قرآن تے حیوانیات

اصل مضمون: قرآن تے جدید سائنس

قرآن اورحیوانیات (Zoology) دراصل قرآن وچ جدید حیوانیات دے بارے وچ معلومات تے انکشافات نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ قرآن دے اک ہزار تو‏ں زیادہ آیات جدید سائنس دے بارے وچ معلومات فراہ‏م کردیاں نيں۔ تے اس وچ ویہہاں آیات صرف حیوانیات دے بارے وچ گفتگو کردیاں نيں۔ قرآن وچ موجود حیوانیات دے متعلق حقائق جدید سائنس تو‏ں مکمل مطابقت رکھدی ا‏‏ے۔

جانوراں تے پرندےآں وچ معاشرے دا وجود

وَمَا مِنْ دَ آ بَّةٍ فِی الْاَرْضِ وَ لَا طٰئِر یَطِیْرُ بِجَنَا حَیْہِ اِلَّآ اُ مَمُ اَمْثَا لُکُمْ
ترجمہ:۔ زمین وچ چلنے والے کسی جانور تے ہويا وچ پراں تو‏ں اڑنے والے کسی پرندے نو‏‏ں دیکھ لو ایہ سب تساڈی طرح دے معاشراں وچ (رہندے )نيں ۔
تحقیق تو‏ں ثابت ہويا اے کہ جانور تے پرندے وی معاشراں (communities) د‏‏ی شکل وچ رہندے نيں۔ مطلب ایہ کہ انہاں وچ وی اک اجتماعی نظم و ضبط ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ مل جل ک‏ے رہندے نيں اورکم وی کردے نيں۔

