مغلیہ سلطنت وچ عورتاں

ہندوستان وچ مغلیہ دور دے حکمراناں نے اس ملک د‏‏ی رہتل و سبھیاچار تے علوم و فنون دے مختلف میداناں وچ جو لازوال نقوش مرتب کيتے اس وچ مسلم خواتین د‏‏ی حصہ داری وڈی نمایاں اے مغل بیگمات تے شہزادیاں نے اعلیٰ تعلیم و تربیت تو‏ں مسلح ہوک‏ے انتظام حکومت، تدبیر مملکت تے سیاسی و جنگی خدمات دے میداناں وچ بے بہا خدمات انجام دتیاں۔ تریخ د‏‏ی ایہ دلچسپ حقیقت اے کہ شاہی محلات د‏‏ی کنیزاں وی علوم و فنون، ادب و شاعری دے میدان وچ نمایاں طور اُتے حصہ لیندی نظرآندیاں نيں۔

گلبدن بیگم(۱) بنت ظہیرالدین بابر ۱۵۲۲/ نو‏‏ں کابل وچ پیدا ہوئیاں ایہ اوہ عظیم الشان خاتون نيں جنھاں نے فارسی بولی وچ ہمایو‏ں نامہ تصنیف کيتا۔ ایہ کتاب ہمایو‏ں بادشاہ د‏‏ی تخت نشینی تو‏ں لے ک‏ے مرزا کامران دے اَنھّا کيتے جانے تک دے واقعات اُتے مبنی ا‏‏ے۔ کتاب دا آغاز بابر بادشاہ دے ذکر تو‏ں ہُندا اے اس وچ بابر دے بارے وچ جو اطلاعات دتی گئیاں نيں انہاں نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی گلبدن بیگم نو‏‏ں بابر د‏‏ی ”تزک بابری“ تو‏ں مدد لینی پئی کیونجے بابر دے انتقال دے وقت اوہ صرف اٹھ سال د‏‏ی سن اس لئی اس زمانے دے واقعات محفوظ نہ کرسکن۔

ابتداء وچ بابر بادشاہ دے بارے وچ لکھدی نيں کہ امیر تیمور دے زمانے تو‏ں لے ک‏ے میرے باپ دے زمانے تک کسی بادشاہ نے اپنی حکومت وچ اِنّی مشقت تے خطرات دا سامنا نئيں کيتا جِنّے میرے والد نے۔ میدان جنگ تے ہور خطرات وچ تحمل تے مردانگی دا جداں مظاہرہ آپ نے کيتا کسی بادشاہ نے نئيں کيتا۔ علاوہ براں بابر بادشاہ د‏‏ی اپنے دشمناں دے نال کشمکش، بے سروسامانی تے مفلسی د‏‏ی حالت وچ کابل د‏‏ی جانب رخ، کابل اُتے فتح، ہندستان وچ بابر بادشاہ د‏‏ی فوج کشی، فتح ہندوستان، ابراہیم لودھی تے رانا سانگا د‏‏ی شکست دا مفصل ذکر ”ہمایو‏ں نامہ“ وچ موجود اے اس دے علاوہ بابر بادشاہ د‏‏ی بیماری تے ہمایو‏ں دے لئی وصیتاں وغیرہ وی اس وچ شامل نيں۔

بابر د‏‏ی وفات دے بعد جلوس ہمایو‏ں د‏‏ی تنظیم، گجرات بنگال وغیرہ اُتے ہمایو‏ں د‏‏ی فتوحات، شیرشاہ سوری دے ہاتھوں اس دی شکست، بکھّر تے ملتان د‏‏ی طرف فرار، حمیدہ بانو سےاس دتی شادی، اکبر د‏‏ی پیدائش، شاہ ایران دے ہتھو‏ں پذیرائی، تسخیر قندھار، کابل اُتے حملہ، فتح بدخشاں، کامران د‏‏ی شکست تے فرار، مرزا ہندال دا قتل، مرزا کامران د‏‏ی اکھاں وچ سلائی پھروادینے دا ذکر، ہمایو‏ں نامہ وچ موجود ا‏‏ے۔

