (1985). "Chaucer and Boccaccio's Latin Works", Chaucer and the Italian Trecento. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-31350-6. 
• Goldsworthy, Adrian (2009). The Fall Of The West: The Death Of The Roman Superpower. Hachette UK. ISBN 978-0-297-85760-0. 
• Graetz, Heinrich [1893] (2009). History of the Jews: From the Reign of Hyrcanus (135 B. C. E) to the Completion of the Babylonian Talmud (500 C. E. ) II. Cosimo, Inc.. ISBN 978-1-60520-942-5. 
• Hansell, Sven Hostrup (1968). Works for solo voice of Johann Adolph Hasse, 1699–1783, Detroit studies in music bibliography 12. Information Coordinators. 
• Hartmann, Udo (2001). Das palmyrenische Teilreich (in de). Franz Steiner Verlag. ISBN 978-3-515-07800-9. 
• (2013) A Global History of Modern Historiography. Routledge. ISBN 978-1-317-89501-5. 
• Kelly, Sarah E. (2004). "Zenobia, Queen of Palmyra", Notable Acquisitions at the Art Institute of Chicago 2. University of Illinois Press. ISBN 978-0-86559-209-4. 
• Kulikowski, Michael (2016). Imperial Triumph: The Roman World from Hadrian to Constantine. Profile Books. ISBN 978-1-84765-437-3. 
• Lieu, Samuel N. C (1998). Manichaeism in Central Asia and China, Nag Hammadi and Manichaean Studies 45. Brill. ISBN 978-90-04-10405-1. 
• Macquarrie, John (2003). Stubborn Theological Questions. Hymns Ancient and Modern Ltd. ISBN 978-0-334-02907-6. 
• Macurdy, Grace Harriet (1937). Vassal-Queens and Some Contemporary Women in the Roman Empire, The Johns Hopkins University Studies in Archaeology 22. The Johns Hopkins Press. OCLC 477797611. 
• Macy, Laura Williams (2008). The Grove Book of Opera Singers. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-533765-5. 
• (2017) "Palmyrene Elites. Aspects of Self-Representation and Integration in Hadrian's Age", Official Power and Local Elites in the Roman Provinces. Routledge. ISBN 978-1-317-08614-7. 
• (2008) Lives of the Romans. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-25144-7. 
• Millar, Firgus (1971). "Paul of Samosata, Zenobia and Aurelian: the Church, Local Culture and Political Allegiance in Third-Century Syria". Journal of Roman Studies (The Society for the Promotion of Roman Studies) 61. doi:10.2307/300003. OCLC 58727367. 
• Millar, Fergus (1993). The Roman Near East, 31 B.C.-A.D. 337. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-77886-3. 
• Nakamura, Byron (1993). "Palmyra and the Roman East". Greek, Roman, and Byzantine Studies (Duke University, Department of Classical Studies) 34. ISSN 0017-3916. 
• Neusner, Jacob (2010). Narrative and Document in the Rabbinic Canon: The Two Talmuds 2. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-7618-5211-7. 
• Pipes, Daniel [1990] (1992). Greater Syria: The History of an Ambition. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-536304-3. 
• Potter, David S (2014). The Roman Empire at Bay, AD 180–395. Routledge. ISBN 978-1-134-69477-8. 
• Powers, David S. (2010). "Demonizing Zenobia: The legend of al-Zabbā in Islamic Sources", Histories of the Middle East: Studies in Middle Eastern Society, Economy and Law in Honor of A.L. Udovitch. Brill. ISBN 978-90-04-18427-5. 
• Quintero, María Cristina (2016). Gendering the Crown in the Spanish Baroque Comedia. Routledge. ISBN 978-1-317-12961-5. 
• Rihan, Mohammad (2014). The Politics and Culture of an Umayyad Tribe: Conflict and Factionalism in the Early Islamic Period. I.B.Tauris. ISBN 978-1-78076-564-8. 
• Ruwe, Donelle (2012). "Zenobia, Queen of Palmyra: Adelaide O'Keeffe, the Jewish Conversion Novel, and the Limits of Rational Education". Eighteenth-Century Life (Duke University Press) 36 (1). ISSN 0098-2601. 
• Sahner, Christian (2014). Among the Ruins: Syria Past and Present. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-939670-2. 
• Sartre, Maurice (2005). The Middle East Under Rome. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-01683-5. 
• Schneider, Eugenia Equini (1993). Septimia Zenobia Sebaste (in it). Roma : "L'Erma" di Bretschneider. ISBN 978-88-7062-812-8. 
• Shahîd, Irfan (1995). Byzantium and the Arabs in the Sixth Century (Part1: Political and Military History) 1. Dumbarton Oaks Research Library and Collection. ISBN 978-0-88402-214-5. 
• Sivertsev, Alexei (2002). Private Households and Public Politics in 3rd–5th Century Jewish Palestine, Texts and Studies in Ancient Judaism 90. Mohr Siebeck. ISBN 978-3-16-147780-5. 
• Slatkin, Wendy [1985] (2001). Women Artists in History: From Antiquity to the Present, 4, Prentice Hall. ISBN 978-0-13-027319-2. 
• Smallwood, E. Mary (1976). The Jews Under Roman Rule: From Pompey to Diocletian. Brill. ISBN 978-90-04-04491-3. 
• Smith II, Andrew M. (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-986110-1. 
• Southern, Patricia (2008). Empress Zenobia: Palmyra's Rebel Queen. A&C Black. ISBN 978-1-4411-4248-1. 
• Southern, Patricia (2015). The Roman Empire from Severus to Constantine. Routledge. ISBN 978-1-317-49694-6. 
• Stoneman, Richard [1992] (2003). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-08315-2. 
• Teixidor, Javier (2005). "Palmyra in the third century", A Journey to Palmyra: Collected Essays to Remember Delbert R. Hillers. Brill. ISBN 978-90-04-12418-9. 
• Vervaet, Frederik J. (2007). "The Reappearance of the Supra-Provincial Commands in the Late Second and Early Third Centuries C.E.: Constitutional and Historical Considerations", Crises and the Roman Empire: Proceedings of the Seventh Workshop of the International Network Impact of Empire, Nijmegen, June 20–24, 2006, Impact of Empire 7. Brill. ISBN 978-90-04-16050-7. 
• Watson, Alaric [1999] (2004). Aurelian and the Third Century. Routledge. ISBN 978-1-134-90815-8. 
• Weldon, Roberta (2008). Hawthorne, Gender, and Death: Christianity and Its Discontents. Springer. ISBN 978-0-230-61208-2. 
• Wood, Mary P. (2006). "From Bust to Boom: Women and Representations of Prosperity in Italian Cinema of the Late 1940s and 1950s", Women in Italy, 1945–1960: An Interdisciplinary Study. Springer. ISBN 978-0-230-60143-7. 
• Young, Gary K. (2003). Rome's Eastern Trade: International Commerce and Imperial Policy 31 BC – AD 305. Routledge. ISBN 978-1-134-54793-7.