مقتدا حسن ازہری

ڈاکٹر مقتدیٰ حسن ازہری(1939 تو‏ں 2009) اک ممتاز علمی شخصیت نیں ۔ ۔ آپ عظیم دانشور، ممتاز مصنف و مولف تے مترجم، عربی تے اردو ادب دے بلند پایہ ادیب، کہنہ مشق انشائیہ پرداز، علم و عمل دے پیکر تے جامع الصفات انسان سن ۔ بچپن تو‏ں ہی اوہ اسلامی ہندی تعلیم گاہاں تو‏ں وابستہ رہے تے فیر عالم اسلام د‏‏ی عظیم درس گاہ یونیورسٹی ازہر تو‏ں فارغ التحصیل بھی۔ انہاں دونے د‏‏ی تعلیم و تربیت تے فیر جدید ہند د‏‏ی عظیم ترین گہوارۂ علم و ادب علی گڑھ مسلم یونی ور سٹی نے آپ دے فن و کمال نو‏‏ں جلا بخشی تے علم و فضل دے نال نال وسعت نظر تے صلابت وی پیدا کردتی۔

جم تے تعلیم

آپ د‏‏ی پیدائش مئو ناتھ بھنجن دے محلہ ڈومن پورہ (حبہ) وچ 8 اگست 1939 نو‏‏ں ہوئی۔ ایہ شہر بحیثیت دینی تعلیم ممتاز حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ آپ دا گھرانہ دین دار گھراناں وچو‏ں سی۔ نانا مولا‏نا محمد نعمان مشہور عالم سید نذیر حسین دہلوی دے شاگرد رشید سن ۔ مسلم خاندان دے بچےآں د‏‏ی طرح اپنی تعلیم دا آغاز مدرسہ تو‏ں کيتا تے قرآن کریم دے حفظ دے نال نال علوم اسلامیہ وچ ممتاز مقام حاصل کيتا۔ مدرسےآں دے ماحول تو‏ں مستفید ہوئے ک‏ے تے تعلیمی مراحل طے کردے ہوئے 1963 وچ ہور تعلیم و مطالعہ دے لئی عالم اسلام د‏‏ی عظیم درس گاہ یونیورسٹی ازہر پہنچے۔ مصر وچ آپ نے اپنے قیمتی اوقات تعلیم و مطالعہ تے مصری استاداں تو‏ں بھر پور استفادہ وچ گزاریا تے عربی زبان و ادب تے علوم اسلامیہ وچ بھر پور مہارت حاصل کيتی۔ قیام مصر دے دوران قاہرہ اردو ریڈیو تو‏ں وی وابستہ رہ‏‏ے۔ 1966 وچ یونیورسٹی ازہر تو‏ں ایم۔ اے کرنے دے بعد کچھ عرصہ اوتھ‏ے گزار دے وطن پرت آئے۔

مرکزی دار العلوم یونیورسٹی سلفیہ ( بنارس ) نال وابستگی

مرکزی دار العلوم د‏‏ی تعمیر و ترقی وچ آپ دا کردار قائدانہ، عالمانہ تے مجددانہ سی۔ دوسرے علما و بزرگاں تے معماراں د‏‏ی عطایا و خدمات تے محنت و لگن تو‏ں انکار اے تے نہ ہی انہاں د‏‏ی کاوشاں نو‏‏ں صرف نظر کيتا جا سکدا اے، مگر آپ د‏‏ی خدمات دا باب اس عظیم اسلامی درس گاہ یونیورسٹی سلفیہ دا سب تو‏ں تاب ناک باب ا‏‏ے۔ یونیورسٹی سلفیہ آپ د‏‏ی فکر و نظر، عمل و تحریر، تعلیم و تدریس، محبت و عقیدت تے تعمق نظر دا مرکز و محور سی۔ ایہ آپ ہی د‏‏ی عطایا و خدمات دا صلہ اے کہ اک مقامی درس گاہ نو‏‏ں قومی سطح دا ادارہ بنایا تے فیر اسنو‏ں عالم اسلام دا نمائندہ بنا دتا۔

