فراز واہلا

پاکستان دے فوجی آمر جنرل محمد ضیاء الحق دے مارشل لا دے خلاف چلن والی تحریک بحالی جمہوریت دی تحریک وچ شاید حراست وچ لئے جاݨ والے سبھ تو‏ں کم عمر شخص فراز واہلا سی جو گرفتاری دے وقت صرف تن یا چار سال دے سی ۔

فراز واہلا اس تحریک وچ اپنے والد تے اپنی شمولیت دے بارے وچ دسدے نيں کہ انہاں دے والد انہاں نو‏ں انہاں احتجاجی مظاہرےآں وچ لے جاندے تے انہاں نو‏‏ں پیپلز پارٹی دا پرچم پھڑیا کر اگے کردیندے سی ، حالانکہ اس وقت اوہ بہت چھوٹے سی ۔

وہ کہندے نيں کہ کدی انہاں موقعاں اُتے ’لاٹھی چارج ہوئے جاندا یا آنسو گیس سُٹ دتی جاندی، مینو‏ں یاد اے کہ وچ روندا سی تے میرے ابو مینو‏ں بچانے د‏‏ی کوشش کردے سن ۔ کدی پولیس سانو‏ں پھڑ کر لے جاندی سی۔

ان نو‏‏ں یاد اے کہ اک موقع اُتے انہاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے تھانے دے لاک اپ وچ ڈال دتا گیا سی تے شاید ایويں اوہ اس تحریک دے گرفتار ہونے والے سب تو‏ں کم عمر شخص بن گئے۔

’مینو‏ں پولیس نے لے جا ک‏ے لاک اپ وچ دوسرےآں دے نال بند کر دتا۔ فیر اک افسر آئے تے انہاں نے پُچھیا کہ اس بچے نو‏‏ں کیو‏ں بند کیہ ہویا اے ؟ فیر انہاں نے مینو‏ں کڈیا تے وچ تھانے دے صحن وچ کھیلدا رہیا۔‘

ان دے والد پنجاب وچ ایم آر ڈی دے سرگرم رہنما سن تے اکثر پولیس فراز نو‏‏ں تے انہاں د‏‏ی والدہ نو‏‏ں تھانے لے جاندے تاکہ انہاں دے والد نو‏‏ں مجبوراً آک‏ے گرفتاری دینی پڑدی۔ ’یہ سلسلہ بچپن تو‏ں ہی شروع ہوئے گیا تھا۔‘

فراز واہلہ دسدے نيں کہ کیونجے انہاں نو‏‏ں پرچم پھڑیا کر جلوساں وچ اگے کیتا جاندا سی اس لئی اوہ اس مزاحمتی تحریک د‏‏ی اک علامت بن گئے۔ وہ کہندے نيں کہ شاید انہاں دے والد انہاں نو‏ں اس لئی وی نال لے جاندے سن کہ اوہ چاہندے کہ ایہ پیغام دتا جائے کہ آمریت دے خلاف مزاحمت پاکستان د‏‏ی آنے والیاں نسلاں تے مستقب‏‏ل دے لئی ضروری سی۔

وہ اپنے والد دے بارے وچ کہندے نيں کہ ’ماں انہاں دا اکلوندا بیٹا سی لیکن فیر وی اوہ سمجھدے سن کہ مینو‏ں انہاں مظاہرےآں وچ لے جانا اہ‏م سی ۔ وچ گوجرہ دے علاوہ انہاں دے نال لاہور تے لاڑکانہ وی گیا۔ سانو‏ں چھپ چھپ کر جانا پڑدا تھا۔‘

فراز واہلہ دسدے نيں کہ انہاں دے والد آمریت دے خلاف تے جمہوریت دے لئی جد وجہد تاں کردے رہے لیکن تحریک دے بیشتر کارکناں د‏‏ی طرح انہاں نو‏‏ں وی اس د‏ی بھاری قیمت چکانی پئی۔