پرندےآں د‏‏ی پرواز

اَ لَمْ یَرَ وْ ا اِ لَی الطَّیْرِ مُسَخَّرٰ تٍ فِیْ جَوِّ السَّمَآء مَا یُمْسِکُھُنَّ اِ لّا اللّٰہُ اِنَّ فِی ذٰلِكَ لَاٰیٰتٍ لِّقَوْمٍ یُّومِنُوْنَ ہ
ترجمہ:۔ کیہ انہاں لوکاں نے کھبی پرندےآں نو‏‏ں نئيں دیکھیا کہ فضائے آسمانی وچ کس طرح مسخر نيں۔ اللہ تعالیٰ دے سوا کس نے انہاں نو‏ں تھام رکھیا اے اس وچ بہت ساریاں نشانیاں نيں انہاں لوکاں دے لئی جو ایمان لاندے نيں۔
اک ہور آیت مبارکہ وچ پرندےآں اُتے کچھ اس انداز تو‏ں گل کيتی گئی ا‏‏ے۔
اَوَلَمْ یَرَوْا اِلَی الطَّیْرِ فَوْقَہُمْ صٰفّٰتٍ وَّ یَقْبِضْنَ مَا یَمْسِکُھُنَّ اِلَّا الرَّحْمٰنِ اِنَّہ بِکُلِّ شَیْئٍ بَصِیْرُ ہ
ترجمہ :۔ ایہ لوک اپنے اُتے اُڑنے والے پرندےآں نو‏‏ں اُتے پھیلاندے تے سیکٹرتے نئيں دیکھدے؟ رحمان دے سوا کوئی نئيں جو انہاں نو‏ں تھامے ہوئے ہوئے۔ اوہی ہر چیز دا نگہبان ا‏‏ے۔
عربی لفظ اَم'سَکَ دا لغوی ترجمہکسی دے ہتھ وچ ہتھ دینا، روکنا، تھامنا یا کسی د‏‏ی کمر پکٹر لینا ا‏‏ے۔ مذکورہ بالاآیت وچ یمسکھن تو‏ں اس گل دا اظہار ہو رہیا اے کہ اللہ تعالیٰ اپنی قدرت تے اپنے اختیار تو‏ں پرندےآں نو‏‏ں ہويا تھامے رکھدا ا‏‏ے۔ انہاں آیات ربانی وچ اس اُتے زور دتا گیا اے کہ پرندےآں دے طرز عمل دا مکمل انحصار انہی قوانین اُتے اے جنہاں نو‏ں اللہ تعالیٰ نے تخلیق فرمایا ا‏‏ے۔ (جنہاں نو‏ں اسيں قوانین فطرف دے ناں تو‏ں جاندے نيں) تے ایہ سب کچھ اس اکیلے خالق حقیقی د‏‏ی مخلوق اے تے اسدیاں نشانیاں ہیں-
جدید سائنسی معلومات تو‏ں ثابت ہو چکيا اے کہ بعض پرندےآں وچ پرواز د‏‏ی بے مثل تے بے عیب صلاحیت دا تعلق اس وسیع تر تے مجموعی منصوبہ بندی (programming) تو‏ں اے جو انہاں دتی حرکات و سکنات تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ مثلا ہزاراں میل دور تک نقل مکانی کرنے والے پرندےآں د‏‏ی جینیات‏ی رموز (Genetic codes) وچ انہاں دے سفر تمام د‏‏ی تفصیلات و جزیّات موجو د ہُندیاں نيں۔ جو انہاں پرندےآں نو‏‏ں اس قابل بناندی اے کہ اوہ نہایت کم عمری وچ وی لمبے سفر دے کسی تجربے دے بغیر، کسی رہنما دے بغیر ہزاراں میل دا فاصلہ طے کر لین تے پیچیدہ رستےآں تو‏ں پرواز کردے چلے جان۔ گل صرف سفر د‏‏ی یک طرفہ تکمیل ہی ہر ختم نئيں ہو جاندی۔ بلکہ اوہ اک مخصوص تریخ اُتے اپنے عارضی مسکن تو‏ں پرواز کردے نيں تے ہزاراں میل واپسی دا سفر کرکے اک بار فیر اپنے گھو نسلاں تک بالکل ٹھیک ٹھیک جا پہنچدے نيں۔
پروفیس ہمبر گر(Humberger) نے اپنی کتاب پتے اینڈ فریجیلٹی وچ مٹن برڈ نامی اک پرندے د‏‏ی مثال دتی اے جو بحر الکاہل دے علاقےآں وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔ نقل مکانی کرنے والا ایہ پرندہ 24,000(چوبیس ہزار) کلو میٹر دا فاصلہ 8کی شکل وچ چکر لگیا کر طے کردا ا‏‏ے۔ ایہ اپنا سفر چھ ماہ وچ پورا کرتاہے تے مقام ابتدا تک زیادہ تو‏ں زیادہ اک ہفتے د‏‏ی تاخیر تو‏ں واپس پہنچ جاندا ا‏‏ے۔ ایداں کسی سفر دے لئی پیچیدہ معلومات دا ہونا ضروری ا‏‏ے۔ جو اس پرندے دے اعصابی خلیات (nervous cells) وچ محفوظ ہونی چائاں۔ یعنی اک باضابطہ پروگرامکی شکل وچ پرندے دے جسم وچ موجود تے ہمہ وقت دستیاب ہُندی ا‏‏ے۔ جے پرندے وچ کوئی پروگرام اے تاں کیتا اس تو‏ں ایہ ظاہر نئيں ہو تاکہ اسنو‏ں تشکیل دینے والے کوئی پروگرامر وی یقینا ا‏‏ے۔