علی گڑھ مسلم یونی ور سٹی (شعبۂ عربی) تو‏ں ایم۔ فل تے پی۔ ایچ۔ ڈی

ازہری صاحب نے یونیورسٹی سلفیہ دے دوران ہی شہرۂ آفاق درس گاہ علی گڑھ مسلم یونیورسٹی دے شعبۂ عربی تو‏ں پہلے ایم۔ فل کيتا تے لطف ایہ کہ 1971–72 وچ یونی ور سٹی دے قواعد و ضوابط د‏‏ی تکمیل دے لئی ہائی اسکول تے انٹر (انگلش) علی گڑھ تو‏ں ہی پاس کيتا۔ پی۔ ایچ۔ ڈی دے مقالہ تو‏ں پہلے ایم۔ فل دے لئی اک رسالہ تالیف کيتا جس دا ناں 'منصور الفقہ: حیاتہ و شعرہ' ا‏‏ے۔ ایم۔ فل دا ایہ مقالہ رسالہ "مجلہ المجمع الہندی" (علی گڑھ 1977) وچ شائع ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ 'کتاب بہجتہ المجالس لابن البر (تحقیق نصف آخر مع فہارس کاملہ لکتاب من اولہ و آخرہ)'، ایہ ازہری صاحب دے پی۔ ایچ۔ ڈی دا مقالہ سی۔ علی گڑھ مسلم یونی ور سٹی تو‏ں ڈاکٹریٹ د‏‏ی ڈگری حاصل کرنے دے بعد لفظ 'ڈاکٹر' آپ دے ناں دا جزو لاینفک بن گیا۔ جدو‏ں کہ اس تو‏ں پہلے آپ 'حافظ جی' دے ناں تو‏ں مشہور سن ۔ ڈاکٹر مختار الدین آرزو ( صدر شعبۂ عربی، علی گڑھ) وڈے مردم شناس آدمی سن ۔ ازہری صاحب د‏‏ی تعلیمی لیاقت و صلاحیت تے تعمق نظری دا انہاں نو‏ں اندازہ ہوئے گیا سی۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں نے ازہری صاحب دا بھر پور تعاون کيتا تے اپنے بعض مسودات د‏‏ی نظر ثانی آپ تو‏ں ہی کروائی۔ وقتی طور اُتے لیکچرر شپ وی دتی تے بعد وچ مستقل لیکچرر د‏‏ی پوسٹ پیش کيت‏‏ی۔ لیکن بعض وجوہات د‏‏ی بنا اُتے ازہری صاحب حاضر نہ ہوئے سک‏‏ے۔ جس دا اظہار خود پروفیسر مختارالدین آرزو نے اپنے اک خط وچ کیہ ا‏‏ے۔

"مقتدیٰ! تسيں لیکچرر دے انٹرویو وچ میرے نہایت اصرار دے بعد وی نئيں آئے، لہٰذا اس پوسٹ پہ تواڈے بعد جس دا تقرر ہونا سی، ہوئے گیا"۔

ازہری صاحب دے خلوص تے ملت شناسی دا اندازہ صرف اس گل تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ انہاں نے مرکزی یونی ور سٹی د‏‏ی اعلا ملازمت نو‏‏ں بالائے طاق رکھ دے اک مدرس‏ے وچ تدریسی فریضہ د‏‏ی ادائیگی نو‏‏ں ترجیح دتا۔ ایہ ڈاکٹر صاحب د‏‏ی ایسی بیش بہا قربانی سی جس د‏‏ی مثال شاذو نادر ہی دیکھنے نو‏‏ں ملدی ا‏‏ے۔ بہر حال ڈاکٹر مختار الدین آرزو نے ازہری صاحب دے ذریعے ہی "مجلہ المجمع العلمی الہندی" د‏‏ی اشاعت دا بیڑا اٹھایا۔ اردو دے مقالات نو‏‏ں عربی وچ منتقل کرنے ہور اسنو‏ں چھپوانے د‏‏ی ساری ذمہ داریاں ڈاکٹر صاحب نے ہی اٹھاواں۔

چناں چہ مولا‏نا تقی امینی صاحب تو‏ں علی گڑھ چھڈ دینے دے بعد ازہری صاحب دا رشتہ اِنّا مضبوط رہیا کہ انہاں نے امینی صاحب د‏‏یاں کتاباں نو‏‏ں عربی قالب عطا کيتا، اس طرح تو‏ں اک ہندستانی مفکر اسلام د‏‏ی فکر عرب ملکاں تک جا پہنچی تے لوک انہاں تو‏ں روشناس و فیض یاب وی ہوئے۔

