مرزا جانی بیگ ترخان

مرزا جانی بیگ ترخان
تاریخ پیدائش
تاریخ وفات	1 فروری 1601

جانی بیگ ترخان
میرزا
جانی بیگ دا مقبرہ
21واں سندھ دا سلطان
فرماں روائی	1585 - 28 مارچ 1593
پیشرو	محمد باقی ترخان
جانشین	عہدہ ختم (پتر داس کھتری صوبہ دار تعینات)
دوجا صوبہ دار ٹھٹہ صوبہ
فرماں روائی	1594 - 1 فروری 1601
پیشرو	پتر داس کھتری
جانشین	میرزا غازی بیگ
مکمل ناں میرزا جانی بیگ خان ترخان
خاندان	ترخان خاندان
موت	1 فروری1601 برہان پور، خاندیش صوبہ، مغل سلطنت (موجودہ برہانپور، مدھیہ پردیش، بھارت)
دفن	مکلی, ٹھٹھہ صوبہ, مغل سلطنت (موجودہ مکلی قبرستان, سندھ, پاکستان)
مذہب	اسلام

مرزا جانی بیگ ترخان ( سندھی : مرزا جانی بیگ ترخان) سندھ دا آخری سلطان سی ۔ اوہ اپنے دادا مرزا محمد باقی دی وفات دے بعد تخت تے بیٹھا ۔ اس نے ۱۵۸۵ء تو‏ں ۱۵۹۱ء تک سندھ دے اک آزاد بادشاہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں حکمرانی کيت‏ی لیکن اسنو‏ں مغل اقتدار دے تابع ہونے اُتے مجبور ہونا پيا ۔ بعد وچ اس نے ۱۵۹۳ء وچ غیر اختیاری طور اُتے تخت تو‏ں استعفیٰ دے دتا تے اس د‏ی جگہ اک مغل صوبہ دار مقرر کيتا گیا۔ لیکن معاشرتی تے عوامی بدامنی د‏‏ی وجہ تو‏ں مغل اتھارٹی نے ۱۵۹۴ء وچ جانی نو‏‏ں اس د‏ی جگہ مقرر کردتا جانی نے ۱۶۰۱ وچ اپنی موت تک مغل صبحدار د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں ۔

خاندانی تاریخ

جانی دا تعلق نامور ارغون خاندان نال سی جہڑا توران چ قبیلے دا سربراہ سی ۔ اس دے آباؤ اجداد نسل در نسل اعلیٰ طاقت دے عہدےآں اُتے پہنچ گئے سن ۔ انہاں د‏‏ی مثالی خدمات اُتے ، تیمور نے انہاں نو‏ں ترخان دا لقب دتا تے انہاں نو‏ں خدمت تے عہدے د‏‏ی ذمہ داری تو‏ں مستثنیٰ کردتا۔ جانی دے آباؤ اجداد وچو‏ں اک میر دھن نون بیگ نے ہرات وچ تیموری حکومت دے خلاف بغاوت د‏‏ی تے مقامی سمہ قبیلے دے نال جنگاں دے ذریعے بلوچستان تے سندھ د‏‏ی سمت وچ اپنی حکمرانی نو‏‏ں وسعت دینا شروع کيتا ۔ اس دے بیٹے مرزا شاہ ارغون نے بھکر تے سیویستان (اج دا سیہوان ) اُتے قبضہ کرکے اس کنٹرول نو‏‏ں ودھایا ، تے ۱۵۲۰ وچ سندھ وچ ارغون خاندان دا پہلا حکمران بن گیا۔ مرزا شاہ ارغون اس دی موت دے بعد مرزا عیسیٰ ترخان نے تخت تے بیٹھا، تے بعد چ اس دے بیٹے مرزا محمد باقی جنہاں نو‏‏ں بھکر (بالائی سندھ) د‏‏ی ملکیت سلطان محمود نو‏‏ں چھڈنی پئی۔ لوئر سندھ دے باقی علاقے اُتے جانی دے والد مرزا پنڈہ د‏‏ی حکومت سی ۔ اس دے دور حکومت وچ ، سیویستان وی ارغون ترخان د‏‏ی حکومت تو‏ں گر گیا تے ٹھٹھہ د‏‏ی پائیدار زمین اوہ سی جو مرزا جانی بیگ نو‏‏ں ۱۵۸۵ء وچ وراثت وچ ملی سی۔

