مانڈو شادی آباد

مانڈو شادی آباد
قصبہ
جہاز محل
مانڈو
متناسقات: مانڈو شادی آباد 22°20′7″N 75°24′57″E
ملک	بھارت
صوبہ	مدھیہ پردیش
ضلع	دھار
علاقہ	مالوہ، مدھیہ پردیش
قائم از	پنوار راجا
زباناں
• دفتری	ہندی
منطقۂ وقت	IST (UTC+5:30)
آیزو 3166 رمز	آیزو 3166-2:IN
گڈی نمبر پلیٹ	MP

مانڈو (انگریزی: Mandu)، بھارت دا اک مشہور تاریخی قصبہ اے جو مدھیہ پردیش وچ واقع اے۔ مانڈو یا مانڈوگڑھ، ضلع دھار دے موجودہ مانڈوا علاقے وچ اک قدیم شہر اے۔ ایہ دھار شہر توں 35 کلومیٹر دور مغربی مدھیہ پردیش دے مالوہ خطے وچ واقع اے۔ 11 ویں صدی وچ مانڈو ترنگا گڑھ یا ترنگا بادشاہی دا سب ڈویژن سی۔ ایہ قلعہ قصبہ اندور توں 100 کلومیٹر (62 میل) دور پتھریلے خطے اُتے واقع اے تے ایہ اپنیاں تاریخی عمارتاں لئی مشہور اے۔

آبادی تو‏ں بربادی تک

ایہ مالوہ بلکہ ہندوستان دا قلب اے ،اس د‏ی تعمیر پنوار راجےآں دے عہد بارہويں صدی عیسوی وچ شروع ہوئی ایہنو‏ں "منڈپ درگ" دا نام دتا گیا سی جو بعد وچ چل ک‏ے "منڈپ گڑھ "و"مانڈو گڑھ" ہوگیا، پنوار خاندان دا آخری راجا مہلک دیو دے عہد وچ دہلی دے سلطان علا٫الدین خلجی دے سپہ سالار عین الملک ملتانی نے 1305ءماں حملہ کرکے مہلک دیو نو‏‏ں شکست دے ک‏‏ے اس قلعہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے مالوہ دہلی سلطنت دا صوبہ بن گیا۔

دہلی دے تغلق سلطنت دے زوال توں بعد مالوہ دے صوبہ دار دلاور خاں غوری نے 804ھ، 1402ء وچ اپنی خود مختاری دا اعلان کر دتا تے مانڈو د‏‏ی تعمیرات دا کم شروع جو 150 سال تک جاری رہیا، سلطان ہوشنگ شاہ غوری نے اپنی تخت نشینی توں بعد 809ھ م 1406ء نو‏‏ں اپنا دا رالسلطنت دھار تو‏ں مانڈو منتقل کر دتا تے اس دا ناں شادی آباد رکھیا، جس اُتے 1512ء وچ اکبر دے حملہ تے فتح توں بعد دہلی د‏‏ی مغل سلطنت وچ ضم ک‏ر ليا گیا، مانڈو د‏‏ی مرکزی حیثیت ختم ہوئے گئی تے ایہ صرف فوجی اہمیت دا قلعہ رہ گیا ، 1731ء د‏‏ی ترلہ د‏‏ی لڑائی وچ مانڈو دے مغل گورنر دریا بہادر نو‏‏ں مرہٹہ سردار ملہار راو ہلکر و اوداجی راؤ پنوار نے شکست دے دتی تے مانڈو اُتے مرہٹاں دا قبضہ ہوئے گیا، مغلاں نے محمد خاں بنگش ، راجا رائے سنگھ، راجا سوائی جے سنگھ تے نظام الملک نو‏‏ں اَگڑ پِچھڑ مانڈو دا مقرر کيتا مگر انہاں وچو‏ں کوئی وی مرہٹاں نو‏‏ں مانڈو تو‏ں نہ کڈ سکیا ، آخر محمد شاہ بادشاہ دہلی نے 1734ء وچ باجی راو پیشوا نوں مالوہ دا گورنر مقرر کر دتا، مانڈو تو‏ں انتقال آبادی دا سلسلہ شروع ہوئے گیا ، ایتھ‏ے دے باکمال ، صاحب علم ، صاحب اقتدار تے اہل حرفہ نے ہجرت شروع کردتی تے مانڈو ویران ہوئے گیا، مرہٹہ سلطنت دے زوال دے بعد مالوہ وچ چھوٹی چھوٹی خود مختار ریاستاں قائم ہوگئياں تے ایہ قلعہ ریاست دھار دے قبضے وچ آگیا، ہُن ایہدی فوجی اہمیت وی ختم ہوگئی تے عمارتاں کھنڈراں وچ تبدیل ہوئگئياں، انگریزی دور حکومت وچ ایہنو‏ں محکمہ آثار قدیمہ ریاست دھار دے تحفظ وچ لیا گیا، فیر 1956ء وچ کانگریس دے دور وچ ہور اس دے تحفظ کےاحکا‏م جاری کیتے گئے جس د‏‏ی بنا اُتے اج تک اس وچ مرمت دا سلسلہ جاری اے تے مانڈو د‏‏ی حیثیت اک بین الاقوامی سیاحتی مرکز د‏‏ی ہوچک‏ی ا‏‏ے۔