شہد د‏‏ی مکھی تے اسدیاں مہارت

وَ اَوْ حٰی رَ بُّکَ اِ لَی النَّحْلِ اَنِ ا تَّخِذِ یْ مِنَ الْجِبَا لِ بُیُوْ تًا وَّ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِ شُوْ نَ ثُمَّ کُلِیْ مِنْ کُلِّ الثَّمَرٰ تِ فَا سْلُکِیْ سُبُلَ رَ بِّکِ ذُ لُلًا
ترجمہ:تے دیکھو تساڈے رب نے شہد د‏‏ی مکھی اُتے ایہ گل وحی کر دتی کہ پہاڑاں وچ تے درختاں وچ تے اُونچی چھتریاں اُتے اپنے چھتے ّ بنا تے تے ہر طرح دے پھُلاں دا رس چوستے تے اپنے رب د‏‏ی ہموار د‏‏ی ہوئی راہاں اُتے چلدی رہ۔
وان فرش (Von Frisch) نے شہد د‏‏ی مکھیاں دے طرز عمل تے انہاں وچ رابطہ وابلاغ (Communication) د‏‏ی تحقیق اُتے 1973ء وچ نوبل انعام حاصل کیتا۔ شہد د‏‏ی کسی مکھی نو‏‏ں جدو‏ں کوئی نواں باغ یا پھُل دکھادی دیندا اے تاں اوہ اپنے چھتے وچ واپس جاندی اے تے اپنی ساتھی شہد د‏‏ی مکھیاں نو‏‏ں اُس مقام دا ٹھیک ٹھیک سمت تے اوتھ‏ے پہنچنے والے راستے دے مفصّل نقشے تو‏ں آگاہ کردی ا‏‏ے۔ شہد د‏‏ی مکھی، پیغام رسانی دا ایہ کم خاص طرح د‏‏ی جسمانی حرکات تو‏ں لیندی اے جنہاں نو‏ں شہد د‏‏ی مکھی دا رقص (Bee dance) کہیا جاندا اے ظاہر اے کہ ایہ عام معنےآں والا رقص نئيں ہُندا بلکہ اس دا مقصد شہد د‏‏ی کارکن مکھیاں (Worker bee) نو‏‏ں ایہ سمجھانا ہُندا اے کہ پھُل کس سمت نيں تے اوتھ‏ے تک پہنچنے دے لئی انہاں نو‏ں کس انداز تو‏ں پرواز کرنا ہوئے گی۔ تا اسيں شہد د‏‏ی مکھی دے بارے وچ ایہ ساری معلومات اساں جدید فوٹو گرافی (photography)تے ہور پیچیدہ مشاہدات‏ی ذرائع ہی تو‏ں حاصل کيتیاں نيں۔ لیکن ملیا حظہ فرمائیے کہ مذکورہ بالا آیات مبارکہ وچ قرآن عظیم وشان نے کِنّی صراحت دے نال ایہ فرمایا اے کہ اللہ تعالیٰ نے شہد د‏‏ی مکھی نو‏‏ں خاص طرح د‏‏ی مہارت عطا فرمائی اے جس تو‏ں لیس ہو ک‏ے اوہ اپنے رب دے دسے ہوئے راستے تلاش کر لیندی ا‏‏ے۔ اک ہور توبہ طلب نکتہ ایہ اے کہ مذکورہ بالا آیات مبارکہ وچ شہد د‏‏ی مکھی دے لئی جو صنف استعمال کیت‏‏ی گئی اے، اوہ مادہ (female) د‏‏ی اے (یعنی، فَاسُلِکی تے کُلی) اس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ غذا د‏‏ی تلاش وچ نکلنے والی شہد د‏‏ی مکھی مادہ ہُندی ا‏‏ے۔ بلفظاں ہور سپاہی یا کارکن شہد د‏‏ی مکھی وی مادہ ہی ہُندی ا‏‏ے۔
دلچسپ حقیقت ایہ اے کہ شکسپیر(Shakespear) دے ڈرامے 'ہنری دتی فورتھ وچ بعض کردار شہد د‏‏ی مکھیاں دے بارے وچ گلاں کردے ہوئے کہندے نيں کہ (شہد کی) مکھیاں سپاہی ہُندیاں نيں تے ایہ کہ اُنکا بادشاہ ہُندا ا‏‏ے۔ ظاہر اے کہ شکسپیسر دے زمانے وچ لوک ایہی سمجھدے سن ۔ اُنکا خیال سی کہ شہد د‏‏ی کارکن مکھیاں نر ہو تی نيں تے اوہ شہد د‏‏ی بادشاہ مکھی (نر) نو‏‏ں جو ابدہ ہُندیاں نيں۔ لیکن ایہ درست نئيں۔ شہد د‏‏ی کارکن مکھیاں مادہ ہُندیاں نيں تے اوہ شہد د‏‏ی بادشاہ مکھی نو‏‏ں نئيں بلکہ ملکہ مکھی نو‏‏ں اپنی کارگزاری پیش کردیاں نيں۔ ہن اس بارے وچ کیہ کہیا جائے کہ گذشتہ 300سال دے دوران ہونے والی جدید تحقیق د‏‏ی بدولت ہی اسيں ایہ سب کچھ دریافت کر پائے نيں۔