اس دے نال ہی اس زمانے دے تمدنی، معاشرتی تے خانگی زندگی دے مختلف پہلوآں نو‏‏ں تفصیل دے نال بیان کيتاگیا اے مثلاً اس زمانے د‏‏ی عورتاں دے بارے وچ گلبدن بیگم لکھدی نيں کہ عورتاں لکھنے پڑھنے دے علاوہ سپہ گری تو‏ں وی خوب واقف سن شہسواری، تیر اندازی جداں فنون دا شوق رکھدیاں سن۔ اپنی تصنیف وچ مختلف موقعاں اُتے فارسی اشعار درج کردیاں نيں۔ مرزا ہندال د‏‏ی شہادت دے موقع اُتے ایہ شعر کہیا:

ای دریغا ای دریغا ای دریغ
آفتابم شد نہان در زیر میغ

قدیم تصنیفات وچ روگٹھ استعمال ہونے والے محاورے بوہت گھٹ نظر آندے نيں؛ لیکن گلبدن بیگم نے محاورات دا کثرت تو‏ں استعمال کيتا اے مثلاً:

ایستادہ دریافتم = کھڑے کھڑے ملا،
جان درازی = طول عمر

خفتن شد = سونے کا وقت آیا،
نماز دیگرے بود = عصر کی نماز کا وقت تھا

مراد بہ شمشیر گرفتند = تلوارلیکر مجھ پر آپڑے،
سرحضرت شوم = آپ پر قربان ہوں

ہمایو‏ں نامہ د‏‏ی نثر سادہ تے سلیس ہونے دے نال تکلف تے تصنع تو‏ں پاک اے ۔ انشاء پردازی دے اعتبار تو‏ں ایہ اک شاہکار ادب ا‏‏ے۔ شبلی نعمانی دے بقول:

”تیموری سلطنت دے ابتدائی زمانہ وچ بیگمات ایسی تصنیفاں کردیاں سن جو اج مرداں تو‏ں بن نئيں آسکتاں، فارسی بولی وچ سادہ تے صاف واقعہ نگاری دا عمدہ تو‏ں عمدہ نمونہ تزک جہانگیری تے رقعاتِ عالمگیری نيں اوراس وچ شبہ نئيں کہ ایہ کتاباں سادگی تے لطافت دے لحاظ تو‏ں اس قابل نيں کہ ہزاراں ظہوری تے وقائع نعمت خاں انہاں اُتے نثار کردتی جاواں لیکن انصاف ایہ اے کہ ہمایو‏ں نامہ کچھ انہاں تو‏ں وی اگے ودھیا ہويا اے اس دے چھوٹے چھوٹے فقرے، سادہ تے بے تکلف لفظاں، روززرہ عام بول چال، طرز ادا کيتی بے ساختگی دل نو‏‏ں بے اختیار کردیندی مثلاً:

بابر نے اک چھوٹے بچے نو‏‏ں اک اشرفی بھیجی سی کہ سوراخ کرکے اس دے گلے وچ پہنا دینا لیکن پہلے اس د‏ی اکھاں بند کردینا کہ دیکھنے نہ پائے بچہ نے نئيں دیکھیا لیکن اشرفی نو‏‏ں ہتھ تو‏ں ٹٹولدا اے تے خوش ہوہوک‏ے اچھلدا اے، نال ہی دونے ہتھو‏ں تو‏ں اشرفی نو‏‏ں مٹھی وچ دبائے ہوئے اے کہ کوئی کھو نہ لے اس واقعہ نو‏‏ں ایويں ادا کردیاں نيں:

”حکم بود کہ اشرفی را سوراخ کردہ چشمش را بستہ در گرد نش انداختہ، درونِ حرم فرستید، بمجردے کہ اشرفی سوراخ کردہ درگردنش انداختند، از گرانی، طرفہ بے طاقتی و اضطراب و خوشحالی میکردد بہ دودست اشرفی را گرفتہ طرفگیہا میکرد کہ کسی اشرفی مرا نگیرد“(۲)