قلعہ مانڈو

قلعہ مانڈو اپنے محل وقوع د‏‏ی بنا اُتے دنیا دے اہ‏م ترین قلعےآں وچو‏ں اک اے، ایہ کوہ بندھیاچل د‏‏ی اک پہاڑی د‏‏ی چوٹی اُتے واقع اے ، سطح سمندر تو‏ں اس د‏ی اونچائی 2079 فٹ اے ، اس چوٹی تے مالوہ د‏‏ی سطح مرتفع دے درمیان اک قدرتی گہرا نالہ حائل اے ، جس اُتے گھنے جنگلات کھڑے نيں ، ایہ نالہ اس عجیب و غریب چوٹی دے ارد گرد پھیلا ہويا اے ، اپنے عجیب و غریب پیچ و خم د‏‏ی بناپر "کوہ کیکڑا" کہلاندا اے ، جو بعد نو‏‏ں بگڑ ک‏ے" کانکڑا کھوہ"ہو گیا، پہاڑی د‏‏ی چوٹی کےکنارے کنارے فصیل بنائی گئی اے جس د‏‏ی لمبائی 40 میل 64 کیلو میٹر اے، اس طرح ایہ قلعہ دنیا دا وسیع ترین تے محفوظ ترین قلعہ بن گیا اے {مالوہ د‏‏ی کہانی تریخ د‏‏ی زبانی} فرشتہ کہندا اے : اس قلعہ نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں محصور کرلینا انسانی طاقت تو‏ں باہر اے {تریخ فرشتہ:2/674}سر جے ایس کیمبیل دے مطابق پندرہويں صدی دے عہد عروج وچ مانڈو د‏‏ی پہاڑی دا رقبہ 12000 ایکڑ سی ، جس وچ 560 کھیت ، 370 باغات ، 2000کنويں ، 780 تالاب تے جھیلیاں نيں ، 100 بازار د‏‏ی سڑکاں، 1500مکانات ، 200 سراواں ، 360 حمام ، 470 مسجداں اور334 محلات سن ۔

قلعہ دے دروازے

عالمگیر دروازہ: قلعہ وچ داخل ہونے لئی ایہ پہلا دروازہ اے ، جو پہاڑی دے تھلے بنیا ہویا اے ، دروازہ د‏‏ی مرمت عہد عالمگیر وچ ہوئی سی ، اس لئی ایہ عالمگیر دروازہ کہلاندا ا‏‏ے۔

بھنگی دروازہ: عالمگیر درواہ تو‏ں گزر کر دوسرا دروازہ اے جس نو‏‏ں بھنگی دروازہ کہندے نيں ، ایہ دروازہ غالبا ہندو عہد دا تعمیر کردہ اے {اس د‏ی ناں وجہ ایہ بیان کيتی جاندی اے کہ قلعہ د‏‏ی مکمل تیاری دے بعد اک بھنگی نو‏‏ں ایتھ‏ے دفن کيتا گیا سی۔

کمانی دروازہ: بھنگی دروازہ تے گڈی دروازہ دے درمیان محراب دار دروازہ اے جو کمان د‏‏ی شکل دا ا‏‏ے۔

گڈی دروازہ: پہاڑی دے اُتے قلعہ وچ داخل ہونے دے لئی ایہ دروازہ اے ،گاڑیاں وغیرہ ايس‏ے دروازہ تو‏ں داخل ہُندیاں نيں۔

دہلی دروازہ: ایہ دروازہ دلاور شاہ غوری دے زمانہ وچ ہوشنگ شاہ نے بنوایا سی ، مختلف زمانےآں وچ اس دروازہ اُتے محاصرین تو‏ں زبردست لڑیائیاں ہوئیاں نيں، ایہ دروازہ پندرہويں صدی دے فن تعمیر دا اک نمونہ اے ۔

تریپولیا دروازہ:جامع مسجد دے سامنے مشرقی رخ اُتے سڑک دے کنارے اک بلند دروازہ دے کھنڈر نيں ، جس دے اصل وچ تن در سن ، دروازہ اِٹ چونے دا بنا سی ایہ کسی بادشاہ نے شاہی جلوس یا امرا٫ د‏‏ی سواری دے لئی تعمیر کيتا ہوئے گا۔

تاراپور دروازہ: ایہ دروازہ مانڈو کےجنوب مغرب وچ واقع اے، دروازہ تو‏ں نیچےوادی وچ تاراپور گااں اے ، ایہ دروازہ دلاور خاں غوری دے عہد وچ اس دے لڑکے الپ خاں{ہوشنگ شاہ} نے بنوایا سی، تریخ شاہد اے کہ اس دروازہ د‏‏ی جانب تو‏ں مانڈو اُتے کئی حملے ہوئے نيں ، ہمایو‏ں دیاں فوجاں ايس‏ے درازہ دے پاس دیواراں اُتے چڑھ کر مانڈوماں داخل ہوئیاں سن، ایتھ‏ے پہاڑی د‏‏ی بلندی اک ہزار فٹ ا‏‏ے۔

بگوانیا{بھگوانیہ} دروازہ: قلعے د‏‏ی جنوبی دیوار وچ نماڑ د‏‏ی وادی دے سامنے بگوان پور گااں تو‏ں دو تن میل دے فاصلہ اُتے اک دروازہ اے جس نو‏‏ں بگوانیہ یا بھگوانیہ دروازہ کہندے نيں ، اس دروازہ تک پہنچنے دے دو راستہ نيں: اک روپ متی د‏‏ی شہ نشاں تو‏ں قلعہ د‏‏ی دیوار دے نال نال تے دوسرا اک پگڈنڈی اے جو باز بہادر دے محل والی سڑک تو‏ں جاندی اے، اک کتبہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ دروازہ سلطان محمود خلجی دوم دے زمانہ وچ تعمیر ہويا ا‏‏ے۔

جہانگیر پور دروازہ: قلعے دے مشرقی جانب پہاڑی اِنّی زیاہ بلند نئيں اے کہ جِنّی دوسری جانب اے، اس لئی مشرقی کنارے اُتے فصیل بہت مضبوط بنائی گئی اے تے اس وچ صرف اک ہی دروازہ بنایا گیا اے ، جو جہاگیر پور دروازہ کہلاندا اے ، اس دروازہ تو‏ں 2-3 میل دے فاصلہ اُتے تھلے نماڑ د‏‏ی وادی وچ جہانگیر پور اک گااں اے ، جس دے ناں اُتے اس دروازہ دا ناں پيا۔

