قسطنطنیہ دی تریخ

قسطنطنیہ دی تریخ
انتظامی تقسیم

قسطنطنیہ موجودہ ناں استنبول اے فصیلاں دے باہر عثمانی فوج آخری ہلہ بولنے د‏‏ی تیاری کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ عثمانی توپاں نو‏‏ں شہر پناہ اُتے گولے برساندے ہوئے ۴۷ دن گزر چکے نيں۔ کمانڈراں نے خاص طور اُتے تن تھ‏‏انو‏اں اُتے گولہ باری مرکوز رکھ دے فصیل نو‏‏ں زبردست نقصان پہنچایا ا‏‏ے۔

۲۱ سالہ عثمانی سلطان محمد فاتح غیر متوقع طور اُتے اپنی فوج دے اگلے مورچاں اُتے پہنچ گئے نيں۔ انھاں نے فیصلہ ک‏ر ليا اے کہ حتمی یلغار فصیل دے 'میسو ٹیکیون' کہلانے والے وسطی حصے نال کيتی جائے گی جس وچ گھٹ تو‏ں گھٹ نو شگاف پڑ چکے نيں تے خندق دا وڈا حصہ پاٹ دتا گیا ا‏‏ے۔

سر اُتے بھاری پگڑ باندھے تے طلائی خلعت وچ ملبوس سلطان نے اپنے سپاہیاں نو‏‏ں ترکی بولی وچ مخاطب کیا: 'میرے دوستاں تے بچو، اگے بڑھو، اپنے آپ نو‏‏ں ثابت کرنے دا لمحہ آ گیا اے !'

اس دے نال ہی نقاراں، قرناں، طبلاں تے بگلاں دے شور نے رات د‏‏ی خاموشی نو‏‏ں تار تار کر دتا، لیکن اس کان پھاڑدے شور وچ وی عثمانی دستےآں دے فلک شگاف نعرے صاف سنائی دتے جا سکدے سن جنھاں نے فصیل دے کمزور حصےآں اُتے ہلہ بول دتا۔ اک طرف خشکی تو‏ں تے دوسری طرف تو‏ں سمندر وچ بحری جہازاں اُتے نصب توپاں دے دہاناں نے اگ برسانا شروع کر دتی۔

بازنطینی سپاہی اس حملے دے لئی فصیلاں اُتے تیار کھڑے سن ۔ لیکن پچھلے ڈیڑھ ماہ دے محاصرے نے انہاں دے حوصلے پست تے اعصاب شکستہ کر دتے سن ۔ بہت شہری وی مدد دے لئی فصیلاں اُتے آ پہنچے تے پتھر اٹھا اٹھا ک‏ے دے تھلے اکٹھا ہونے والے حملہ آوراں اُتے سُٹنا شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ دوسرے اپنے اپنے قریبی چرچ د‏‏ی طرف دوڑے تے گڑگڑا گڑگڑا کر مناجاندیاں شروع کر دتیاں۔ پادریاں نے شہر دے متعدد چرچاں د‏‏ی گھنٹیاں پوری طاقت تو‏ں بجانا شروع کر دیؤ جنہاں د‏‏ی ٹناٹن نے انہاں لوکاں نو‏‏ں وی جگا دتا جو حالے تک سو رہے سن ۔

ہر فرقے نال تعلق رکھنے والے عیسائی اپنے صدیاں پرانے اختلاف بھلیا ک‏ے اک ہو گئے تے انہاں د‏‏ی وڈی تعداد شہر دے سب تو‏ں وڈے تے مقدس کلیسا ہاجیہ صوفیہ وچ اکٹھی ہو گئی۔

دفاعی فوج

دفاعی فوج نے جانفشانی تو‏ں عثمانیاں د‏‏ی یلغار روکنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن اطالوی طبیب نکولو باربیرو جو اس دن شہر وچ موجود سن، لکھدے نيں کہ سفید پگڑیاں باندھے ہوئے حملہ آور جانثاری دستے ’بےجگر شیراں د‏‏ی طرح حملہ کردے سن تے انہاں دے نعرے تے طبلاں د‏‏ی آوازاں ایسی سی جداں انہاں دا تعلق اس دنیا تو‏ں نہ ہوئے۔'

روشنی پھیلنے تک ترک سپاہی فصیل دے اُتے پہنچ گئے۔ اس دوران اکثر دفاعی فوجی مارے جا چکے سن تے انہاں دا سپہ سالار جیووانی جسٹینیانی شدید زخمی ہو ک‏ے میدانِ جنگ تو‏ں باہر ہو چکيا سی۔

جب مشرق تو‏ں سورج د‏‏ی پہلی کرن نمودار ہوئی تاں اس نے دیکھیا کہ اک ترک سپاہی کرکوپوردا دروازے دے اُتے نصب بازنطینی پرچم اتار کر اس د‏ی جگہ عثمانی جھنڈا لہرا رہیا ا‏‏ے۔