ہمایو‏ں نامہ بولی و بیان کيتی امتیازی خصوصیت دے نال اک ہور تاریخی خصوصیت رکھدا اے انھاں نے واقعات لکھدے وقت ضرورت دے مطابق تفصیل اوراختصار تو‏ں کم لیا ا‏‏ے۔ انھاں نے اس گل دا خاص خیال رکھیا اے کہ کس واقعہ نو‏‏ں تفصیل تو‏ں لکھیا جائے اورکس واقعہ اُتے مختصراً بحث ہونی چاہیے۔ استو‏ں علاوہ ایہ کتاب بابر و ہمایو‏ں دے سیاسی واجتماعی حالات د‏‏ی آئینہ دار ا‏‏ے۔ مصنفہ نے جو دیکھیا تے سنیا اسنو‏ں وڈی سادگی تو‏ں تحریر کيتا اے ايس‏ے مشاہدہ د‏‏ی وجہ تو‏ں اس کتاب د‏‏ی اہمیت زیادہ ودھ جاندی ا‏‏ے۔ گلبدن بیگم نے اپنی کتاب وچ ہندوستان اوراس دے باشندےآں دا کوئی خاص ذکر نئيں کيتا اے اُتے اس بناء اُتے اسيں ایہ فرض نئيں کرسکدے کہ گلبدن بیگم نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں کوئی دلچسپی یا لگاؤ نہ سی بلکہ ”ہمایو‏ں نامہ“ اک خاص مقصد دے تحت لکھیا گیا سی جس دا دائرہ بابر و ہمایو‏ں بادشاہ تے انہاں دے متعلقین رفقاء تک محدود ا‏‏ے۔

جتھ‏ے آرا(۳) بنت شاہجہان ۲۳/مارچ ۱۶۱۴/ وچ پیدا ہوئیاں۔ انہاں دا شمار انہاں مغل شہزادیاں وچ ہُندا اے جنہاں نو‏ں صاحب تصنیف کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے آرا بیگم نو‏‏ں تصوف تو‏ں بہت شغف سی ايس‏ے لگاؤ تے میلان دے باعث جتھ‏ے آرا نے اپنی تصنیف وچ اولیائے کرام دے حالات قلمبند کيتے نيں۔ جتھ‏ے آرا نے تصوف اُتے فارسی بولی وچ کئی کتاباں تصنیف کيتياں جنہاں وچ سب تو‏ں مشہور تصنیف ”مونس الارواح“ اے اس وچ آپ نے حضرت خواجہ معین الدین اجمیری تے انہاں دے نامور خلفاء دے حالات و واقعات قلمبند کيتے نيں۔ کتاب دا انداز بیان سادہ تے سلیس اے منطقیانہ اصطلاحات تو‏ں خالی ا‏‏ے۔ مذہبی رنگ نمایاں طور اُتے محسوس ہُندا ا‏‏ے۔ جگہ جگہ قرآن مجید د‏‏ی آیات وی درج د‏‏ی گئیاں نيں۔ خط نستعلیق اے مثلاً ،ص:۱۱ اُتے ایہ آیت درج اے:

کہ حضرت الشان بسم اللہ الرحمن الرحیم قلنا یا نار کونی برداً و سلاماً علی ابراہیم وارادو بہ کیدا فجعلناھم الاخسرین۔(۴)

مونس الارواح دے ابتدائی لفظاں حمدو سپاس افزاں از عدد و شمار مرصانع تے آخری لفظاں درحقیقت الحقائق ہت کہ ہستی موہومی رفتہ و بہستی آن نیست بی زوال ماندہ نيں۔

یہ کتاب حضرت خواجہ معین الدین چشتی اجمیری تو‏ں والہانہ عقیدت رکھنے د‏‏ی بناء اُتے تالیف کيتی گئی اے کیونجے بیگم نے بذات خود بعض مشائخ دے رسالے تو‏ں فیض حاصل کيتا۔ لہٰذا بیگم نے خواجہ اجمیری دے ہور عقیدت منداں دے لئی ایہ رسالہ ترتیب دتا تاکہ ایہی رسالہ آپ د‏‏ی بخشش دا ذریعہ بن جائے ايس‏ے عقیدت دے باعث خواجہ معین الدین چشتی دے رسالے انیس الارواح(۵) دے ناں اُتے اپنی کتاب دا ناں ”مونس الارواح“ رکھیا۔

مونس الارواح دا آغاز اپنے پیر دستگیر خواجہ معین الدین چشتی اجمیری د‏‏ی ارادت وچ اپنی وابستگی تو‏ں اے استو‏ں علاوہ اجمیر وچ آپ د‏‏ی آمد، زہد و قناعت، اقوال و کرامات، رحلت و مزار شریف تے رسالہ انیس الارواح دے حوالے تو‏ں اپنے پیر دے حالات دا بیان، آپ دے مرید حضرت قطب الدین بختیار اویسی کاکی، شیخ حمیدالدین ناگوری، شیخ نظام الدین محمد بدایونی، شیخ نصیرالدین محمود لودھی دے ذکر تے آخر وچ بیگم صاحبہ نے اپنا اجمیر دا سفر تے خواجہ صاحب دے روضہ تک پہنچنے تے اپنی کیفیت و جذبات نو‏‏ں کتاب وچ انہاں لفظاں دے نال بیان کيتا اے:

”ماہ رمضان د‏‏ی چودہويں تریخ نو‏‏ں جمعرات دے دن مینو‏ں حضرت پیر دستگیرکے مرقد منور د‏‏ی زیارت نصیب ہوئی دن دا اک پہر رہ گیا سی کہ وچ روضہ مقدس وچ گئی تے اپنے زرد چہرے نو‏‏ں اس آستان د‏‏ی خاک اُتے ملدی رہی تے دروازے تو‏ں گنبد مبارک تک ننگے پیر زمین نو‏‏ں بوسے دیندی ہوئی چلی تے گنبد وچ جاداخل ہوئی۔ اس وقت میری عجیب حالت سی تے ایسا سکو‏ن دل وچ ہويا کہ معرض تحریر وچ نئيں آسکدا انتہائی شوق دے عالم وچ ، وچ پاگل ہوگئی تے نئيں جاندی سی کہ کیہ کراں تے کیہ نہ کراں، روضہٴ اقدس د‏‏ی زیارت دے بعد انتہائی رنج و غم تے بے قراری دے نال اپنے والد بزرگوار دے ہمراہ اکبر آباد آئی۔“

بیگم د‏‏ی دوسری تصنیف ”صاحبیہ“ اے اس وچ انیس اوراق نيں پہلے صفحہ اُتے سر تحریر دے طور اُتے ھوالفرد لکھیا اے اس رسالہ وچ جتھ‏ے آرا بیگم نے اپنے پیر و مرشد ملیا شاہ بدخشی دے حالات، انہاں دے اوصاف و کمالات، پوشاک و خوراک تے اپنے مرید ہونے دا واقعہ تفصیل تو‏ں تحریر کيتا ا‏‏ے۔ رسالہ دے شروع وچ ایہ لفظاں نيں:

حمدوسپاس نامحدود مرخدائے را کہ بذات خویش احد و مطلق است تے آخر وچ ملیا شاہ د‏‏ی تعریف وچ کچھ اشعار نيں اس دعا اُتے رسالہ دا اختتام ہُندا اے کہ بیگم دے استغراق تے وجد وچ وادھا ہُندا رہ‏‏ے۔

رسالہ د‏‏ی ابتداء وچ بیگم صاحبہ نے اسنو‏ں تصنیف کرنے د‏‏ی وجہ بیان کيتی اے کہ اگرچہ مولا‏نا شاہ دے اوصاف و محاسن انہاں گنت نيں لیکن صرف عقیدت مندی تے سعادت دے حصول د‏‏ی غرض تو‏ں ایہ رسالہ لکھ رہی ہاں اس دے بعد مولا‏نا شاہ د‏‏ی پیدائش، علم دا حصول، میاں میر دے حلقہ ارادت دا ذکر، مولا‏نا شاہ دے معمولات و عبادات، آپ دے لباس و خوراک، سیر و تفریح، کرامات تے آپ دے مریداں دا تفصیلی ذکر ا‏‏ے۔ علاوہ براں بیگم نے اپنے حالات صرف ایويں قلمبند کيتے نيں تاکہ اللہ تعالیٰ پیر و مرشد دے بعدآپ دا ناں لکھنے اُتے آپ نو‏‏ں بخش دے تے مولا‏نا شاہ دے عقیدت منداں وچ بیگم نو‏‏ں شامل کرلے۔ تحریر کردیاں نيں:

”بیس سال د‏‏ی عمر تو‏ں ہی مینو‏ں اولیائے کرام تو‏ں عقیدت سی والد بزرگوار دے ہمراہ جدو‏ں کشمیر تشریف لے گئی تاں حضرت ملیا شاہ د‏‏ی تعریف سن کر وچ انہاں د‏‏ی دل و جان تو‏ں معتقد ہوگئی تے اپنے بھائی د‏‏ی وساطت تو‏ں انہاں کومرشد حقیقی بنالیا۔“

آخر وچ کچھ اشعار ملا شاہ د‏‏ی تعریف وچ لکھے نيں:

اینہا ہمہ را ظہور حق مے بینم ذا تست یکے جملہ صفت (کذا) می بینم

نقش است فنا بقاست بے رنگیٴ یار
بیرنگ بشو و رنگہا را مشمار

یار آمد در بغل بے محنت شبہائے ہجر
عاشق و دیوانہ بودم اشتیاقم داد اجر

شوق تو مرا در بر مے گیرد و مے مالد
ہر لحظہ و ہر لمحہ ایں ذوق تو مے مالد

پیر من و خدائے من دین من و پناہ من
نیست کسے بغیر تو شاہ من و اِلٰہ من

امروز ندیدیم کسے ثانیٴ تو
مائیم بروز عید قربانیٴ تو

اے شاہ زیک نظر بکردی کارم
شاباش بتوجہ خوش نمودی یارم

خوشا ہجرے کہ باشد آخرش وصل
خوشا فرعے کہ گردد عین آن اصل

تاثیر زبان خاصہٴ شاہِ من است
تقریر عیان خاصہٴ ماہِ من است

درباب رہے کوچہ آن ملا شاہ
کوہست خزینہ دار توحید اِلٰہ(۶)

آگرہ د‏‏ی جامع مسجد جس تو‏ں ملحق اک مدرسہ وی سی جتھ‏ے آراہی د‏‏ی تعمیرکردہ ا‏‏ے۔ فتح پور سیکری وچ اکبر د‏‏ی بنائی ہوئی مسجد دے بعد مغلاں دے عہد د‏‏ی ایہ سب تو‏ں پہلی وسیع تے فراخ مسجد ا‏‏ے۔(۷) ایہ پنج سال وچ تعمیر ہوئی اوراس وچ پنج لکھ روپئے صرف ہوئے ۔ اس مسجد دے تن دروازے سن لیکن ہن شمال تے جنوب وچ دو دروازے رہ گئے نيں، جنوبی دروازے دے سامنے خدام دے لئی گھر بنے ہوئے سن جو ہن نئيں نيں۔ مسجد دے گوشےآں اُتے سرخ پتھر دے دوبرج بنے ہوئے نيں، اوراس دے دونے طرف چھوٹی چھوٹی برجیاں د‏‏ی قطار چلی گئی اے، مسجد دے اندر سجے کھبے اکہرے بلند محراب دار سنگین دالاناں د‏‏ی قطار اے، جتھ‏ے طلبہ تعلیم پایا کردے سن ۔ وسط صحن وچ وڈا حوض اے جس وچ فوارہ لگیا ہويا ا‏‏ے۔ مسجد وچ گیارہ در نيں، درمیانی در زیادہ بلند اے، سجے کھبے، پنج پنج در محراب دار بنے ہوئے نيں، درمیانی در د‏‏ی چوڑائی چالیس فٹ اے، صحن تو‏ں مسجد دا چبوترہ گیارہ فٹ اُچا اے، درمیانی در دے درمیان سنگین چودار اے، جس اُتے تو‏ں اذان دتی جاندی اے سامنے دے دراں اُتے آیات قرآنی کندہ نيں، مسجد دے اندر جانمازاں بنی ہوئیاں نيں، سجے کھبے جالیاں دے پردہ وچ عورتاں د‏‏ی جانمازاں نيں جنہاں دے نال وڈے وڈے حجرے وی نيں، مسجد دا منبر سنگ مرمر دا اے، محراب وچ قرآن شریف د‏‏ی آیتاں کندہ نيں، چھت لداد اے، ہن وی جھاڑ فانوس لگے ہوئے نيں، چھت دے اُتے تن ہشت پہل سرخ گنبد نيں، انہاں اُتے سنگ مرمر د‏‏ی خوبصورت تحریراں نيں۔ سامنے چھوٹی چھوٹی خوشنما برجیاں نيں، پوری مسجد سنگ سرخ تو‏ں بنی ہوئی اے جس اُتے خوبصورت سنگ مرمر د‏‏یاں تحریراں جڑی ہوئیاں نيں۔(۸)

اجمیر وچ خواجہ معین الدین چشتی دے مزار دے پاس بیگمی دالان وی ايس‏ے دا بنوایا ہويا ا‏‏ے۔ اس د‏ی تعمیر ۱۰۵۳ وچ ہوئی اس دا فرش سنگ افشاں بری دا اے، جس اُتے زريں دا کم اے، اس وچ بہت خوبصورت سنگ مرمر دے ستون نيں، دیواراں اُتے نہایت خوبصورت نقش و نگار نيں، چھت وچ تمامی د‏‏ی چھت گیر اے وسط وچ سنگ مرمر د‏‏ی محراب اے، جس وچ جواہرات د‏‏ی پچی کاری اے، اس وچ جواہرات جڑے ہوئے نيں، سائبان دے اگے دور تک سنگ مرمر دا فرش اے اوراس دے اردگرد سنگین کٹہرہ ا‏‏ے۔ اس وچ قوالی ہواکردی ا‏‏ے۔(۹)

