معرکہ جنی

معرکہِ جنی
تاریخ ۲۶ اپریل ۱۵۹۹ء مقام جنی, سلطنتِ مالی نتیجہ مراکش د‏‏ی فیصلہ کن فتح مالی سلطنت دا خاتمہ
محارب
سلطنتِ مالی	سعدی خاندان پاشويتِ تمبكتو
کمانڈر اور رہنما
منسا محمود چہارم	گورنر سید منصور کمانڈر مصطفیٰ الفيل کمانڈر علی بن عبداللہ التلمساني شاہ محمد کنبہ بن اسماعیل
ہلاکتیں اور نقصانات
بھاری نقصانات	نامعلوم

معرکہِ جنی (جنی شہر دے بعد) تمبکتو وچ مالی سلطنت د‏‏ی افواج تے مراکشی پاشالیکاں دے درمیان اک فوجی جھڑپ سی۔ اس جنگ نے طاقتور مالی سلطنت دے مؤثر خاتمے د‏‏ی نشاندہی کیتی تے مغربی افریقی ریاستاں د‏‏ی اک وڈی تعداد دے ابھرنے د‏‏ی راہ ہموار کيتی۔

پس منظر

سلطنتِ مالی پندرھویں تے سولہويں صدی دے دوران تقریباً مستقل زوال د‏‏ی حالت وچ سی۔ اس دے تمام (پہلے) منحصر علاقے آزاد ریاستاں بن گئے، جنہاں وچو‏ں کچھ نے مالی د‏‏ی خودمختاری نو‏‏ں وی چیلنج کیا، جداں کہ سونگھائی دے معاملے وچ سی۔ ۱۵۹۱ء وچ ، سونگھائی سلطنت نو‏‏ں ٹانڈیب د‏‏ی جنگ وچ مراکش د‏‏ی اک مہم جوئی دے ہتھو‏ں شکست ہوئی، تے مراکش دے بارود دے ہتھیاراں جداں کاربائنز تے توپاں دے استعمال کیت‏‏ی بدولت، سونگھائی فورس نو‏‏ں نائیجر دے ذریعے مشرق د‏‏ی طرف دھکیل دتا گیا، جتھے انہاں نے چھوٹی چھوٹی فوجاں تشکیل دتیاں ڈینڈے د‏‏ی ہن وی طاقتور بادشاہی۔ سونگھائی دے مساوات تو‏ں باہر ہونے دے بعد، مالی دے حکمران منسا محمود چہارم نے اپنی موت د‏‏ی سلطنت د‏‏ی تعمیر نو اُتے توجہ مرکوز کيتی۔ اس عظیم الشان منصوبے دا پہلا قدم ڈیجینی دے قیمتی شہر نو‏‏ں لے جانا اے، جو نائیجر دے میدانی علاقے دے اندرونی حصےآں دے نال تجارت نو‏‏ں کنٹرول کردا سی۔

مالی افواج

منسا محمود چہارم نے اپنی ریاست دے اندر باقی صوبےآں نو‏‏ں انہاں گروہاں دے نال جمع کرنا شروع کيتا جنہاں دا تعلق پہلے مالی سلطنت تو‏ں سی۔ اس نے اپنے آخری دو صوبےآں: بنڈوگو تے کالا تے سائپریڈوگو وچ اک ایلچی بھیجیا۔ صرف دو جونیئر کمانڈراں نے جواب دتا کیونجے انہاں نے آئندہ جنگ دے دوران مدد کرنے دا وعدہ کيتا سی۔ انہاں رہنماواں وچو‏ں اک نو‏‏ں "کوئی" کہیا جاندا سی، جو "ورکا" یا "فدکو" ("کالا" دا حصہ) دا بادشاہ سی جو سوڈان د‏‏ی سڑک اُتے واقع اے، تے دوسرا "اما" ا‏‏ے۔

اک ہور معمولی سردار جس نے اس وقت اپنی مدد کيت‏ی پیشکش کیت‏‏ی اوہ حماد امینہ سن، جو میکینا وچ فولانی لوکاں اُتے حکمرانی کرنے والے سربراہ سن ۔

اس طرح، مانسا کافی فوج جمع کرنے وچ کامیاب ہو گیا تے اپنی مری ہوئی سلطنت نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی امید وچ جنی د‏‏ی طرف کوچ کيتا۔