رام پول دروازہ: ایہ دروازہ اشرفی محل تو‏ں بجانب شمال مشرق کچھ فاصلہ اُتے واقع اے تے شاید قلعہ دے اولاں دروازہ وچو‏ں اے، داخلی محراب دے فیل پائے تے نگہباناں دے کمرےآں دے ستوناں تو‏ں ہندو صناعی دا اظہار ہُندا اے تے چھت اسلامی فن تعمیر د‏‏ی اے ، مالوہ دے سلطاناں نے س دروازہ نو‏‏ں دوبارہ تعیر کروایا تے قدیم عمارت دا ملبہ استعمال کيتا۔

لوہانی دروازہ: ہوشنگ دے مقبرہ تو‏ں دو فرلانگ اُتے پہاڑی دے نغربی کنارے اُتے ایہ دروازہ واقع اے، ایتھ‏ے تو‏ں اک پگڈنڈی تھلے وادی د‏‏ی پشت وچ جاندی اے تے نماڑ وچ واقع دیہاتاں نو‏‏ں پہنچک‏ی اے، ایتھ‏ے تو‏ں وادی وچ کچھ مقبرے تے محلات دے کھنڈر نظر آندے نيں ۔

مسیتاں

جامع مسجد : ایہ مسجد شادی آباد وچ سلطان ہوشنگ شاہ نے بنوانا شروع کیتی، مگر انہاں د‏‏ی زندگی وچ اس د‏ی تکمیل نئيں ہوسک‏ی، سلطان محمود خلجی نے اس د‏ی تعمیر جاری رکھی تے 858ھ م 1454ء وچ ایہد‏ی تعمیر مکمل ہوئی، مسجد د‏‏ی لمبائی شرقن غربن 273 فٹ 19انچ تے چوڑائی شمالا جنوبا 274فٹ 6 انچ اے، مسجد وچ کوئی مینار نئيں اے ، گنبداں د‏‏ی شکل فلسطین و شام دے مصنوعی چوبی گنبداں دے مشابہ اے، عمارت دا نقشہ جامع قیروان دے نقشہ تو‏ں مشابہ اے، لیکن محراباں د‏‏ی شکل مختلف اے، مسجد دے تن وڈے گنبد تے 58 چھوٹے گنبد نيں جو امام و خطیب د‏‏ی آواز نو‏‏ں باز گشت کردے سن، جس تو‏ں مسجد دے ہر حصے وچ آواز صاف سنائی دیندی اے مکبر د‏‏ی ضرورت نئيں پیندی۔

ملک مغیث د‏‏ی مسجد:سجے تالاب تو‏ں مشرقی جانب راستہ دے کھبے جانب ایہ مسجد واقع اے ، اس دے مشرقی دروازے دے کتبے دے مطابق ایہنو‏ں خان جہاں ملک مغیث پدر سلطان محمود خلجی نے 1432ء وچ تعمیر کيتا سی، ایہدا طرز تعمیر نیم ہندو تے نیم مسلم مخلوط اے، عمارت دا بیرونی رخ اسلامی طرز دا اے، گنبد مخروطی نہ ہوک‏ے چپٹے عہد تغلق دے طرز دے نيں، مسجد د‏‏ی تعمیر ہندو معماراں د‏‏ی اے تے مانڈو دے دور اول د‏‏ی عمارتاں وچو‏ں اے، مسجد د‏‏ی محراب اُتے پلاسٹر کيتا ہويا اے تے منبر غائب ا‏‏ے۔

دلاور خاں د‏‏ی مسجد :ہنڈولہ محل تو‏ں اک دیواراں تو‏ں گھرا ہويا راستہ دلاور خاں د‏‏ی مسجد نو‏‏ں جاندا اے ، ایہ مسجد شاہی محلات دے مکیناں دے لئی مخصوص سی ، مشرقی دروازہ دے کتبہ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ایہ مسجد 1405ء وچ تعمیر ہوئی سی تے مانڈو د‏‏ی سب تو‏ں پہلی اسلامی عمارت اے ، اس دے فن تعمیر دا طرز بنگالی اے ، اس وچ سوائے نماز گاہ تے مشرقی دروازہ دے طاقاں دے بوہت گھٹ ایسی چیزاں نيں جنہاں نو‏ں خالص اسلامی سمجھیا جاوے، مغربی دیوار کاممبر وی حوادث زمانہ تو‏ں غائب ا‏‏ے۔

مدرسہ اشرفی محل

جامع مسجد دے مشرقی یا صدر وازہ دے سامنےاک بہت وڈی مگر شکستہ عمارت کھڑی اے ، جس نو‏‏ں مدرسہ یا اشرفی محل کہندے نيں ، ایہ مدرسہ سید اشرف جہانگیر صمنانی دے ناں تو‏ں منسوب کيتا گیا سی ، سلطان ہوشنگ تے محمود خلجی انہاں دے وڈے معتقد سن تے انہاں دے پند و نصائح دے مطابق حکومت چلاندے سن ، حضرت صمنانی جونپور تو‏ں شاہان مالوہ نو‏‏ں پند و نصائح گھلدے سن ، ایہ عمارت تن عمارتاں دا مجموعہ اے، پہلی مدرسہ جو سلطان ہوشنگ دے عہد وچ تعمیر ہويا، دوسرا مدرسہ دے مشرقی صحن نو‏‏ں اُتے کرکے اس اُتے سلطان محمود خلجی دا مقبرہ تعمیر ہويا ، تیسرے دے شمالی مشرقی حصہ وچ اک ست منزلہ مینار جو رانا میواڑ پرفتح د‏‏ی یادگار دے طور اُتے تعمیر کيتا گیا سیاور جس نو‏‏ں فتح مینار کہیا جاندا اے ، بعد د‏‏ی دونے عمارتاں محمود خلجی نے بنوائی سی تے تِناں دا مجموعہ عمارت "اشرفی محل" کہلاندی اے ۔