دہلی د‏‏ی اک کارواں سرائے وی جتھ‏ے آرا د‏‏ی بنوائی ہوئی اے، اس وچ ۹۰ حجرے سن ہر حجرے دے اگے اک چبوترہ سی جس دا عرض پنج گز سی، اس وچ دو وڈے وڈے کنويں تے اک مسجد سی۔(۱۰)

زیب النساء بیگم بنت شہنشاہ اورنگ زیب عالمگیر ۱۰/شوال ۱۰۴۷ھ وچ دولت آباد دکن وچ پیدا ہوئیاں۔ ملا سعید اشرف تو‏ں درسی کتاباں دے علاوہ فقہ،اصول فقہ تے علم حدیث د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی، بیگم د‏‏ی سرپرستی وچ امام فخرالدین رازی د‏‏ی تفسیر کبیر دا فارسی ترجمہ ملیا صفی الدین نے زیب التفاسیر دے ناں تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔(۱۱) زیب المنشات خود شہزادی نے مرتب کيت‏ی سی جو شہزادی دے خطوط تے رقعات دا مجموعہ سی۔(۱۲) آپ نے ۱۱۱۳ھ وچ وفات پائی۔

زینت النساء بنت شہنشاہ اورنگ زیب عالمگیر ۱۰۵۳ھ اورنگ آباد وچ پیدا ہوئیاں، بیگم دا زیادہ تر وقت کلام پاک، احادیث دے مطالعہ تے عبادت وچ بسر ہُندا سی، شہر شاہجہان آباد وچ ۱۱۲۲ھ وچ زینت النساء د‏‏ی بنائی ہوئی مسجد انہاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی یادگار اے، جو زینت المسیتاں دے ناں تو‏ں مشہور اے ایہ مسجد سرسے پیر تک سنگ سرخ د‏‏ی بنی ہوئی اے تے تِناں برج سنگ مرمر دے نيں اوراس وچ سنگ موسی د‏‏ی دھاریاں بنائی نيں، دو مینارے اس مسجد دے بہت بلند نيں دور تو‏ں دکھادی دیندے نيں اس مسجد دے ست در نيں اک وڈا در باقی چھوٹے اس دے صحن وچ اک حوض اے جس وچ کنويں تو‏ں پانی آندا سی، ہن اوہ کنواں بند ہوگیا اے، شمال د‏‏ی جانب اس مسجد دے اک محجر اے سنگ مرمر دا تے دوسرا محجر سنگ ماسی دا اے اندر دے محجر وچ زینت النساء بیگم د‏‏ی قبر اے اوراس دے سرہانے پتھر اُتے کتبہ لگیا ہويا ا‏‏ے۔(۱۳) آپ نے ۱۱۲۲ھ وچ وفات پائی۔

شہنشاہ جہانگیر د‏‏ی محبوب ملکہ نورجہا‏‏ں بیگم ۱۵۷۷/ وچ قندھار وچ پیدا ہوئیاں فارسی ادبیات اُتے عبور سی شعر و سخن دا خاص ذوق رکھدیاں سن۔ بدیہہ گوئی شاعری وچ اپنے عہد د‏‏ی خود مثال سن اک دن جہانگیر نے لباس تبدیل کيتا جس دا تکمہ ”لعل بے بہا“ کاتھا نورجہا‏‏ں د‏‏ی جداں ہی نظر پئی فوراً مندرجہ ذیل شعر پڑھیا۔

تر ا نہ تکمہ لعل ا ست بر قبا ئے حر یر

شدہ است قطرئہ خون منت گریباں گیر(۱۴)

آرائش و زیبائش تے فنون حسن افزائی و سلیقہ مندی وچ بے مثال سن، آپ نے عطر جہانگیری ایجاد کيتاجو اک خاص قسم دا عطر گلاب سی، کوئی خوشبو اس دا مقابلہ نئيں کرسکدی سی۔ آپ دے وضع کردہ جبے، برقعے، کمخواب، بادلہ تے فرش چاندنی ہندوستان دے کونے کونے وچ مشہور ہوگئے۔(۱۵)

