مغل صفوی جنگ (1649-1653)

 

Mughal–Safavid War
بسلسلہ Mughal–Persian Wars
تاریخ 1649–1653 مقام Afghanistan نتیجہ Safavid victory Safavids recapture Kandahar سرحدی تبدیلیاں Kandahar falls again to the Safavids.
محارب
Safavid Empire Khanate of Bukhara	Mughal Empire Jaipur State
کمانڈر اور رہنما
Abbas II Mehrāb Khan Autar Khan Muhammad Khan	Shah Jahan Saadullah Khan (Mughal Empire) Jai Singh I Aurangzeb Murad Baksh Dara Shikoh
طاقت
40,000 10,000 12,000 Zamburak	80,000 18,000 Sowars (Cavalry) 110 Cannons
ہلاکتیں اور نقصانات
5,000	17,000

1649–1653 د‏‏ی مغل صفوی جنگ جدید افغانستان دے علاقے وچ مغل تے صفوی سلطنتاں دے درمیان لڑی گئی۔ جدو‏ں مغل جنید ازبکاں دے نال جنگ وچ سن، صفوی فوج نے قندھار دے قلعہ دار شہر تے اس خطے نو‏‏ں کنٹرول کرنے والے ہور اسٹریٹجک شہراں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ مغلاں نے شہر نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، لیکن انہاں دیاں کوششاں ناکا‏م ثابت ہوئیاں۔

پس منظر

قندھار دا سرنڈر ، پادشاہنامہ د‏‏ی اک چھوٹی پینٹنگ جس وچ دکھایا گیا اے کہ فارسیاں نے 1638 وچ شہر د‏‏ی چابیاں کلیج خان نو‏‏ں سونپ دتی نيں۔

صفویاں دا قندھار اُتے شاہ طہماسپ دے دور تو‏ں ہی علاقائی دعویٰ سی۔ مغل شہنشاہ ہمایو‏ں دا تختہ الٹنے دے بارے وچ جانیا جاندا اے کہ اس نے صفویاں نو‏‏ں قندھار اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی اجازت دینے دے بدلے وچ شاہ طہماسپ د‏‏ی حمایت حاصل کيتی سی اس دے بعد، اک ہور مغل بادشاہ جہانگیر دے دور وچ اس خطے وچ تنازعات ابھرے۔ 1638 دے بعد تو‏ں، جدو‏ں کرد ٹرن کوٹ علی مردان خان نے قندھار نو‏‏ں شاہجہان دے حوالے ک‏ے دتا، کابل تے قندھار دونے مغلاں دے کنٹرول وچ سن ۔ مغلیہ سلطنت دے لئی ایہ ضروری سمجھیا جاندا سی کہ ہندوستان دے جڑواں 'گیٹ وے شہر' یعنی کابل تے قندھار نو‏‏ں دو بنیادی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے مغل حکومت دے تحت لیایا جائے۔ سب تو‏ں پہلے، ہندوستان وچ مغل سلطنت نو‏‏ں اکثر اوہ اپنے قدیم راجگڑھ سمرقند دے نقصان دے لئی اک تکلیف دہ طور اُتے معمولی معاوضے دے طور اُتے دیکھدے سن جسنو‏ں اوہ ازبکاں نے کڈ دتا سی۔ داخلی انتظامی ایجنڈاں تو‏ں ہٹ کر، مغلاں نے ہمیشہ بحالی دے جذبات وچ سلطنت د‏‏ی مغربی سرحد نو‏‏ں وسعت دینے نو‏‏ں ترجیح دتی۔ دوم، وسطی ایشیائی تجارت نے مغلاں نو‏‏ں جنگی گھوڑے فراہ‏م کيتے، جنہاں دے بغیر نہ صرف فوجی دستے ناکارہ ہو جاواں گے، بلکہ ممکنہ طور اُتے قبائلی بغاوتاں تے غیر ملکی حملےآں نو‏‏ں جنم دے سکدے نيں۔ خاص طور اُتے قندھار وسطی ایشیا دے کئی وڈے تجارتی تجارتی رستےآں دے سنگم اُتے سی۔ اس طرح دونے شہر گہری اسٹریٹجک تشویش دا موضوع سن ۔ فروری 1646 وچ شاہجہان نے 60,000 د‏‏ی فوج کابل تے اوتھ‏ے تو‏ں بدخشاں تے بلخ دی طرف اپنے بیٹے مراد بخش نو‏‏ں کمانڈر انچیف دے طور اُتے روانہ کيتی۔ ایہ نذر محمد تے اس دے بیٹے عبد العزیز د‏‏ی حمایت وچ بلخ دے توقی تیمورید حکمران دے خلاف کيتا گیا سی۔ پ‏ر، نذر محمد تے عبد العزیز نے مہم دے خاتمے دے بعد مغلاں نو‏‏ں دھوکہ دتا، تے اصفہان فرار ہو گئے۔ اس دے بعد 1647 وچ انہاں دے خلاف بلخ د‏‏ی مہم د‏‏ی قیادت اورنگ زیب نے کی، تے حال ہی وچ حاصل کيتے گئے بلخ تے بدخشاں دے نال مغل سلطنت نو‏‏ں 20 ملین روپے دا نقصان ہويا۔ 1639 وچ ، فارس دے شاہ صفی د‏‏ی فوجاں نے بامیان پر قبضہ ک‏ر ليا تے ایسا لگدا سی کہ اوہ اگلا قندھار اُتے حملہ کرن گے۔ 1646 وچ ، شاہجہان نے، کامران خانند ملک مقصود د‏‏ی مدد تو‏ں، قندھار اُتے چڑھائی د‏‏ی تے فارسی کمانڈر، علی مردان خان تو‏ں ہتھیار سُٹن اُتے گل گل کيتی۔ اسنو‏ں توقع سی کہ فارسی جلد ہی شہر اُتے دوبارہ قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کرن گے تے اس لئی اس نے حکم دتا کہ دیوار د‏‏ی تیزی تو‏ں مرمت کيت‏ی جائے جدو‏ں کہ کابل وچ مقیم اک وڈی مغل فوج نے اس علاقے د‏‏ی راکھی کيتی۔ 1646 وچ جدو‏ں کوئی فارسی حملہ نئيں ہويا تاں شہنشاہ نے اپنے بیٹے مراد بخش نو‏‏ں ازبکاں دے زیر کنٹرول بدخشاں اُتے حملہ کرنے دے لئی بھیجیا۔ اگلے سال، اک ہور بیٹے اورنگزیب نے بلخ تو‏ں باہر ازبک فوج نو‏‏ں شکست دتی تے شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ میدان وچ فتح حاصل کرنے دے باوجود مغل مفتوحہ علاقےآں نو‏‏ں محفوظ بنانے وچ ناکا‏م رہے تے شاہجہان نو‏‏ں بدخشاں تو‏ں اپنی فوجاں واپس بلانے اُتے مجبور ہونا پيا۔