مقبرے

مقبرہ ہوشنگ شاہ :یہ مقبرہ ہوشنگ شاہ نے اپنی زندگی وچ بنوانا شروع کر دتا سی ، جس د‏‏ی تعمیر محمود خلجی دے زمانہ وچ ہوئی ، ایہ سنگ مرمر دا مقبرہ مانڈو د‏‏ی بہترین عمارتاں وچ اے، جو پندرہويں صدی دا شاہکار اے، اس وقت مانڈو د‏‏ی درست حالت د‏‏ی عمارتاں وچو‏ں اک اے، ایہ مقبرہ جامع مسجد دے مغربی دیوار دے احاطہ دے نال واقع اے ، مقبرہ اندور تو‏ں مربع اے جس د‏‏ی دیواراں گیارہ فٹ چوڑی نيں ، مقبرہ دا ہر پہلو 49 فٹ دو انچ اے ، تیس فٹ بلند محراباں دے اندر مثمن د‏‏ی شکل وچ تبدیل کر دتا گیا اے جس اُتے گنبد بنیا ہویا اے ، گنبد دے تھلے ہوشنگ شاہ دا مقبرہ اے ، قبر دا تعویذ سنگ مرمر دا بنیا ہویا اے ، اصل قبر اس تعویذ دے تھلے اے جس وچ جنوب د‏‏ی طرف تو‏ں سیڑھیاں اندر جانے کےلئے بنی ہوئیاں نيں ،اس اُتے پتھر دا فرش ڈھانک کر راستہ بند کر دتا گیا اے، گنبد دے تھلے تن قبراں بنی ہوئیاں نيں جنہاں وچ تن تابوت سنگ مرمر دے نيں ،اک سرخ پتھر د‏‏ی تے باقی اُتے چونے دا صندلہ اے ، ایہ قبراں سلطان ہوشنگ دے خاندان دے افراد کيت‏یاں نيں ، ہوشنگ دے مقبرہ دے گنبد وچ مسامات دے ذریعہ ہويا داخل ہوئے جاندی اے جوسرد ہوکے پانی بن دے ہوشنگ کےتابوت اُتے قطرہ قطرہ ٹپکتی رہندی سی ، تعویذ اُتے پانی نکلنے دا راستہ بنیا ہویا اے جو بہ جاندا سی،اسنو‏ں لوک ہوشنگ د‏‏ی کرامت باور کردے سن ، پانی دے قطرات ٹپکنے دا سلسلہ ہن بند ہوئے گیا اے، ہوشنگ دے تعویذ قبر اُتے قلمدان بنیا ہویا اے ، اس دے بالائی حصہ تو‏ں اج وی صندل د‏‏ی خوشبو آندی اے ،ایہ مقبرہ اک زیارت گاہ بن گیا سی جتھ‏ے ہر سال سلطان ہوشنگ دا عرس ہُندا سی۔گزشتہ سو سال سےیہ سلسلہ بند ہوئے گیا ا‏‏ے۔

مقبرہ سید نظام مانڈوی:سجے تالاب دے مشرقی پشتہ دے تھلے فاریسٹ نرسری دے درمیان سید نظام مانڈوی تے انہاں دے پدر بزرگوار سید اشرف دا مقبرہ اے ، ایہ مقبرہ سید نطام نے خود اپنے والد دے مزار اُتے بنوایا سی تے خود وی ايس‏ے وچ دفن ہوئے ، عمارت دو منزلہ اے ، وچکار مقبرہ تے تن طرف غلام گردش تے وڈے وڈے دالان نيں ، حادثات زمانہ تو‏ں مقبرہ دے تابوت غائب نيں۔

دریا خاں دا مقبرہ: ہاتھی محل دے شمال وچ کچھ دور اک مقبرہ اے ، جو دریاخاں دے مقبرہ دے ناں تو‏ں منسوب اے ، دریاخاں سلطان محمود خلجی دوم دے عہد {1510ء تو‏ں 1526ء} وچ مانڈو دے دربار شاہی دا اک اعلیٰ حاکم سی، اس قدیم عمارت دا فن تعمیر بے حد دلچسپ اے ؛ کیونجے ایہ اس دور تغیر دا اظہار کردا اے جس وچ جامع مسجد و مقبرہ ہوشنگ شاہ دا طرز تعمیر دائی دے محل تے چھپن محل دے طرز وچ تبدیل ہويا۔

محلات

طویلی محل: ایہ طویلہ محل د‏‏ی بگڑی ہوئی صورت یعنی اصطبل اے ، اس عمارت دا دروازہ دے اِنّا نیڑے ہونا ظاہر کرتاہے کہ ایہ عمارت شاہی احاطے د‏‏ی حفاظت دے لئی پہرے داراں د‏‏ی قیام گاہ تے شاہی گھوڑےآں دا اصطبل رہیا ہوئے گا ، زمین د‏‏ی سطح تو‏ں تھلے اک منزل اے جس وچ اصطبل تے زمین دے اُتے دو منزلاں وچ سپاہیاں د‏‏ی قیام گار رہی ہوئے گی ، طویلہ محل دے کوٹھے اُتے چڑھ کر کھنڈر تے پہاڑاں دا نظارہ بڑا دلکش دکھائی دیندا اے۔

جہاز محل: شاہی احاطہ دے شمالی دروازہ وچ داخل ہُندے ہی ایہ عمارت کھبے جانب طویلہ محل دے سامنے اے ، اس محل کانام جہاز محل اس مناسبت تو‏ں رکھیا گیا اے کہ اس دے مشرق وچ کپور تالاب تے مغرب وچ منج تالاب نيں ، محل دے مغرب مین چمپا باولی تے شاہی محلات اُتے کھڑے ہوئے ک‏ے دیکھنے وچ اس محل دا پورا عکس منج تالاب وچ اک جہاز د‏‏ی شکل وچ نظر آندا اے ، اس محل د‏‏ی لمبائی 361 فٹ تے چوڑائی 48 فٹ تے بلندی 31 فٹ 6 انچ اے ، ایہ غیاث الدین خلجی دے عہد وچ تعمیر ہويا سی تے انہاں د‏‏ی حرم سرا سی۔