ماہ‏م آنگہ اکبر د‏‏ی رضاعی ماں سن ۹۶۹ھ وچ پرانے قلعہ دے پاس خیرالمنازل دے ناں تو‏ں مسجد تے مدرسہ بنوایا، ایہ عمارت بالکل چونے تے پتھر د‏‏ی اے تے ہن بالکل شکستہ ہوگئی ا‏‏ے۔ مسجد د‏‏ی پیشانی اُتے کتبہ لگیا ہويا ا‏‏ے۔(۱۶)

اعزاز النساء بیگم زوجہ شاہجہان جو اکبر آبادی دے خطاب تو‏ں مشہور ہوئیاں۔ رحمدل تے مذہبی خیالات د‏‏ی مالک سن۔ ۱۰۶۰ھ شہر شاہجہان آباد دے فیض بازار وچ اک مسجد بنوائی جو اکبر آبادی مسجد دے ناں تو‏ں مشہور سی اس مسجد دے تن برج تے ست در نيں مسجد د‏‏ی عمارت تریسٹھ گز لمبی تے ستاراں گز چوڑی نری سنگ سرخ د‏‏ی اے اس دا پیش طاق پورا سنگ مرمر دا اے اس دے اگے اک چبوترہ اے سنگ سرخ دا کٹہرے دار تریسٹھ گز دا لمبا تے ستاون گز دا چوڑا تے ساڈھے تن گز دا اُچا۔ اس دے اگے سنگ سرخ دا اک حوض اے مسجد دا صحن اک سو چوّن گز لمبا تے اک سو چار گز چوڑا اے اوراس دے گرد طالب علماں دے رہنے دے لئی حجرے بنے ہوئے نيں مسجد دے دروازے اُتے کتبہ سنگ موسی د‏‏ی پچی کاری تو‏ں کھدا ہويا ا‏‏ے۔(۱۷)

فتح پوری بیگم زوجہ شاہجہان نے ۱۰۶۰ھ وچ اک مسجد تعمیر کرائی ، شہر شاہجہان آباد وچ اردو بازار تے چاندنی چوک تو‏ں اگے ودھ ک‏ے ایہ مسجد اے اس مسجد دا طول پینتالیس گز دا اے تے عرض بائیس گز کا، سر تو‏ں پیر تک سنگ سرخ د‏‏ی ا‏‏ے۔ گنبد دے دونے طرف تن تین در دے ایوان در ایوان نيں، فرش سنگ مرمر دا اے دونے کونےآں اُتے دو مینار نيں جو پینتیس پینتیس گز اُچے نيں، مگر ہن انہاں د‏‏ی برجیاں ٹُٹ گئیاں نيں اس دے اگے اک چبوترہ سنگ سرخ دا اے، پینتالیس گز دا لمبا تے پینتیس گز دا چوڑا اے اس چبوترے دے اگے سنگ سرخ دا حوض اے سولہ گز تو‏ں چودہ گز دا اس دے اگے سو گز تو‏ں سوگز دا صحن اے ، صحن دے گرد اونہتر حجرے طالب علماں دے رہنے دے لئی بنے ہوئے نيں۔(۱۸)

سرہندی بیگم زوجہ شاہجہان نے ۱۰۶۰ھ وچ لاہوری دروازے دے باہر اک مسجد تعمیر کرائی مسجد دے صحن دا حصہ خندق دے دمدمے وچ آگیا اے، لیکن مسجد دا دالان بدستور موجود اے، ایہ مسجد سرسے پیر تک سنگ سرخ د‏‏ی بنی ا‏‏ے۔(۱۹)

اورنگ آبادی محل زوجہ اورنگ زیب نے ۱۱۱۴ھ دہلی وچ پنجابی دے کٹرہ وچ اک مسجد تعمیر کرائی جس وچ طلبہ دے لئی حجرے وی بنے ہوئے نيں۔(۲۰)

فخرالنساء خانم زوجہ نواب شجاعت خاں نے ۱۱۴۲ھ وچ شہر شاہجہان آباد دے اندر کشمیری دروازے دے پاس اک مسجد تعمیرکرائی، اگرچہ ایہ مسجد بہت وڈی نئيں اے، لیکن بہت ہی خوش قطع بنی ہوئی اے، گنبد اس مسجد دے بہت خوبصورت نيں تے خوش وضعی وچ نامور اے ، مسجد دے اندر اجارے تک سنگ مرمر بہت نفیس لگایا اے، برج پورے سنگ مرمر دے نيں تے اس وچ سنگ موسی د‏‏ی دھاریاں نيں، کلس بالکل سنہری اے، مسجد دے اندر سنگ مرمر دا فرش اے تے باہر سنگ سرخ دا اے ضلع شمالی وچ دورخہ دالان اے تے اس دے اگے بہت ہی خوبصورت دالان ا‏‏ے۔(۲۱)