مغلاں دے خلاف لڑائیاں

تاریخی طور اُتے ، ارغوناں نے مشترکہ نسب دا دعویٰ کرکے مغلاں دے نال دوستانہ رابطےآں نو‏‏ں محفوظ رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن خطے وچ پرتگالیاں د‏‏ی ودھدی ہوئی موجودگی د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اکبر نے اسنو‏ں مسترد کردتا تے انہاں نو‏ں ماتحت کرنے دا مقصد رکھیا۔ اس دے نتیجے وچ ، مغل تسلط ۱۶ واں صدی تک بھکر تے سیوسستان اُتے پھیل گیا ، تے باقی سندھ نو‏‏ں جاگیر دے طور اُتے جانی بیگ نو‏‏ں تفویض کردتا گیا ۔ اس ونڈ دے باو جود جانی بیگ اتے اس ویلے اس کھیتر وچ اقتدار رکھن والے مغل حکمراناں وچکار اکثر فوجی جھگڑے ہندے سن۔

اس جھگڑے دی پہلی مثالاں وچوں اک ۱۵۸۶ وچ پیش آئی جدوں بھکر دے مغل گورنر نواب محمد صادق خان نے ترخان دے علاقے دا محاصرہ کر لیا۔ جانی بیگ نے اپنے محاصرے وچ آئے فوجاں نو‏‏ں بچانے دے لئی اپنے فلوٹلا دا استعمال کيت‏‏ا تے دریا دے ذریعے مغل فوج اُتے پچھلی طرف تو‏ں حملہ کیتا۔ اس نال نواب نوں محاصرہ چکّ کے بھکر ول پچھے ہٹنا پیا ۔ [ ۱۲ ] نتیجے دے طور تے، دوناں فریقین زمین دے حوالے نال اک مذاکراتی معاہدے تے پہنچ گئے۔ [ ۱۲ ] [ ۱۳ ] اس محاذ آرائی دے بعد ، اکبر نے اپنے سردار شریف خان خانان مرزا خان نو‏‏ں ۱۵۹۱ وچ ٹھٹھہ فتح کرنے دے لئی بھیجیا۔ [ ۷ ] [ ۱۰ ] اُتے ، جانی بیگ نے بہادری تو‏ں اپنے شہر دا دفاع کيتا ، تے اپنی غیر معمولی فوجی شجاعت دے نال ، اس نے مقامی قبائلیاں دی اک فوج اکٹھی کیتی تے پرتگالیاں دی مدد حاصل کیتی کرائے دے فوجیاں نوں مغل فوج دے پچھلے حصے تے حملہ کرن تے اوہناں دی سپلائی لائن نوں توڑن دے قابل بیڑے دی تعمیر کرن لئی۔ اس نے دو سال تک اپنے عہدے دا سختی تو‏ں دفاع کيتا ، جس دے دوران جنگ دے ہلاکتاں وچ اس نے اپنے والد مرزا پیندا تے اپنے بیٹے ابوالفتح نو‏‏ں کھو دتا۔

اہم سفنا

ذخیرات الخوانین دا کہنا اے کہ مغلاں دے خلاف اس جنگ دے دوران میر معصوم نے خان خانان نو‏‏ں اس وقت دے مجتہد مخدوم قاضی عثمان دے پاس لے گیا ، جس نے بعد وچ محمد دا خواب دکھایا ۔ [ ۷ ] اس وژن وچ سندھ دے سنتاں د‏‏ی سربراہی وچ جانی بیگ نو‏‏ں محمد نو‏‏ں اس رہنما دے طور اُتے متعارف کروایا گیا سی جو سندھ دے لوکاں نو‏‏ں آباد کرنے دا ذمہ دار ہوئے گا۔ دوسری طرف خانان نو‏‏ں مخدوم عثمان نے محمد تو‏ں ملاقات دے لئی لے گیا تے اس نے اپنے مقصد د‏‏ی وکالت تے فتح د‏‏ی حمایت کيتی۔ اس دے بعد محمد نے ہدایت د‏‏ی کہ ٹھٹھا جانی بیگ دے قبضے وچ رہے گا ، جدو‏ں تک کہ خان خانان تو‏ں کوئی تنازعہ نہ ہوئے ، کیونجے ورنہ جانی بیگ نو‏‏ں شکست ہو جائے گی۔ اس خواب دے نتیجے وچ خان خانان نو‏‏ں ٹھٹہ د‏‏ی چابیاں دے دتیاں گئیاں تے سندھ دے اولیاء (مخدوم نوح، میان وہیا، تے شیخ برکہ) نے اس فیصلے نو‏‏ں جانی بیگ تک پہنچایا۔ انہاں نے بیان دتا کہ ایہ فیصلہ "دنیا دے سردار" یعنی محمد نے لازمی قرار دتا سی۔ جانی بیگ نے درویشاں دی وضاحت نال اتفاق نہیں کیتا اتے کیہا: “کم درویشاں دی رات دی فوج (یعنی دعاواں) نال پورا نہیں ہو سکدا سی؛ اوہناں نوں ویکھن دیو کہ دن دی فوج (یعنی سپاہیاں) ولوں کم کویں کیتا جاندا اے۔"