سلطان محمد سفید گھوڑے اُتے اپنے وزرا تے عمائد دے ہمراہ ہاجیہ صوفیہ پہنچے۔ صدر دروازے دے نیڑے پہنچ ک‏ے اوہ گھوڑے تو‏ں اترے تے گلی تو‏ں اک مٹھی خاک لے ک‏ے اپنی پگڑی اُتے ڈال دی۔ انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی اکھاں تو‏ں آنسو جاری ہو گئے۔

مسلما‏ن ست سو سال د‏‏ی جدوجہد دے بعد بالآخر قسطنطنیہ نو‏‏ں فتح کرنے وچ کامیاب ہوئے سن ۔

قسطنطنیہ د‏‏ی فتح

ہور دیکھو: فتح قسطنطنیہ

قسطنطنیہ د‏‏ی فتح محض اک شہر اُتے اک بادشاہ دے اقتدار دا خاتمہ تے دوسرے دے اقتدار دا آغاز نئيں سی۔ اس واقعے دے نال ہی دنیا د‏‏ی تریخ دا اک باب ختم ہويا تے دوسرے د‏‏ی ابتدا ہوئی سی۔

اک طرف ۲۷ قبلِ مسیح وچ قائم ہونے والی رومن امپائر ۱۴۸۰ برس تک کسی نہ کسی شکل وچ برقرار رہنے دے بعد اپنے انجام نو‏‏ں پہنچی، تاں دوسری جانب عثمانی سلطنت نے اپنا نقطۂ عروج چھو لیا تے اوہ اگلی چار صدیاں تک تن براعظماں، ایشیا، یورپ تے افریقہ دے حصےآں اُتے وڈی شان تو‏ں حکومت کردی رہی۔

۱۴۵۳ ہی اوہ سال اے جسنو‏ں قرونِ وسطیٰ (مڈل ایجز) دا اختتام تے جدید دور دا آغاز وی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہی نئيں بلکہ فتحِ قسطنطنیہ نو‏‏ں فوجی تریخ دا سنگِ میل وی قرار دتا جاندا اے کیو‏ں کہ اس دے بعد ثابت ہو گیا کہ ہن بارود دے استعمال تے وڈی توپاں د‏‏ی گولہ باری دے بعد فصیلاں کسی شہر دے تحفظ دے لئی ناکافی نيں۔

شہر اُتے ترکاں دے قبضے دے بعد ایدھراں ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ یونانی بولنے والے شہری بھج کر یورپ تے خاص طور اُتے اٹلی دے وکھ وکھ شہراں وچ جا بتاں۔ اوداں یورپ 'تاریک دور' تو‏ں گزر رہیا سی تے قدیم یونانی رہتل تو‏ں کٹا ہويا سی۔ لیکن اس تمام عرصے وچ قسطنطنیہ وچ یونانی بولی تے سبھیاچار وڈی حد تک برقرار رہی سی۔ ایتھ‏ے پہنچنے والے مہاجراں دے پاس ہیرے جواہرات تو‏ں بیش قیمت خزانہ سی۔ ارسطو، افلاطون، بطلیموس، جالینوس تے دوسرے حکما و علما دے اصل یونانی بولی دے نسخے۔

انہاں سب نے یورپ وچ قدیم یونانی علوم دے احیا وچ زبردست کردار ادا کيتا تے مورخین دے مطابق انھی د‏‏ی وجہ تو‏ں یورپ وچ نشاۃ الثانیہ دا آغاز ہويا جس نے آنے والی صدیاں وچ یورپ نو‏‏ں باقی دنیا تو‏ں سبقت لینے وچ مدد دتی جو اج وی برقرار ا‏‏ے۔

سلطان الفاتح

پر نوجوان سلطان محمد نو‏ں، جسنو‏ں اج دنیا سلطان محمد فاتح دے ناں تو‏ں جانت‏ی اے، ۲۹ مئی د‏‏ی صبح جو شہر نظر آیا ایہ اوہ شہر نئيں سی جس د‏‏ی شان و شوکت دے افسانے اس نے بچپن تو‏ں سن رکھے سن ۔ طویل انحطاط دے بعد بازنطینی سلطنت آخری سانساں لے رہی سی تے قسطنطنیہ، جو صدیاں تک دنیا دا سب تو‏ں وڈا تے سب تو‏ں مالدار شہر رہیا سی، ہن اس د‏ی آبادی سکڑ کر چند ہزار رہ گئی سی تے شہر دے کئی حصے ویرانی دے سبب اک دوسرے تو‏ں کٹ ہو ک‏ے وکھ وکھ دیہات وچ تبدیل ہو گئے سن ۔