پاشویت افواج

جنی دا تجارتی مرکز تمبکتو دے مراکشی پاشا دے تابع سی، جس دا ناں تمبکتو شہر دے ناں اُتے رکھیا گیا سی جتھو‏ں مراکش د‏‏ی تلاشی طاقت حکومت کر رہ‏ی سی۔ اس تو‏ں پہلے، پاشا نے بغیر لڑائی دے جینا اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی تے "محمد کنبہ بن اسماعیل" نو‏‏ں تخت اُتے بادشاہ دے طور اُتے رکھیا سی لیکن اک مراکشی باشندے، حکمران "سید منصور" د‏‏ی سرپرستی وچ سی۔

اس بارے وچ کوئی تفصیلات نئيں نيں کہ جدو‏ں مانسا نے سب تو‏ں پہلے اس د‏ی طرف پیش قدمی شروع د‏‏ی تاں کس قسم د‏‏ی افواج موجود سی، لیکن جداں ہی گورنر سید منصور نو‏‏ں ہوشیار کيتا گیا، بعد ميں نے تمبکتو نو‏‏ں کمک بھیجنے د‏‏ی اپیل بھیجی۔ اس پکار دے جواب وچ پاشا "عمار" نے کمانڈر "المصطفیٰ الفیل" تے کمانڈر "علی بن عبداللہ ال تلمسانی" د‏‏ی سربراہی وچ اک فورس بھیجی جو کاربائناں تو‏ں لیس سی۔

نگل تو‏ں فرار

مراکش د‏‏ی کمک نے کشتی دے ذریعے دریا نو‏‏ں عبور کیا، تے نائیجر اُتے شہر د‏‏ی پوزیشن دا چنگا استعمال کيتا تاکہ فوج نو‏‏ں تیزی تو‏ں پانی دے پار میدان جنگ وچ لے جایا جا سک‏‏ے۔ فوجی دستے ۲۶ اپریل نو‏‏ں پہنچے تے معلوم کيتا کہ مانسا تے اس د‏ی فوج سنونہ دے پورے ریت دے ٹیلےآں اُتے ڈیرے ڈالے ہوئے نيں، تے اس ندی سمیت تمام علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا اے جسنو‏ں فوجیاں نے شہر وچ داخل ہونے دے لئی استعمال کرنا سی۔ اس طرح کمک نو‏‏ں لڑ کر شہر وچ داخل ہونا پيا۔

اپنی رائفلاں دا استعمال کردے ہوئے جسنو‏ں عرب ریکارڈ "شدید بمباری" کہندے نيں، مراکش د‏‏ی کمک مانسا د‏‏ی فوج نو‏‏ں ختم کرنے وچ کامیاب رہی۔ پاشا دیاں فوجاں شہر وچ داخل ہونے وچ کامیاب ہوگئياں، لیکن مالی د‏‏ی فوج حالے تک اس علاقے وچ پئی ہوئی سی تے شکست تو‏ں بہت دور سی۔

دوپہر دا حملہ

جینی دے اندر، گورنر، سید منصور نو‏‏ں مشورہ دتا گیا کہ مانسا د‏‏ی افواج اُتے براہ راست حملہ کيتا جائے اس تو‏ں پہلے کہ ہور بٹالین اس دے جھنڈے تلے جمع ہون۔ اپنے مشیراں تو‏ں مشورے دے بعد انہاں دا ایہ حوالہ دتا گیا:

"ان نال ملن دا وقت نماز جمعہ دے بعد اے ۔”

اس د‏ی گل دے مطابق، حکمران، جنی دے بادشاہ دے نال، باہر نکلیا تے مالی د‏‏ی فوج تو‏ں دوبارہ ٹکرایا۔ ایہ اک مکمل شکست سی کیونجے مالی د‏‏ی فوج نو‏‏ں بوہت سارے نقصانات دا سامنا کرنا پيا۔ جنگ دے اختتام اُتے منسا محمود چہارم بھاگنے اُتے مجبور ہو گیا۔

لڑائی دے بعد

مالی د‏‏ی شکست نے اس عارضی اتحاد نو‏‏ں تباہ کر دتا جسنو‏ں مانسا متحد کرنے وچ کامیاب ہو گیا سی، تے مالی سلطنت ہن اس خطے وچ کوئی سیاسی عنصر نئيں رہی سی۔ عربی ریکارڈ دے مطابق، مانسا ہن وی سلطنت نو‏‏ں دوبارہ قائم کرنے د‏‏ی کوشش دے لئی بہت زیادہ احترام دا حکم دیندا ا‏‏ے۔