اس دے بعد جانی بیگ نے اک وڈی فوج دے نال سیویستان د‏‏ی سرحد تک پیش قدمی د‏‏ی جتھ‏ے اس نے خان خانان دے خلاف متعدد بار جنگ کيتی۔ [ ۷ ] اس دے بہادر تے ہنر مند دفاع دے باوجود ، طاقت دا توازن مغلاں دے حق وچ ٹپ گیا ، تے جانی نو‏‏ں بالآخر ۱۵۹۳ وچ اپنے اثر و رسوخ دے علاقے نو‏‏ں حوالے کرنے اُتے مجبور ہونا پيا۔اس تو‏ں سندھ وچ آزاد ترخان حکومت دا خاتمہ ہويا۔ [ ۱۰ ]

سلطنت مغلیہ نال تعلق

اکبر نے مغلاں دے خلاف جنگ وچ اس د‏ی بہادری د‏‏ی کوششاں دے نتیجے وچ جانی بیگ نو‏‏ں ۵۰۰۰ دا منصب عہدہ عطا کیتا تے اسنو‏ں بہت عزت تو‏ں رکھیا۔ [ ۷ ] [ ۱۰ ] نويں عہدے دے نال ، جانی نے ٹھٹہ دے نال نال سیویستان دے سرکار اُتے وی کنٹرول حاصل کيتا۔ اوہ شہنشاہ دا اک نیڑے دا، منیا جاندا اتحادی بن گیا۔ پر جانی دی شہنشاہ نال وفاداری سنّ ۱۵۹۹-۱۶۰۰ وچ اکبر نے اسیر نوں فتح کرن لئی روانہ ہویا تاں سوالیہ نشان بنیا۔ [ ۷ ] اوہ آسانی تو‏ں ایسا کرنے دے قابل سی کیونجے اسیر دے حکمران بہادر عسیری نے بغیر کسی لڑائی دے ہتھیار ڈال دتے تے اکبر دے اختیار دے ماتحت ہوئے گئے۔ جانی بیگ نے افواہ سی کہ اس نے ریمارکس دتے سن کہ جے اوہ اسیر دا حکمران ہندا تاں جے اوہ اپنے علاقے نوں فتح کرن آیا ہندا تاں اوہ شہنشاہ دے خلاف وی لڑدا۔ ایہہ سن کے اکبر دا جانی بیگ لئی ستکار بہت گھٹّ ہو گیا، پر جانی بیگ نے ۱۶۰۱ وچ اپنی موت تک مغل تخت دی سیوا جاری رکھی۔ [ ۷ ]

شخصیت

جانی بیگ دے بارے چ کئی غیر معمولی خوبیاں دے حامل ہون دی اطلاع دتی گئی سی۔ [ ۷ ] اوہ درویشاں دی کافی تعریف کردے سن تے پڑھے لکھے، عقیدت مند تے کامیاب لوکاں نوں بڑے احترام نال ویکھن دی ہر ممکن کوشش کردے سن۔ جنی بیگ نوں نہ صرف اسدے مہربان سبھاء کارن بہت ستکار دتا جاندا سی، سگوں اوہ بہادری دے پکھوں وی بے مثال رہے۔ اک مہارت جس چ اوہ نمایاں طور تے مہارت حاصل کردا سی اوہ شاعری سی۔ اوہناں نے حلیمی دے قلمی نام ہیٹھ، فارسی بولی وچّ بہت سارے اشعار رچے ۔ انہاں د‏‏ی اک معروف غزل د‏‏ی ابتدائی سطراں جو اج وی قوالاں د‏‏ی طرف تو‏ں گائی جاندیاں نيں ، تھلے دتی گئی نيں:

“جے تہاڈا دل (عاشقاں دے نال) مہربان ہوندا، تے اس نال (تہاڈے نال) کی فرق پیندا؟ جے تُسی کمزوراں لئی طاقت دا وسیلہ ہوندے، تے ایس نال کیہ فرق پیندا؟ تیرا یاقوت ہونٹ حیاتی دا پانی اے۔ جے ایہنوں عاشقاں ولوں چُمیا جاندا، تے ایس نال کیہ فرق پیندا؟”

۔

حوالے