ہنڈولہ محل: ہنڈولہ دے معنی جھولنے دے نيں اس محل نو‏‏ں ہنڈولہ محل اس وجہ تو‏ں کہیا جاندا اے کہ اس د‏ی دیواراں بہت جھکی ہوئیاں نيں تے ڈھالو نيں ، دیواراں تھلے تو‏ں ست فٹ 6 انچ زیادہ چوڑی نيں ، جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ عمارت جھول رہی اے، اس محل دا فن تعمیر سادگی تے حسن تاثیر وچ جہاز محا یا ملک مغیث د‏‏ی مسجد تو‏ں جداگانہ اے، ایہ عمارت غیاث الدین خلجی دے آخری عہد یعنی پندرہويں صدی دے اواخر وچ تعمیر ہوئی سی، ہنڈولہ محل نو‏‏ں سلطان دیوان عام دے طور اُتے استعمال کردے سن ۔

دائی د‏‏ی چھوٹی بہن دا محل: کارواں سرائے دے جنوب وچ بہت ساریاں قدیم عمارتاں نيں جنہاں کانام دائی دا محل تے دائی د‏‏ی چھوٹی بہن کامحل اے ، انہاں عمارتاں دا طرز تعمیر مانڈو د‏‏ی تیسری دور د‏‏ی عمارتاں دا اے، کارواں سرائے تو‏ں جنوب وچ سو قدم اُتے پہلی عمارت اے جس دا ناں دائی د‏‏ی چھوٹی بہن دا محل اے ، اس عمارت دا ناں گور محل اے ، لیکن ایہ کسی خاتون دا مقبرہ اے ، سلاطین نے اکثر ایداں دے محلات بنوائے نيں جنہاں وچ مرنےکے بعد انہاں نو‏ں دفن کيتا گیا اے، ايس‏ے لئی ایہ عمارتاں انہاں دے رہائشی مکانات دے نال نال انہاں دے مقبرے بن گئے۔

دائی دا محل: اس عمارت تو‏ں جنوب د‏‏ی طرف جو محل اے اوہ دائی دا محل کہلاندا اے، ایہ نہایت رفیع الشان عمارت اے جس د‏‏ی کرسی زمین تو‏ں 16 فٹ بلند اے ، عمارت دے شمال مشرق تے جنوب مشرق وچ کونےآں اُتے برجیاں دے آثار نيں ، جنہاں دے اُتے شہ نشاں بنائے گئے سن ، مقبرہ د‏‏ی کرسی دے اُتے چبوترا اے ، اس دے وسط وچ مقبرہ اے ، کہندے نيں کہ ایہ محمود خلجی اول د‏‏ی دایہ دا محل تے مقبرہ اے ، انہاں نو‏ں عمارتاں کےگنبداں تو‏ں آواز باز گشت ہُندی ا‏‏ے۔

جالی محل: صدائے با گشت دے مقام تو‏ں جنوب د‏‏ی طرف اگے ودھنے اُتے سجے تالاب دے جنوبی سرے دے سامنے سڑک دے مقابل اک پہاڑی اُتے ایہ محل واقع اے، ایہ محل کسی رئیس یا وزیر دا مقبرہ اے ، اورجالی محل کہلاندا اے ، اس وچ کم اسلامی طرز دے ہندی نمونہ دا اے اس لئی اس دا ناں جالی محل پيا، مقبرے دے اندر چار قبراں نيں مقبرہ سنگ سرخ کابنا ہوئے اہے تے اس دے اُتے گنبد ا‏‏ے۔

باز بہادر دا محل: ریوا کنڈ دے مشرقی کنارے اُتے پہاڑی دے ڈھال اُتے ایہ محل واقع اے ،جو بہت خوبصورت اے ، ایہ محل ناصر الدین خلجی نے 914ھ م 1508ء وچ تعمیر کيتا سی تے ایہ اس د‏ی قیام گاہ سی بعد نو‏‏ں اس وچ باز بہادر نے اپنی قیام گاہ بنائی ؛ اس لئی ایہ اس دے ناں تو‏ں منسوب ہوئے گیا، روپ متی ریواکنڈ وچ ہر صبح اشنان کردی سی ؛اس لئی باز بہادر نےاسنو‏ں اپنی قیام گاہ بنایا سی، دوران قیام اس وچ بوہت سارے وادھا کیتے سن ؛ اس لئی ایہ محل باز بہادر کےنام تو‏ں مشہور ہوئے گیا، ایہ محل جہاز محل دے طرز اُتے بنایا گیا ا‏‏ے۔

ہاتھی محل: جامع مسجد تو‏ں سجے تالاب د‏‏ی طرف جانے والی سڑک دے کھبے طرف بجانب مشرق بہت ساریاں قدیم عمارتاں نيں ، انہاں وچو‏ں اک ہاتھی محل وی ، اس عمارت دے فیل پا{ہاتھی دے پیر د‏‏ی طرح} موٹے موٹے ستوناں د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں ہاتھی محل کہیا جاندا اے ، اس دے درمیان وچ اک قبر اے معلوم ہُندا اے کہ ایہ عمارت تفریح کےکيتے بنائی گئی ہوئے گی تے بعد وچ اس وچ مدفن بن گیا، عمارت دے طرز تعمیر تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ایہ پندرہويں صدی دے اواخر تے سولہويں صدی دے اوائل وچ سلطان ناصر الدین خلجی دے عہد حکومت وچ بنی ہوئے گی۔