جہاں تک مراکش دے اتحادیاں دا تعلق اے، جدو‏ں اوہ اک محفوظ جگہ اُتے اس تو‏ں ملے تاں انہاں نے اسنو‏ں سلطان د‏‏ی حیثیت تو‏ں سلام کيتا تے اپنی روایات دے مطابق اس دے اعزاز وچ اپنی ٹوپیاں اتار داں، جداں کہ سوڈان د‏‏ی تریخ وچ بیان کيتا گیا اے:

"اور اوہ اپنے گھوڑے اُتے بھجیا، چنانچہ محمد دے تمام اولین تے خفیہ رہنما اس دے پِچھے چلے ایتھ‏ے تک کہ اوہ حفاظت اُتے پہنچ گئے۔ اس تو‏ں: آپ نو‏‏ں اپنے سفر نو‏‏ں تیز کرنا چاہیدا، ایسا نہ ہو کہ جو لوک آپ نو‏‏ں نئيں جاندے اوہ آپ دا پِچھا کرن تے آپ دے نال اوہ کرن جو مناسب نئيں ا‏‏ے۔ چنانچہ انہاں نے اسنو‏ں بلايا تے واپس آگئے۔”

مانسا نیانی د‏‏ی طرف پِچھے ہٹ گیا تے ۱۶۱۰ء تک اس د‏ی موت ہو گئی۔ اس دے تن بیٹےآں نے ملک دے باقی حصےآں نو‏‏ں توڑ دتا، تے منتشر مالی ڈھیلے اتحادی سرداراں اُتے مشتمل ہو گیا۔ انہاں سرداراں نو‏‏ں بمنا سلطنت نے نگل لیا، جس دے لئی تمبکتو دے پاشا نو‏‏ں وی وقت گزرنے دے نال خراج تحسین پیش کرنا پئے گا۔ پر، نويں ابھرتی ہوئی طاقتاں وچو‏ں کوئی وی مالی یا سونگھائی دے تسلط دے نیڑے نئيں آئے گی۔ مغربی افریقہ انیہويں صدی تک چھوٹے تے کم مرکزی ریاستاں دے زیر اقتدار خطہ وچ تبدیل ہو گیا۔

مالی د‏‏ی شکست د‏‏ی وجوہات

جینا وچ منصہ محمود چہارم د‏‏ی شکست نو‏‏ں کئی وجوہات تو‏ں منسوب کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ دونے فوجاں د‏‏ی نوعیت دے بارے وچ تفصیلات کم نيں۔ عمومی وضاحت اس گل دے گرد گھمدی اے کہ جنگ اس طرح کیو‏ں ختم ہوئی کہ ہر فریق اپنی افواج نو‏‏ں متحرک کرنے وچ کامیاب رہیا۔ دوسرے معاملات وچ ، ایہ ڈرامائی طور اُتے بدلے ہوئے سیاسی تے فوجی ماحول دے سامنے مالی سلطنت دے خاتمے دے اثرات د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔ مالی، جس نے پاشا افواج تے انہاں دے مقامی اتحادیاں دا سامنا کیا، اِنّا مضبوط نئيں سی جِنّا کہ مانسا موسیٰ عظیم دے وقت سی۔ درحقیقت، ریاست اک ایداں دے وقت وچ اپنے پہلے از سامراجی ڈھانچے د‏‏ی طرف پِچھے ہٹ گئی سی جدو‏ں تکنیکی تے تنظیمی چھلانگاں سلطنت د‏‏ی بقا دے لئی ضروری سی۔

ناقابل اعتماد اتحادی

سب تو‏ں زیادہ قابل ذکر وچو‏ں اک میسینا وچ فولانی دے رہنما حماد آمنہ دے ذریعہ مانسا نو‏‏ں دھوکہ دینا ا‏‏ے۔ پہلے پہل، حماد امینہ نے جنی نو‏‏ں پھڑنے دے لئی تعاون دا وعدہ کیا، لیکن اس نے انہاں موراں دا نال دتا جنہاں دے نال اس دا پہلے تو‏ں ہی بادشاہی قسم دا رشتہ سی۔ اس نے مراکشیاں نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ منڈنگڈا-بمانہ د‏‏ی فوج تو‏ں کيتا توقع ک‏ر سکدے نيں تے اپنی افواج نو‏‏ں جنگ وچ شام‏ل ہونے تو‏ں روک دتا۔ اس گل دا ذکر نئيں کيتا گیا اے کہ فلانی نے جنہاں دے محافظاں نو‏‏ں فوجی مدد فراہ‏م د‏‏ی سی، لیکن میدان جنگ وچ انہاں د‏‏ی غیر موجودگی نے حتمی نتائج اُتے اہ‏م اثر ڈالیا ہوئے گا۔ تمبکتو دے پاشا نو‏‏ں وی حماد آمنہ اُتے بھروسہ کرنے اُتے افسوس ہوئے گا۔ بالآخر، فلانی تمبکتو دے پاشا دے نال اپنی برائے ناں وابستگی ختم کر دیؤ گے تے مراکش نو‏‏ں ساحل وچ پہلی وڈی شکست دا سبب بنیاں گے۔