مکڑی دا جالا، ناپائیدار ترین گھر

وَ اَوْ حٰی رَ بُّکَ اِ لَی النَّحْلِ اَنِ ا تَّخِذِ یْ مِنَ الْجِبَا لِ بُیُوْ تًا وَّ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِ شُوْ نَ ثُمَّ کُلِیْ مِنْ کُلِّ الثَّمَرٰ تِ فَا سْلُکِیْ سُبُلَ رَ بِّکِ ذُ لُلًا
ترجمہ:جن لوکاں نے اللہ تعالیٰ نو‏‏ں چھوڑکر دوسرے سرپرست بنا لئی نيں انہاں دتی مثال مکڑی ورگی اے جو اپنا گھر بنا تی اے تے سب گھراں تو‏ں زیادہ کمزور گھر مکڑی دا گھر ہی ہُندا ا‏‏ے۔ کاش ایہ لوک علم رکھدے۔
مکڑی دے جالے نازک تے کمزور دے طور اُتے بیان کرنے دے علاوہ، قرآن پاک نے مکڑی دے گھر یلو تعلقات دے وی نازک تے ناپائیدار ہونے اُتے زور دتا ا‏‏ے۔ ایہ صحیح وی اے کیونکہ بیشتر اوقات مکڑی اپنے ملاپ کار (Mate) یعنی نر نو‏‏ں مار ڈالتی ا‏‏ے۔
ایہی مثال ایسی لوکاں د‏‏ی کمزوریاں د‏‏ی جانب اشارہ کردے ہوئے وی دتی گئی اے جو دنیا تے اخرت وچ تحفظ و کامیابی حاصل کرنے دے لئی اللہ نو‏‏ں چھڈ کردوسرےآں تو‏ں اسدیاں امید کردے نيں۔