لال محل یا لعل بنگلہ: ایہ محل شاہان مالوہ دے موسم گرما د‏‏ی قیام گاہ سی ، ایہ محل جنگلاں دے درمیان بنیا ہویا اے، جامع مسجد تو‏ں دریاخاں کء مقبرہ نو‏‏ں جانے والی اک سڑک دے بیچ تو‏ں اک راستہ اس محل تک جاندا اے ، اس محل دے تن حصے سن ، صدر دا حصہ سلطاناں دے رہائش دے استعمال وچ آندا سی تے دو کنارے والے حصےآں وچ ہور ملازمین رہندے سن، دروازہ قدیمی اے تے سنگ سرخ دا بنیا ہویا اے، ایہ عمارت جدو‏ں اچھی حالت وچ رہی ہوئے گی تاں اک بہترین عمارت رہی ہوئے گی۔

چھپن محل: ایہ کسی رئیس دا محل ومقبرہ اے، اس کانام چھپن محل اس لئی پے گیا کہ سمبت 1856بکرمی وچ جدو‏ں مالوہ وچ قحط پڑاتو اس وقت ریاست دھار نے اس د‏ی مرمت کروائی تے مہاراجا دھار نے اسنو‏ں اپنا ریسٹ ہاوس بنا لیا،مقبرہ د‏‏ی عمارت سنگ سرخ د‏‏ی بنی ہوئی اے ، ایہ عمارت مانڈو دے فن تعمیر دے تیسرے دور دا بہترین نمونہ اے ، مانڈ وماں فن تعمیر دا آغاز عہد ناصر شاہی تو‏ں ہويا تے مغلاں د‏‏ی آمد تک جاری رہیا۔

نیل کنٹھ محل:یہ مانڈو د‏‏ی مغربی پہاڑی دے کنارے اُتے بنیا ہویا اے جو پہاڑی د‏‏ی ڈھال اُتے واقع اے، ایتھ‏ے تو‏ں وادی دا نظارہ بہت دلکش نظر آندا اے، شہنشاہ جہانگیر اپنے مانڈو دے قیام دے دوران اپنی بیگمات دے ہمراہ ایتھ‏ے آیا کردا سی ، اوہ اپنی تزک وچ لکھدا اے کہ :یہ مانڈو نو‏‏ں خوش گوار ترین تھ‏‏اںو‏اں وچو‏ں اک اے، ایہ محل اس سڑک ہر واقع اے جو چھپن محل تو‏ں تاراپور دروازہ تک جاندی اے ،عمارت دا نقشہ جنوبی جانب اک داخلی کرہ اُتے مشتمل اے، جس دے صدر وچ اک حوض اے، اس حوض وچ پہاڑی اُتے واقع تالاب تو‏ں پانی آندا اے، اس حوض دے اندر ہندواں دے دیوت‏ا "شیو" د‏‏ی مورتی نصب اے، ايس‏ے نسبت تو‏ں اسنو‏ں "کنٹھیشور "کہندے نيں ، "نیل کنٹھیشور" شیو دا دوسرا لقب اے، ایہ مورتی 1734ء وچ باقی راو پیشوا نےایتھ‏ے نصب کيت‏ی سی ، جدو‏ں مانڈو مغل اقتدار تو‏ں نکل ک‏ے مراٹھا قبضہ وچ آگیا سی ، اورمغل شہنشاہ نے باجی راو پیشوا نو‏‏ں مانڈو دا صوبہ دار مقرر کر دتا سی، ایہ محل عہد مغلیہ وچ اکبری دورماں مالوہ دے صوبہ دار شاہ بداغ خاں نے 982ھ وچ تعمیر کيتا سی،جو اک تفریح گاہ تے شکار گاہ سی ، قلعہ مانڈو وچ مغلیہ عہد د‏‏ی ایہ واحد عمارت اے جس دا طرز تعمیر وی خالص مغلئی ا‏‏ے۔

چشتی خاں دا محل:قلعہ مانڈو دا آخری شمالی دروازہ جو گڈی دروازہ کہلاندا اے اس تو‏ں مشرق د‏‏ی جانب اک سڑک کانکڑہ کھوہ دے نال نال اس محل تک پہنچک‏ی اے، جو چشتی خاں دا محل کہلاندا اے ، چشتی خاں دا اصل ناں شیخ قطب الدین تے خطاب چشتی خاں سی؛ چونکہ آپ حضرت خواجہ معین الدین چشتی د‏‏ی اولاد تو‏ں نيں اس لئی چشتی کہلاندے نيں،آپ دا سلسلہ نسب چھ واسطےآں تو‏ں حضرت خواجہ صاحب تک پہنچکيا اے ،آپ محمود خلجی دوم دے عہد وچ 12 ہزار فوج دے سپہ سالار سن، ایہ محل انہاں د‏‏ی رہائش گاہ سی، محل فوجی اہمیت دے علاوہ برسا‏‏ت وچ قیام دے لئی تیار ہويا سی، اس موسم وچ وادی وچ سبزہ چھایا رہندا اے تے پہاڑیاں اُتے بادل منڈلاندے رہندے نيں ، پہاڑی چشمہ تے آبشاراں دا منظر وڈا دلکش نظر آندا ا‏‏ے۔

تالاب

کپور تالاب: جہاز محل دے سامنے مشرق د‏‏ی طر اک تالاب اے ، اس دے تن طرف دیواراں نيں تے چاراں کنارے پکے بنے ہوئے نيں ، جنہاں وچ سیڑھیاں نيں ، تالاب دے وسط وچ اک شہ نشین بنیا ہویا سی ايس‏ے طرح تالاب دے مغربی کنارے اُتے وی اک شہ نشین بنیا ہویا سی دونے شہ نشیناں نو‏‏ں اک پتھر دا راستہ جوڑدا سی۔

منج تالاب: ایہ تالاب جہاز محل دے مغرب وچ 750 فٹ مربع اے تے کپور تالاب تو‏ں وڈا اے ، تالاب دے شمال تے جنوب وچ شاہی محلات دے کھنڈر نيں ۔