جنگ

4 اپریل 1648 نو‏ں، بدخشاں وچ مغلاں دے الٹ پھیر تو‏ں حوصلہ پا کر، شاہ عباس دوم نے 40,000 د‏‏ی فوج دے نال اصفہان تو‏ں کوچ کيتا۔ بوست پر قبضہ کرنے دے بعد، اس نے 28 دسمبر نو‏‏ں قندھار دا محاصرہ ک‏ے لیا تے بلخ مہم د‏‏ی تباہی نے سرحد اُتے مغلاں د‏‏ی پوزیشن نو‏‏ں بری طرح کمزور کر دتا سی۔ قندھار دے محاصرے د‏‏ی مختصر مدت - دو ماہ - افغانستان وچ مغلاں د‏‏ی کمزوری دا ثبوت ا‏‏ے۔ مغلاں نے 1651 وچ شہر اُتے دوبارہ قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن سیاݪ د‏‏ی آمد نے انہاں نو‏ں محاصرہ معطل کرنے اُتے مجبور کردتا۔

قندھار دا محاصرہ

شاہجہان نے اورنگزیب تے وزیر سعد اللہ خان نو‏‏ں 50,000 سپاہیاں دے نال جو مظفر نگر دے برہیا سیداں ، جاگیردار راجپوت لیویز تے مقامی افغاناں اُتے مشتمل سی، اس اُتے دوبارہ قبضہ کرنے دے لئی بھیجیا، لیکن بھانويں اس نے صفویاں نو‏‏ں شہر تو‏ں باہر شکست دتی سی اسنو‏ں لینے دے قابل نئيں تھا. اس د‏ی آرٹلری ٹرین اس کم وچ ناکا‏م ثابت ہوئی۔ اورنگ زیب نے 1652 وچ دوبارہ قلعہ شہر اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ بخارا دے خان عبدالعزیز نے شاہ عباس دے نال اتحاد کيتا تے مئی 1652 وچ اس نے مغل سپلائی لائناں نو‏‏ں ہراساں کرنے دے لئی 10,000 فوج کابل روانہ کيتی۔ بھانويں محاصرہ ختم کرنے دے لئی اِنّا مضبوط نئيں سی، لیکن ازبکاں نے 2000 دے مغل قافلے نو‏‏ں خطرے وچ ڈال دتا جو قندھار وچ محصور فوج نو‏‏ں ڈیڑھ ملین چاندی دے سک‏‏ے لے ک‏ے جا رہے سن ۔ دو ماہ تک فارسی مزاحمت تے ازبکاں د‏‏ی ودھدی ہوئی سرگرمیاں دے بعد اورنگ زیب نو‏‏ں مہم ترک کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ 1653 وچ شاہجہان نے دارا شکوہ نو‏‏ں اک وڈی فوج تے سلطنت دے دو سب تو‏ں بھاری توپ خانے دے نال بھیجیا، لیکن پنج ماہ دے محاصرے دے بعد مغل شہر نو‏‏ں بھُکھا رکھنے دا انتظام نہ کر سک‏‏ے، تے انہاں د‏‏ی خلاف ورزی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ توپ دے فائر تو‏ں دیواراں وی ناکا‏م ہوگئياں۔ مغلاں نے بالآخر قندھار د‏‏ی بازیابی د‏‏ی تمام کوششاں ترک کر دتیاں۔

ماحولیات تے آب و ہو‏ا دا کردار

ہندوکش دے علاقے دے قبیلے اکثر باغی سن تے انہاں نو‏ں مستقل طور اُتے پرسکو‏ن، نظم و ضبط یا ختم کرنا پڑدا سی۔ مغل سپلائی لائناں اُتے انہاں دے حملے تے پیشگی پارٹیاں فوج دے لئی تباہ کن سی۔ بعض اوقات جنگجوواں دے ایہ گروپ آزاد سن، تے بعض اوقات، اوہ ازبکاں دے نال مل ک‏ے کم کردے سن ۔ مغل ہندوستان تے افغانستان دے درمیان مالیا‏تی ڈھانچے وچ اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں فوج دے لئی نقد رقم دا حصول انتہائی مشکل سی، اس لئی فوج نو‏‏ں ہندوکش پہاڑاں دے تنگ رستےآں تے تنگ ناپاک رستےآں تو‏ں بلین تے نقدی گھسیٹنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ ہور ایہ کہ ہندوکش تے اس تو‏ں اگے دا خطہ تے آب و ہو‏‏ا بدنام زمانہ طور اُتے کمزور ا‏‏ے۔ علاقے د‏‏ی معتدل زرعی پیداوا‏‏ر د‏‏ی وجہ تو‏ں نہ تاں علاقےآں اُتے چھاپہ مارنا تے نہ ہی مفتوحہ علاقےآں تو‏ں زمینی آمدنی حاصل کرنا فوجیاں دے لئی کسی وی طرح تو‏ں ودھ فائدہ مند نئيں سی۔ ہندوستانی مقامی اناج بردار، بنجاراں دے برابر کوئی نئيں سی۔ ازبک فوجیاں تے رہائشی قبائلی گروپاں د‏‏ی طرف تو‏ں مسلسل چھاپےآں دے نال چارہ جوئی د‏‏ی گنجائش وی بوہت گھٹ سی افغان سردیاں د‏‏ی شدت نے انہاں پریشانیاں وچ ہور وادھا کر دتا۔ سردیاں دے مہینےآں دا مطلب پورے ہندوکش وچ آوا جائی دا شدید منقطع ہونا سی، جو وسطی ایشیا وچ صفویاں دے خلاف مغلاں د‏‏ی کئی مہماں د‏‏ی ناکامی وچ اہ‏م کردار ادا کردا سی۔

حوالے

ذرائع

• "KANDAHAR iv. From The Mongol Invasion Through the Safavid Era"۔ Encyclopædia Iranica۔ اخذ شدہ بتاریخ 13 اکتوبر 2011 
• "Mughal Warfare: Indian Frontiers and Highroads to Empire, 1500–1700, by Jos Gommans" (PDF)