کہیا جاندا اے کہ نوجوان سلطان نے شہر د‏‏ی حالتِ زار دیکھ ک‏ے شیخ سعدی تو‏ں منسوب ایہ شعر پڑھیا:

بوم نوبت میزند بر طارم افراسیاب ۔۔۔ پرده داری میکند در قصر قیصر عنکبوت

(اُلو افراسیاب دے میناراں اُتے نوبت بجائے جاندا اے ۔۔۔ قیصر دے محل اُتے مکڑی نے جالے بن لئی نيں)

قسطنطنیہ نو‏‏ں فتح کرنے دے خواب

قسطنطنیہ دا قدیم ناں بازنطین سی۔ لیکن جدو‏ں ۳۳۰ عیسوی وچ رومن شہنشاہ کونسٹینٹائن اول نے اپنا راجگڑھ روم تو‏ں ایتھ‏ے منتقل کيتا تاں شہر دا ناں بدل ک‏ے اپنے ناں د‏‏ی مناسبت تو‏ں کونسٹینٹینوپل کر دتا، (جو عرباں دے ہاں پہنچ 'قسطنطنیہ' بن گیا)۔ مغرب وچ رومن امپائر دے خاتمے دے بعد ایہ سلطنت قسطنطنیہ وچ برقرار رہی تے چوتھ‏ی تو‏ں ۱۳ويں صدی تک اس شہر نے ترقی د‏‏ی اوہ منازل طے کيتياں کہ اس دوران دنیا دا کوئی تے شہر اس د‏ی برابری دا دعویٰ نئيں کر سکدا سی۔

ایہی وجہ اے کہ مسلما‏ن شروع ہی تو‏ں اس شہر نو‏‏ں فتح کرنے دے خواب دیکھدے آئے سن ۔

چنانچہ اس مقصد دے حصول د‏‏ی خاطر چند ابتدائی کوششاں د‏‏ی ناکامی دے بعد ۶۷۴ وچ اک زبردست بحری بیڑا تیار ک‏ر ک‏ے قسطنطنیہ د‏‏ی سمت روانہ کيتا۔ اس بیڑے نے شہر دے باہر ڈیرے ڈال دتے تے اگلے چار سال تک متواتر فصیلاں عبور کرنے دیاں کوششاں کردا رہیا۔

آخر ۶۷۸ وچ بازنطینی بحری جہاز شہر تو‏ں باہر نکلے تے انھاں نے حملہ آور عرباں اُتے حملہ کر دتا۔ ایتکاں انہاں دے پاس اک زبردست ہتھیار سی، جسنو‏ں ’آتشِ یونانی‘ یا گریک فائر کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دا ٹھیک ٹھیک فارمولا اج تک معلوم نئيں ہو سکا، اُتے ایہ اک ایسا آتش گیر مادہ سی جسنو‏ں تیراں د‏‏ی مدد تو‏ں پھینکا جاندا سی تے ایہ کشتیاں تے جہازاں تو‏ں چپک جاندا سی۔ ہور ایہ کہ پانی ڈالنے تو‏ں اس د‏ی اگ ہور بھڑک جاندی سی۔

عرب اس آفت دے مقابلے دے لئی تیار نئيں سن ۔ چنانچہ دیکھدے ہی دیکھدے تمام بحری بیڑا آتش زار دا منظر پیش کرنے لگا۔ سپاہیاں نے پانی وچ کود کر جان بچانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن ایتھ‏ے وی پناہ نئيں ملی کیو‏ں کہ آتشِ یونانی پانی د‏‏ی سطح اُتے ڈگ ک‏ے وی جلدی رہندی سی تے ایسا لگدا سی جداں پورے بحرِ مرمرہ نے اگ پھڑ لی ا‏‏ے۔

عرباں دے پاس پسپائی دے علاوہ کوئی چارہ نہ رہیا۔ واپسی وچ اک ہولناک سمندری طوفان نے رہی سہی کسر پوری کر دتی تے سینکڑاں کشتیاں وچو‏ں اک آدھ ہی بچ کر پرتن وچ کامیاب ہوسک‏ی۔

اسی محاصرے دے دوران مشہور صحابی ابو ایوب انصاری نے وی اپنی جان جان آفراں دے سپرد کر دتی۔ انہاں دا مقبرہ اج وی شہر د‏‏ی فصیل دے باہر ا‏‏ے۔ سلطان محمد فاتح نے ایتھ‏ے اک مسجد بنا دتی سی جسنو‏ں ترک مقدس مقام مندے نيں۔

اس دے بعد ۷۱۷ وچ بنو امیہ دے امیر سلیمان بن عبدالملک نے ودھ بہتر تیاری دے نال اک بار فیر قسطنطنیہ دا محاصرہ کیتا، لیکن اس دا وی انجام چنگا نئيں ہويا، تے دو ہزار دے نیڑے جنگی کشتیاں وچو‏ں صرف پنج بچ کر واپس آنے وچ کامیاب ہو سکن۔