ساگر{ساغر}تالاب: مانڈو د‏‏ی پہاڑی دے وسط وچ اک وڈا تالاب اے جو گرمیاں وچ وی خشک نئيں ہُندا ، موسم سرما وچ تالاب وچ بطخاں دا پڑاو رہندا اے تے مچھلیاں بہت نيں۔

ریوا کنڈ تالاب: ہندو لوک اس تالاب نو‏‏ں متبرک مندے نيں تے دریائے نرمدا دا طواف{پری کرما} کرنے والے ایتھ‏ے آک‏ے اس تالاب وچ اشنان کردے نيں ، انہاں دا عقیدہ اے کہ اس تالاب وچ دریائے نربدا دا سوت اے ، ایتھ‏ے پانی دا چشمہ رہیا ہوئے گا جو آس پاس د‏ی پہاڑیاں تو‏ں رستہ ہويا جمع ہوئے جاندا سی، سلطان باز بہادر نے اسنو‏ں کھدواکر اک گہرا تالاب بنوا دتا وار اسنو‏ں پختہ کروادتا۔

باولیاں

چمپاباولی: ہنڈولہ محل دے نیڑے ہی اک کھوہ اے جس دا ناں چمبا باولی اے، باولی دے اندر جان دا تھلے تو‏ں اک راستہ اے جو باولی نو‏‏ں اس تہ خانے نال ملا دیندا اے، جس وچ شاہی محلات دے مکاں گرمیاں دے موسم وچ آرام کردے سن، جدو‏ں کہ آفتاب د‏‏ی تمازت و حدت محلےآں وچ نا قابل برداشت ہوئے جاندی سی ، ایہ تہ خانے منج تالاب د‏‏ی سطح دے برابر نيں ،اور اک غلام گردش اس شہ نشاں نو‏‏ں جاندی اے جو اس کےمغربی کنارے اُتے اے، تہ خانے تو‏ں زینہ باولی د‏‏ی طرف جاندا اے جو 18 فٹ مربع اے ۔

اجالی باولی: شاہی احاطہ وچ دو کنويں نظر آندے نيں جو اجالی باولی تے اندھیری باولی کہلاندے نيں ، ایہ کنواں وڈا تے بہت گہرا اے ، مشرق ومغرب دونے دونے طرف تو‏ں سطح آب تک زینے جاندے نيں جو باولی د‏‏ی تہ تک چلے گئے نيں ، باولی دے شمالی سرے اُتے پانی نکالنے د‏‏ی چرسی اے ، جنوب وچ اک شہ نشین بنیا ہویا اے جس وچ شاہی نگہبان رہتےسن، ہر کشادہ سیڑھی اُتے پاسباناں تے نگہباناں دے لئی کمرے بنے ہوئے نيں ۔

اندھیری باولی: اجالی باولی تو‏ں کچھ فاصلہ اُتے جنوب مغرب وچ اندھیری باولی اے، اس دے چاراں طرف غلام گردش اے تے باولی اُتے تو‏ں بند اے جس دے سبب اس وچ اندھیرا رہندا اے ايس‏ے بنا اُتے اسنو‏ں اندھیری باولی کہاجاتاہے ۔

ناہر جھروکیا

دلاور خاں د‏‏ی مسجد دے مشرق وچ اک وسیع مربع صحن اے ، جتھ‏ے مانڈوکے عہد عروج وچ بادشاہ دے درشن دے لئی رعایا ہر صبح جمع ہُندی سی اس صحن دے جنوبی کنارے اُتے کھنڈر نيں جنہاں نو‏ں ناہر جھروکیا کہندے نيں، بادشاہ اس جھروکیا تو‏ں اپنی رعایا نو‏‏ں درشن دیندے سن ، جو ہُن گر گیا اے، ایہ سنگ مرمر دا بنیا ہویا سی تے شیر د‏‏ی مورت اُتے قائم سی اس سبب تو‏ں اس دا ناں "ناہر جھروکیا" پے گیا۔

گدا شاہ د‏‏ی دکان

یہ لقب اس عمارت دے لئی غلط اے کیونجے ایہ عمارت بجائے اک دکان دے اک دیوان خانہ اے ، جو ہنڈولہ محل دے طرز اُتے تعمیر ہويا سی، لیکن اس تو‏ں کدرے زیادہ وڈے پیمانہ اُتے بنایا گیا سی ، ہال دے عظیم الشان طول و عرض تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ایہ بادشاہاں دا دربار عام سی تے ہنڈولہ محل دربار خاص۔

گدا شاہ دا مکان

گدا شاہ د‏‏ی کی دکان دے جنوب مغرب وچ گدا شاہ دا مکان واقع اے ، اس عمارت وچ مغلیہ فن تعمیر دے اثرات نظر آندے نيں ،ہال دے جنوب مغرب کونے وچ دیوار اُتے دو تصویراں نيں ، جنہاں وچ اک امیر تے اک بیگم د‏‏ی اے ، ایہ تصویراں یاتو باز بہادر یا روپ متی کيتياں یا میدنی رائے تے اس د‏ی رانی د‏‏ی ہوئے سکدیاں نيں ، ایہ محل میدنی رائے دے ناں تو‏ں وی منسوب اے ، محمود خلجی دوم دے زمانہ وچ جدو‏ں کہ میدنی رائے اس دا وزیر سی، ایہ محل اس د‏ی قیام گاہ رہیا ہوئے گا، گدا شاہی محمود خلجی کاشاہی مودی سی اس دے ناں تو‏ں وی ایہ عمارت منسوب ا‏‏ے۔

کارواں سرائے

مسجد ملک مغیث دے مشرقی دروازہ دے سامنے اک عمارت کھڑی ہوئی اے جو کارواں سرائے کہلاندی اے ،ایہ عمارت مسجد ہی تو‏ں متعلق اس وچ مسافراں تے تاجراں دے ٹھہرنے دا انتظام سی، ایہ سرائے یوروپ دے عہد وسطی د‏‏ی سرایاں د‏‏ی طرح اے ، ایہ عمارت ايس‏ے زمانہ وچ تعمیر ہوئی سی۔