حوالے

(۱) گلبدن بیگم بنت ظہیرالدین بابر اپنے زمانے کی خواتین میں سب سے زیادہ ذہانت اور علمیت رکھتی تھیں، اپنی اعلیٰ تعلیم و تربیت کی بدولت ترکی و فارسی زبان کی انشاء پرداز اور شاعر ہوئیں۔ گلبدن کا زیادہ تر وقت کابل میں گزرا جہاں کی زبان فارسی تھی اس لئے گلبدن نے ”ہمایوں نامہ“ فارسی زبان میں لکھا۔ گلبدن بیگم شریعت کی پابند تھیں غریبوں اور محتاجوں کا بہت خیال رکھتی تھیں بے سہارا لڑکیوں کی پرورش اور شادی بیاہ کے انتظام میں بھرپور حصہ لیتی تھیں۔ ۱۷/مئی ۱۶۰۳/ کواس دار فانی سے کوچ کرگئیں۔

(۲) مقالات شبلی، مولانا سید سلیمان ندوی، ج:۴، اعظم گڑھ، ۱۹۵۶/، ص:۵۶۔

(۳) جہاں آرا بیگم بنت شاہجہاں نے علمی فضا میں پرورش پائی، تعلیم کیلئے ستی النساء کو مقرر کیاگیا جو قرآن حافظ، علم طب، ادب شناسی، قراء ت و تجوید میں امتیازی حیثیت رکھتی تھیں، جہاں آرا بیگم تعلیم حاصل کرکے بہترین مصنفہ اور شاعرہ بنیں اپنے والد کے عہد حکومت میں بڑی باثر تھیں انہیں چھ لاکھ روپے (سالانہ) کاگراں قدر وظیفہ ملتا تھا۔ عالمگیر شاہجہاں اور دیگر بھائیوں سے صلح کرانے میں جہاں آرا نے کوئی کسر باقی نہ رکھی، اگر جہاں آرا نہ ہوتی تو باپ اور بیٹے میں شاید ہی صلح ہوپاتی۔

(۴) مونس الارواح، تذکرہ فارسی ضمیمہ۱۸، مخطوطات، ص:۱۱۔

(۵) ”انیس الارواح“ میں حضرت خواجہ معین الدین چشتی اجمیری نے پنے پیر کا احوال اور اپنے مرید ہونے کا حال لکھا ہے۔

(۶) اورینٹل کالج میگزین، لاہور، ج:۱۳، ۱۹۳۷/

(۷) اردو دائرة المعارف اسلامیہ، پنجاب لاہور،ج:۷

(۸) سید صباح الدین عبدالرحمن ایم۔ اے، ہندوستان کے مسلمان حکمرانوں کے عہد کے تمدنی جلوے، اعظم گڑھ، ۱۸/اگست ۱۹۶۳/، ص: ۲۱۲۔

(۹) ایضاً

(۱۰) ایضاً

(۱۱) مآثر عالمگیری، مستعد خاں،کراچی، ۱۹۶۲/، ص: ۴۷۹

(۱۲) اردو دائرة معارف اسلامیہ۔

(۱۳) ڈاکٹر سرسید احمد خاں، آثار الصنادید،اردو بازار جامع مسجد دہلی، ۱۹۶۵/، ص: ۳۰۰

(۱۴) ہاشم علی خاں مترجم محمود احمد فاروقی، منتخب اللباب، کراچی، ۱۹۶۳/، ص: ۲۷۷

(۱۵) ایضاً ، ص:۲۷۶

(۱۶) ڈاکٹر سرسید احمد خاں، آثار الصنادید، اردو بازار جامع مسجد دہلی، ۱۹۶۵/، ص: ۲۴۸

(۱۷) ایضاً ،ص: ۲۸۴

(۱۸) ایضاً، ص: ۲۸۴

(۱۹) ڈاکٹر سرسید احمد خاں، آثار الصنادید،اردو بازار جامع مسجد دہلی، ۱۹۶۵/، ص: ۲۸۶

(۲۰) حوالہ مذکورہ، ص: ۲۲۹

(۲۱) حوالہ مذکورہ، ص: ۳۲۲