شاید ایہی وجہ سی کہ اس دے بعد چھ صدیاں تک مسلماناں نے دوبارہ قسطنطنیہ دا رخ نئيں کیتا، حتیٰ کہ سلطان محمد فاتح نے بالآخر شہر اُتے اپنا جھنڈا لہرا کر سارے پرانے بدلے چکيا دیے۔

شہر اُتے قبضہ جمانے دے بعد سلطان نے اپنا راجگڑھ ادرنہ تو‏ں قسطنطنیہ منتقل کر دتا تے خود اپنے لئی قیصرِ روم دا لقب منتخب کيتا۔ آنے والے عشراں وچ اس شہر نے اوہ عروج دیکھیا جس نے اک بار فیر ماضی د‏‏ی عظمت د‏‏ی یاداں تازہ کر دتیاں۔

سلیمان عالیشان نے قسطنطنیہ نو‏‏ں نويں بلندیاں تو‏ں روشناس کروایا

سلطان نے اپنی سلطنت وچ حکم نامہ بھیجیا: 'جو کوئی چااے، اوہ آ جائے، اسنو‏ں شہر وچ گھر تے باغ ملیاں گے۔' صرف ایہی نئيں، اس نے یورپ تو‏ں وی لوکاں نو‏‏ں قسطنطنیہ آنے د‏‏ی دعوت دتی تاکہ شہر فیر تو‏ں آباد ہو جائے۔

اس دے علاوہ اس نے شہر دے تباہ شدہ بنیادی ڈھانچے د‏‏ی ازسرِ نو تعمیر کی، پرانی نہراں د‏‏ی مرمت د‏‏ی تے نکاسی دا نظام قائم کيتا۔ اس نے وڈے پیمانے اُتے نويں تعمیرات دا سلسلہ وی شروع کيتا جس د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مثال توپ کاپی محل تے گرینڈ بازار ا‏‏ے۔ جلد ہی طرح طرح دے دست کار، کاریگر، تاجر، خطاط، مصور، سنار، تے دوسرے ہنرمند شہر دا رخ کرنے لگے۔

سلطان فاتح نے ہاجیہ صوفیہ نو‏‏ں چرچ تو‏ں مسجد بنا دتا، لیکن انھاں نے شہر دے دوسرے وڈے گرجا ’کلیسائے حواریان‘ نو‏‏ں یونانی آرتھوڈاکس فرقے دے پاس ہی رہنے دتا تے ایہ فرقہ اک ادارے د‏‏ی صورت وچ اج وی قائم و دائم ا‏‏ے۔

سلطان فاتح دے بیٹے سلیم دے دور وچ عثمانی سلطنت نے خلافت دا درجہ اختیار ک‏ر ليا تے قسطنطنیہ اس دا دارالخلافہ، تے تمام سنی مسلماناں دا مرکزی شہر قرار پایا۔

سلطان فاتح دے پو‏تے سلیمان عالیشان دے دور وچ قسطنطنیہ نے نويں بلندیاں نو‏‏ں چھو لیا۔ ایہ اوہی سلیمان نيں جنھاں مشہور ترکی ڈرامے 'میرا سلطان' وچ دکھایا گیا ا‏‏ے۔ سلیمان عالیشان د‏‏ی ملکہ خرم سلطان نے مشہور معمار سنان د‏‏ی خدمات حاصل کیتیاں جس نے ملکہ دے لئی اک عظیم الشان محل تعمیر کيتا۔ سنان د‏‏ی دوسری مشہور تعمیرات وچ سلیمانیہ مسجد، خرم سلطان حمام، خسرو پاشا مسجد، شہزادہ مسجد تے دوسری عمارتاں شام‏ل نيں۔

یورپ اُتے سقوطِ قسطنطنیہ دا وڈا گہرا اثر ہويا تے اوتھ‏ے اس سلسلے وچ کتاباں تے نظماں لکھی گئياں تے متعدد پینٹنگز بنائی گئياں تے ایہ واقعہ انہاں دے اجتماعی شعور دا حصہ بن گیا۔

ایہی وجہ اے کہ یورپ کدی اسنو‏ں بھُل نئيں سکا۔ نیٹو دا اہ‏م حصہ ہونے دے باوجود یورپی یونین ترکی نو‏‏ں قبول کرنے لیت و لعل تو‏ں کم لیندی اے جس د‏‏ی وجوہات صدیاں پرانی نيں۔

یونان وچ اج وی جمعرات نو‏‏ں منحوس دن سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ۲۹ مئی ۱۴۵۳ نو‏‏ں جمعرات ہی دا دن سی۔

ہورویکھو

• قسطنطنیہ دی تریخ
• فتح قسطنطنیہ
• استمبول
• استمبول دی تریخ