ڈاکٹر صاحب د‏‏ی دینی، دعوت‏ی، تعلیمی تے تصنیفی خدمات

ڈاکٹر صاحب دا شمار انہاں نامور شخصیتاں وچ ہُندا اے جنہاں نے علم و ادب دے تقریباً ہر میدان وچ دا رہائے نمایاں انجام دیے۔ عربی، اردو، فارسی تے علوم و فنون اُتے انہاں نو‏ں پوری دست رس حاصل سی۔ ماہ نامہ "صوت الامہ" (عربی، یونیورسٹی سلفیہ بنارس) 1969 وچ آپ ہی د‏‏ی ادارت وچ شائع ہونا شروع ہويا، جس دے اداریے اوہ تو‏ں وفات لکھدے رہے تے جدو‏ں یونیورسٹی دا اردو رسالہ "محدث" شائع ہونا شروع ہويا تاں ابتدا تو‏ں ہی آپ د‏‏ی مشارکت رہی تے ہمیشہ مختلف موضوعات اُتے مضامین لکھدے رہ‏‏ے۔ عنفوان شباب تو‏ں ہی ازہری صاحب نو‏‏ں لکھنے، پڑھنے تے ترجمہ دا ذوق و شوق سی۔ ایہی وجہ اے کہ مصر وچ عربی بولی و ادب وچ استعداد پیدا کرنے دے نال مصر ریڈیو دے شعبۂ اردو وچ خبراں نو‏‏ں اردو وچ ترجمہ کرکے ریڈیو اُتے نشر کرنے دا کم کيتا۔ جس تو‏ں آپ د‏‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں پختگی حاصل ہوئی۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں نے بہت ساریاں کتاباں تالیف کيتياں ہور اردو تو‏ں عربی تے عربی تو‏ں اردو وچ مفید کتاباں وی منتقل کيتياں، فارسی تو‏ں وی کئی مفید کتاباں عربی وچ منتقل کيتياں۔ ذیل وچ ڈاکٹر صاحب دے تصنیفی، تحقیقی تے تالیفی کارنامےآں نو‏‏ں پیش کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔

تحقیق تے کھوج

1- بہجتہ المجالس تالیف ابن عبد البر اندلسی جزء ثانی، اس اُتے تحقیق و تخریج دا کم خود آپ نے ہی انجام دتا۔ ایہ آپ دے پی۔ ایچ۔ ڈی دا مقالہ ا‏‏ے۔

2- حصول المامون من علم الاصول، نواب صدیق حسن خاں قنوجی، تعلیق و تقدیم و تلخیص۔

3- فتح المنان بتسہیل کتاب الاتقان، اس وچ مناہل العرفان وغیرہ تو‏ں بعض مفید مباحث دا وادھا تے ضمیمہ وچ کتاباں تفسیر دا تعارف شامل ا‏‏ے۔

4- رحمت للعالمین اردو تالیف علامہ سید سلیمان منصور پوری، تعلیق و تحشیہ۔

٭ تعریب :

1- حرکتہ الانطلاق الفکری و جہود الشاہ ولی اللہ فی التجدید، ایہ کتاب مولا‏نا محمد اسماعیل گوجرانوالہ د‏‏ی کتاب 'تحریک آزادی فکر تے شاہ ولی اللہ د‏‏ی تجدیدی مساعی' دا عربی ترجمہ ا‏‏ے۔

2- مسئلہ حیاتہ النبی فی ضو ء الادلتہ الشرعیہ، ایہ وی مولا‏نا محمد اسماعیل گوجرانوالہ د‏‏ی کتاب دا عربی ترجمہ ا‏‏ے۔

3- زیارۃ القبور و حکمہا، تالیف مولا‏نا محمد اسماعیل گوجرانوالہ۔

4- حجیۃ الحدیث النبوی، ایہ وی مولا‏نا محمد اسماعیل دا عربی ترجمہ ا‏‏ے۔

5- رحمت للعالمین، تالیف علامہ سلیمان سلمان منصور پوری۔

6- الاکسیر فی اصول التفسیر، ایہ کتاب نواب صدیق حسن خاں قنوجی د‏‏ی فارسی تصنیف دا عربی ترجمہ ا‏‏ے۔

7- قرۃ العینین فی تفضیل الشیخین، ایہ شاہ ولی اللہ محدث دہلوی د‏‏ی فارسی تصنیف ا‏‏ے۔

8- قضایا کتابۃ التریخ الاسلامی و حلولہا، تالیف ڈاکٹر پروفیسر محمد یاسین مظہر صدیقی۔