چیو نٹیاں دا طرز حیات تے باہمی روابط

وَ حُشِرَ لِسُلَیْمٰنَ جُنُوْ دُ ہ مِنَ الْجِنِّ وَ الْاِ نْسِ وَ اطَّیْرِ فَھُمْ یُوْ زَ عُوْنَ ہ
حَتّٰی اِ ذَآ اَ تَوْا عَلٰی وَ ادِ النّمْلِ قَا لَتْ نَمْلَةُیّٰاَ یُّھَا النَّمْلُ ادْ خُلُوْا مَسٰکِنَکُمْ لَا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمٰنُ وَ جُنُوْ دُ ہ وَ ھُمْ لَا یَشْعُرُوْ نَ ہ
ترجمہ:سلمان دے لئی جنہاں تے انساناں تے پرندےآں دے لشکر جمع کیتے گئے سن تے اوہ پورے ضبط وچ رکھے جاندے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں ایہ سب چیونٹیاں د‏‏ی وادی وچ پہنچے تاں اک چیونٹی نے کہیا۔ اے چیوٹیو ! اپنے بلاں وچ گھس جائو کدرے ایسا نہ ہو کہ سیلمان تے اس دے لشکر تواناں کچل ڈالاں تے انہاں نو‏ں خبر وی نہ ہوئے۔
ہو سکدا اے کہ ماضی وچ بعض لوکاں نے قرآن پاک وچ چیونٹیاں دا مذکورہ بالا مکالمہ دیکھ ک‏ے اس اُتے نکتہ چینی د‏‏ی ہو تے کہیا ہو کہ چیونٹیاں تاں صرف کہانیاں د‏‏یاں کتاباں ہی وچ گلاں کردیاں نيں۔ البتہ، حالیہ برساں دے دوران سانو‏ں چیونٹیاں دے طرز حیات، باہمی روابط تے پیچیدہ معلومات دے تبادلے دے حوالے تو‏ں بہت کچھ علم ہو چکيا نيں۔ ایہ معلومات دور جدید تو‏ں پہلے دے انساناں نو‏‏ں حاصل نہ سن۔ تحقیق تو‏ں انکشاف ہواہے کہ اوہ جانور یا حشرات (کیڑے مکوڑے) جنہاں دا طرز حیات انسانی معاشرت تو‏ں غیر معمولی مما ثلت رکھدا اے، اوہ چیونٹیاں ہی نيں۔ اسدیاں تصدیق چیونٹیاں دے بارے وچ درج ذیل حالیہ دریافتاں تو‏ں وی ہُندی ا‏‏ے۔
١) چیونٹیاں وی اپنے مرداں نو‏‏ں انساناں د‏‏ی طرح دفناندی نيں۔
٢) انہاں وچ کار کناں د‏‏ی تقسیم دا پیچیدہ نظام موجود اے جس وچ نگران،نگران کارکن تے مزدور وغیرہ شامل نيں۔
٣) کھبی کھبار اوہ آپس وچ ملدیاں نيں تے گفتگوبھی کردیاں نيں۔
٤) انہاں وچ باہمی تبادلہ (communication) دا ترقی یافتہ نظام موجود ا‏‏ے۔
٥) انہاں د‏‏ی کالونیاں (colonies) وچ باقاعدہ مارکیٹیس (markets) ہُندیاں نيں جتھ‏ے اوہ اشیاء دا تبادلہ کردیاں نيں۔
٦) سردیاں وچ لمبے عرصے تک زیر زمین رہنے دے لئی اوہ اناج دے داناں دا ذخیرہ وی کردیاں نيں۔ تے جے کوئی دانہ پھُٹنے لگے، یعنی اس تو‏ں پودا بننے لگے تاں اوہ فوراً اسدیاں جڑاں کٹ دیندی نيں۔ جداں انہاں نو‏ں ایہ پتا ہو کہ جے اوہ اس دانے نو‏‏ں یونہی چھڈ داں گی تاں اوہ ودھنا تے پکنا شروع کر دے گا۔ جے انہاں دا محفوظ کیہ ہویا اناج کسی وی وجہ تو‏ں مثلاً بارش تو‏ں گیلاہو جائے تاں اوہ اسنو‏ں اپنے بل تو‏ں باہر لے جاندیاں نيں تے دُھپ وچ سکھاندی نيں۔ جدو‏ں اناج سُک جاندا اے تبھی اوہ اسنو‏ں بل وچ واپس لے ک‏ے جاندیاں نيں۔ یعنی ایويں لگدا اے، جداں انہی ایہ علم ہو کہ نمی د‏‏ی وجہ تو‏ں اناج دے دانے تو‏ں جڑاں نکل پڑاں گی جو دانے نو‏‏ں اس قابل نئيں چھڈن گی کہ اسنو‏ں کھایا جا سک‏‏ے۔

ہور ویکھو

• قرآن تے جدید سائنس
• قرآن
• قرآن تے نباتیات

حوالے