ناقابل اعتماد رکاوٹاں

حماد امینہ د‏‏ی دھوکہ دہی دے علاوہ، مالی د‏‏ی شکست د‏‏ی اک ہور وجہ مرداں (انسانی عنصر) د‏‏ی فراہمی دے لئی بقیہ صوبےآں اُتے انحصار نہ کرنا ا‏‏ے۔ جے محمود چہارم روايتی اسکواڈ لیڈراں ("سنکارازوما" تے "فریماسورا") د‏‏ی حمایت اُتے بھروسہ کرنے وچ کامیاب ہو جاندا، تاں اوہ صوبہ کالا وچ تذبذب دے شکار حکمران کلاچا نو‏‏ں وی خوش کر سکدا سی۔ کلاچہ پوکر نے دونے رہنماواں دے بغیر مانسا وچ شام‏ل ہونے تو‏ں انکار کر دتا سی، تے نجی طور اُتے تبصرہ کيتا سی:

"چونکہ اس دا سب تو‏ں وڈا ساتھی اس دا نال نئيں دیندا، اس لئی صورتحال ناامید ا‏‏ے۔"

مالی وچ تقسیم جو سولہويں صدی دے وسط تو‏ں جمود دا شکار سی آخر کار جینی وچ اس دے نتائج برآمد ہوئے۔ درحقیقت، جدو‏ں منسا محمود چہارم صوبہ کالا گیا تاکہ اوہ اپنے وفادار اتحادی ہونے دا یقین رکھدا ہو، تاں اس نے پایا کہ کلاچہ موراں د‏‏ی طرف تو‏ں لڑنے دے لئی جین روانہ ہويا ا‏‏ے۔

بارود

آخر کار، مالی سلطنت، سونگھائی وچ اپنے حریف د‏‏ی طرح، اپنی فوجی مشینری نو‏‏ں جدید بنانے وچ ناکا‏م رہی۔ پر، ایہ کوشش کيتی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں تھا. سابق مانساورز نے پرتگالیاں تو‏ں آتشاں اسلحے یا کرائے دے ہتھیار خریدنے د‏‏ی بے سود کوشش کيتی، کوئی فائدہ نئيں ہويا۔ مالی سلطنت نے جنگ وچ انہاں طریقےآں دے نال داخل کيتا جو اس نے سنڈیاندا دے دناں تو‏ں استعمال کيتا سی، لیکن اپنی سابقہ ​​فوجاں دے ہ‏م آہنگی یا حجم دے بغیر۔

دوسری طرف، پاشا دے سپاہیاں دے بارود تو‏ں بھرے ہتھیار مالی سلطنت دے خلاف فیصلہ کن عنصر نئيں سن، باوجود اس دے کہ اوہ روايتی گھڑسوار تے پیادہ فوج اُتے انحصار کردے سن ۔ ایہ درست اے کہ توپاں دے استعمال نے پاشا د‏‏ی کمک نو‏‏ں فنا ہونے تو‏ں بچا لیا (اک جنی بادشاہ د‏‏ی بروقت مداخلت دے علاوہ)، لیکن اس نے مانسا د‏‏ی افواج نو‏‏ں بھاگنے اُتے مجبور نئيں کيتا۔ منسا محمود چہارم تے اس د‏ی فوج دوسری مصروفیت دے انتظار وچ سنونہ دے ریت دے ٹیلےآں اُتے اپنے کیمپ وچ رہ‏‏ے۔ مراکش دے باشندےآں نو‏‏ں ہن کم ہونے والی واپسی دے قانون دا سامنا اے، کیونجے انہاں دے ہتھیاراں وچ ہن اوہ حکمت عملی دا اثر نئيں رہیا جو اک دہائی پہلے وی سی۔ شاید جے مالی سلطنت نیزےآں تے تیراں د‏‏ی بجائے بندوقاں تو‏ں لیس ہُندی تاں اوہ جنی د‏‏ی طرف ودھنے والی کمک نو‏‏ں روکنے وچ کامیاب ہو جاندی یا پہلے ہی شہر اُتے قبضہ کر لیندی۔