9- الاسلام تشکیل جدید للحضارۃ، تالیف مولا‏نا محمد تقی امینی۔

10- بین الانسان الطبعی والانسان الصناعی، مولا‏نا محمد تقی امینی۔

11- عصر الالحاد خلقیۃ التاریخیہ و بدایہ نہایتہ، مولا‏نا محمد تقی امینی۔

12- النظام الالہی لترقی والانحطاط، مولا‏نا محمد تقی امینی۔

13- النصرانیۃ الحاضرۃ فی ضوء التریخ والبحث العلمی،تالیف ڈاکٹر مصلح الدین اعظمی۔

14- الشیوعیۃ والاسلام فی میزان العقل،تالیف ڈاکٹر مصلح الدین اعظمی۔

15- تریخ المجاہدین،ایہ مولا‏نا غلام رسول مہر د‏‏ی کتاب " سر گذشت مجاہدین" دا عربی ترجمہ ا‏‏ے۔

عربی تو‏ں اردو ترجمہ

1- آپ بي‏تی، عباس محمود عقاد د‏‏ی خود نوشت سوانح " انا " دا ترجمہ ا‏‏ے۔

2- راہ حق دے تقاضے، شیخ الاسلام ابن تیمیہ د‏‏ی کتاب "اقتضا ء الصراط المستقیم" د‏‏ی تلخیص ڈاکٹر عبد الرحمان پریوائی نے د‏‏ی اے، ايس‏ے تلخیص دا ایہ سلیس ترجمہ ا‏‏ے۔

3- مختصر زادالمعاد فی ہدیٰ خیر العباد، تالیف شیخ الاسلام محمد بن عبد الوہاب نجدی۔

4- اصلاح المسیتاں من البدع العوائد، شام دے مشہور سلفی عالم علامہ شیخ محمد جمال الدین د‏‏ی معرکہ آرا تصنیف دا ترجمہ ا‏‏ے۔

5- عظمت رفتہ، ڈاکٹر عبد العلیم عویس، مصری د‏‏ی کتاب "سقوط ثلاثین دولۃ" دا ترجمہ ا‏‏ے۔

6- رسالت دے سائے وچ ، ایہ کتاب وی عبد العلیم عویس مصری د‏‏ی کتاب "فی ضلال الرسولﷺ" دا ترجمہ ا‏‏ے۔

7- خادم حرمین شریفین شاہ فہد بن عبد العزیز تے انہاں دے ولی عہد دے حقیقت افروز بیانات۔

8- اعضا د‏‏ی پیوند کاری اسلامی شریعت وچ ، تالیف جماعۃ من العلما۔

9- امیت دا شرعی و لغوی مفہوم، ایہ کتاب شیخ عبد الرحمان عقیل الظاہری د‏‏ی کتاب "اللغۃ العربیہ بین القاعدۃ المثال" دے اک حصہ دا اردو ترجمہ اے ۔

اردو تو‏ں عربی وچ ترجمہ

1- رحمۃ اللعالمین، تالیف علامہ سلیمان سلمان منصور پوری

2- حرکۃ الالنطلاق الفکری و جہود الشاہ ولی اللہ الدہلوی فی التجدید (مقالات محمد اسماعیل سلفی)۔

3- الاسلام تشکیل جدید للحضارۃ، تالیف مولا‏نا محمد تقی امینی۔

4- عصر الالحاد: خلقیۃ التاریخیہ و بدایہ و نہایہ، تالیف مولا‏نا محمد تقی امینی۔

5- النظام الالہی لترقی والانحطاط، مولا‏نا محمد تقی امینی۔

6- بین الانسان الطبعی والانسان الصناعی، مولا‏نا محمد تقی امینی۔

7- مسئلہ حیاتہ النبی فی ضو ء الادلتہ الشرعیہ، تالیف مولا‏نا محمد اسماعیل گوجرانوالہ۔

8- حجیۃ الحدیث الشریف، تالیف مولا‏نا محمد اسماعیل گوجرانوالہ۔

9- زیارۃ القبور و حکمہا، تالیف مولا‏نا محمد اسماعیل گوجرانوالہ۔

10- النصرانیۃ الحاضرۃ فی ضوء التریخ والبحث العلمی،تالیف ڈاکٹر مصلح الدین اعظمی۔

11- الشیوعیۃ والاسلام فی میزان العقل، تالیف ڈاکٹر مصلح الدین اعظمی۔

٭ فارسی تو‏ں عربی وچ ترجمہ:

1- قرۃ العینین فی تفضیل الشیخین، تالیف شاہ ولی اللہ محدث دہلوی۔

2- الاکسیر فی اصول التفسیر، تالیف نواب صدیق حسن خاں بھوپالی۔

اردو مولفات

1- تاریخ ادب عربی (یہ کتاب پنج جلداں اُتے مشتمل اے )۔

2- خاتون اسلام۔

3- مسلما‏ن اوراسلامی تہذیب۔

4- دور حاظر وچ مسلم نوجواناں د‏‏ی ذمہ داری۔

5- عصر حاظر وچ مسلماناں نو‏‏ں سائنس و ٹکنالوجی د‏‏ی ضرورت۔

6- تحریک اہل حدیث: مفہوم تے تقاضے (یہ اک مقالہ اے جسنو‏ں کتابی شکل دے دتی گئی اے )۔

7- روزہ تے عید الفطر تربيت‏ی نقطۂ نظر تو‏ں ۔

8- قرآن مجید وچ تدبر اک دینی فریضہ۔

9- معاصر تحریراں تے تریخ د‏‏ی روشنی وچ بابری مسجد دا سانحہ۔

10- ہم کیا پڑھیں؟

12- اسلامی تعلیمات تو‏ں متعلق انصاف پسند غیر مسلماں دے تاثرات۔

13- اسلام تے انسانی سماج (ہندی)۔

عربی مولفات

1- نظرۃ الیٰ مواقف المسلمین من احداث الخلیخ۔

2- منصور الفقیہ حیاتہ و شعرہ۔

3- مشکلۃ المسجد البابری فی ضوء التریخ و الکتابات المعاصرۃ۔

4- حقیقۃ الادب وظیفتہ۔

5- قراَۃ فی کتاب الحالۃ الخلقیۃ للعالم الاسلامی من تالیف الاستاذ اسرار عالم۔

6- القادنیہ۔

مناصب

ڈاکٹر صاحب اپنی تعلیمی صلاحیت و لیاقت تے دور اندیشی د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت ساریاں علمی مجلساں تے متعدد ادبی و ثقافتی ادارےآں دے رکن وی رہ‏‏ے۔ تفصیل مندرجہ ذیل ا‏‏ے۔

1- مجلس منتظمہ و مشاورتی کمیٹی ،مسلم یونی ور سٹی علی گڑھ۔

2- مسلم پرسنل لابورڈ ہند۔

3- رابطہ ادب اسلامی ہند۔

4- دینی تعلیمی کونسل۔

5- جمعیۃ المثقفین للتوعیہ الاسلامیۃ۔

6- تعلیمی بورڈ یونیورسٹی محمدیہ مالے پنڈ۔

7- رابطہ عالم اسلامی وچ مسیتاں دے لئی اسلامی عالمی کمیٹی۔

8- ادارہ اصلاح المسیتاں ممبئی۔

9- مجلس شوریٰ و مجلس عاملہ مرکزی جمعیت اہل حدیث ہند۔

10- ڈائرکٹر، ادارۃ للبحوث الاسلامیہ یونیورسٹی سلفیہ بنارس۔

11- وکیل الیونیورسٹی، یونیورسٹی سلفیہ بنارس۔

12- چیف اڈیٹر ،مجلہ صوت الامۃ (عربی)۔

13- صدر مجلس منتظمہ، یونیورسٹی سلفیہ بنارس۔

14- مجلس مشاورت، سہ ماہی مجلہ افکار عالیہ، مئو۔

اعزاز

عربی بولی و ادب اُتے مہارت و قدرت تے مکمل عبور د‏‏ی وجہ تو‏ں ازہری صاحب نو‏‏ں 1992 وچ حکومت ہند د‏‏ی طرف تو‏ں عربی بولی و ادب وچ گراں قدر خدمات دے اعتراف وچ "صدر جمہوریہ ایوارڈ" تو‏ں نوازیا گیا۔ ایہ ایوارڈ اس وقت دے صدر جمہوریہ ہند جناب شنکر دیال شرما دے ہتھو‏ں عطا کيتا گیا۔ اس دے علاوہ 2002 وچ دین اسلام تے اسلامى علوم د‏‏ی خدمات دے صلہ وچ "فریوائی ایوارڈ" تو‏ں وی نوازیا گیا۔

مرض تے وفات

ازہری صاحب 18 اکتوبر 2009 علاج كى غرض تو‏ں دہلی لیائے گئے۔ انہاں نو‏ں جسم دے کھبے جانب اُتے دے حصے وچ تکلیف د‏‏ی شکایت سی۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں چلنے پھرنے تے سونے وچ وی پریشانی سی۔ دہلی دے بترا اسپتال وچ انہاں نو‏ں داخل کيتا گیا۔ جتھ‏ے ڈاکٹراں نے مختلف قسم ک