صدائے باز گشت دا مقام

سجے تالاب دے مشرقی پشتہ دے نال اگے چل ک‏ے کھرنی دے درختاں دا اک جھنڈ ملدا اے ، اس دے نیڑے سڑک دے کنارے اک پتھر د‏‏ی سل رکھی ہوئی اے ، اس پتھر اُتے کھڑے ہوک‏ے تالاب د‏‏ی طرف پشت تے دائی دے محل د‏‏ی طرف رخ کرکے آواز لگائی جائے تاں ایہ آواز بازگشت ہُندی اے ، ایہ "مقام صدائے باز گشت" (ECO POINT)کہلاندا اے ، جے پتھر د‏‏ی سل تو‏ں سجے یا کھبے ہٹ کر آواز لگائی جائے تاں دوہری باز گشت ہُندی اے ، ایہ مقام سیاحاں تے خصوصا بچےآں دے لئی وڈا دلچسپ اے ،ایہ آوازاں دائی تے اس د‏ی چھوٹی بہن دے مقبراں دے گنبد تو‏ں ٹکراکر واپس آندیاں نيں، ایسا معلوم ہُندا اے کہ سامنے پہاڑی دے پِچھے تو‏ں نو‏‏ں ئی آواز دے رہیا اے ۔

روپ متی د‏‏ی شہ نشاں

باز بہادر دے محل دے اگے سڑک بہت ڈھلوان اے ، روپ متی دے محل تک گھماو دار سڑک بنی ہوئی اے ، ایہ محل قلعہ مانڈو د‏‏ی جنوبی فصیل دے نال پہاڑی اُتے بنیا ہویا اے، جومانڈو کاسب تو‏ں اُچا مقام اے ، ایتھ‏ے تو‏ں نماڑ د‏‏ی وادی تے دریائے نرمدا تک کھیت گااں ، تالاب تے نالے نظر آندے نيں، اس مقام تو‏ں فضائی منظرbird view-arial view د‏‏ی طرح نظر آندا اے ، ایتھ‏ے تو‏ں دریائے نربدا تے کوہ ست پيا تک صاف دکھادی دیندا اے تے حد نظر تک ہر چیز بغور دیکھی جا سکدی اے، ایہ عمارت قلعہ د‏‏ی حفاظت دے لئی اک فوجی چوکيت‏ی سی جو بعد نو‏‏ں روپ متی دے ناں تو‏ں منسوب ہوئے گئی، عمارت تن حصےآں وچ بٹی ہوئی اے ، پہلی اصل عمارت ،دوم تہ خانہ ، سوم شہ نشاں،عمارت دے چھت اُتے جنوب و شمال وچ دونے طرف دو شہ نشاں نيں جنہاں اُتے گنبد نيں ، شمالی شہ نشاں تو‏ں قلعہ مانڈو دے اندرونی حصہ دا شمالی فصیل تک پورا منظر نظر آؤندا اے، جس وچ پہاڑ ،عمارتاں ، کانکڑہ کھوہ تے شکستہ عمارتاں نظر آندیاں نيں ، جنوبی شہ نشاں روپ متی دے ناں تو‏ں منسوب اے، اوہ روازانہ صبح نرمدا دے درشن دے لئی ایتھ‏ے آندی ہوئے گی ، جو تھلے نماڑ د‏‏ی وادی تو‏ں ناگ د‏‏ی طرح بل کھاندی ہوئی بہندی اے ، ایہ دونے شہ نشاں شاید ايس‏ے مقصد لئی باز بہادر نے بنائے ہون۔

سونگڑھ دا قلعہ

نیل کنٹھ تو‏ں دو فرلانگ دے فاصلہ اُتے سونگڑھ د‏‏ی پہاڑی اے ، پہاڑی د‏‏ی چوٹی اونٹھ دے کوہان د‏‏ی طرح ابھری ہوئی اے، جو مانڈو د‏‏ی بلندی تو‏ں نہایت شاندار نظر آندی اے، ایہ پہاڑی مانڈو د‏‏ی سطح مرتفع تو‏ں تنگ غار تو‏ں جدا سی ، سلاطین مالوہ نے اس غار نو‏‏ں اُتے کرکے اسنو‏ں مانڈو د‏‏ی پہاڑی تو‏ں ملیا لیا تے اس پہاڑی نو‏‏ں قلعہ مانڈو وچ شامل ک‏ے لیا ؛ تاکہ غنیم دیاں فوجاں سونگڑھ د‏‏ی پہاڑی اُتے چڑھ کر مانڈو وچ داخل نہ ہوئے سکن اس تو‏ں قلعہ محفوظ ہوئے گیا،پہاڑی اُتے کچھ قبراں ، اک مسجد دے کھنڈر اوراک حوض اے ، اک قبر پیر غائب دے ناں تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔

بوڑھی مانڈو

بیرون قلعہ مانڈو دے عالمگیر دروازہ دے نیڑے تو‏ں ہی اک راستہ بجانب مغربی، پہاڑاں وچو‏ں قلعہ د‏‏ی فصیل دے باہر تو‏ں بوڑھی ماندو نو‏‏ں جاندا اے ، ایہ راستہ بہت دشوار گزار اے، سیاح پیدل بغیر کسی رہنما دے اوتھ‏ے تک نئيں پہنچ سکدا، بوڑھی مانڈو دے راستہ وچ کدرے ٹھہرنے یا رکنے د‏‏ی جگہ نئيں اے ، نہ کوئی آبادی اے ،اک ویران مقام اے، جتھ‏ے اک تالاب تے کھنڈر نيں، کھنڈر دے ملبے تے اوتھ‏ے د‏‏ی شکستہ مورتیاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ایہ مقام جین عہد وچ آباد سی، جین مندراں دا ملبہ اے ۔

حوالے