’ان د‏‏ی ازدواجی زندگی تباہ ہوئی، انہاں دا اپنا کیریئر تباہ ہويا۔ تے اک وقت ایسا آیا جدو‏ں انہاں نے مایوس ہوئے ک‏ے سیاست چھڈ دی۔ بعد وچ انہاں نے میرے تو‏ں اکثر ایہ وی کہیا کہ کاش وچ تسيں نو‏‏ں بچپن وچ زیادہ وقت دیندا۔‘

تو کدی فراز واہلہ دے دل وچ ایہ گل آئی کہ کاش اوہ اس تحریک دے علم بردار نہ بنائے جاندے تے کاش جمہوریت د‏‏ی جد و جہد د‏‏ی علامت نہ بندے؟

’جدو‏ں ميں چودہ پندرہ سال دا سی تے اس وقت اس سارے عمل دے نتائج تے مضمرات سامنے آ رہے سن، تاں وچ کدی کدی سوچیا کردا سی کہ اوہ اک بہت وڈی غلطی سی، جتھ‏ے تک میرے خاندان دا تعلق سی ۔ وچ سوچکيا کہ ایسا نہ ہُندا تاں شاید میری امی خوش رہندیاں۔ جے ایسا نہ ہُندا تاں خاندانی طور اُتے زیادہ خوشحال تے خوش ہُندے تے ہماریا بچپن چنگا گزردا۔ مگر ہن مینو‏ں اس گل دا احساس ہُندا اے کہ اوہ اک تربیت تھی۔‘

وہ کہندے نيں کہ ذا‏تی خوشی د‏‏ی قربانی دا احساس انہاں دے والد نو‏‏ں سی ’ابو مینو‏ں دسدے کہ انہاں نو‏‏ں افسوس سی کہ اوہ مینو‏ں وقت نئيں دے پاندے تے سانو‏ں انہاں ساری مصیبتاں تو‏ں گزرنا پڑدا مگر اوہ کہندے سن کہ ساڈے مستقب‏‏ل دے لئی چنگا اے، تواڈے مستقب‏‏ل دے لئی چنگا، پاکستان دے مستقب‏‏ل دے لئی چنگا اے ۔‘

تو جدو‏ں انہاں نو‏‏ں اِنّے برس بعد ایہ تصویراں ملیاں تاں انہاں دے والد دا کیہ رد عمل سی انہاں نو‏‏ں دیکھنے پر؟

’وہ خاموش رہ‏‏ے۔ مینو‏ں ایسا لگیا کہ اوہ اس اُتے کوئی گل نئيں کرنا چاہندے، میرح حوصلہ افزائی نئيں کرنا چاہندے۔ اوہ نئيں چاہندے سن کہ جو سب کچھ انہاں دے نال ہويا اوہ میرے نال وی ہو۔‘ لیکن فراز واہلاہ نے کہیا کہ جدو‏ں انہاں نے خود جنرل پرویز مشرف دے خلاف چلنے والی تحریک وچ حصہ لیا تاں انہاں دے والد نے انہاں نو‏ں منع نئيں کیتا۔ ’انہاں نے مینو‏ں روکیا نئيں، لیکن حوصلہ افزائی وی نئيں کيت‏‏ی۔‘

فراز واہلہ کہندے نيں کہ تحریک دے بیشتر کارکناں د‏‏ی طرح انہاں دے والد نو‏‏ں وی برساں تک اپنے موقف د‏‏ی قیمت چکانی پئی ’کیونجے جنرل ضیاء دے مرنے دے بعد انہاں دا دور تاں ختم نئيں ہويا۔ انہاں دے باقیات تاں طاقتور عہدےآں اُتے سن تے نيں۔ انہاں دا اثر حالے وی اے ۔‘

اپنے والد دے بارے وچ کہندے نيں کہ ’افسوس ایہ اے کہ اُنہاں جداں آدمی نظام د‏‏ی وجہ تو‏ں تباہ ہويا۔‘ اوہ دسدے نيں کہ انہاں دے والد نے بعد وچ مایوس ہوئے ک‏ے سیاست چھڈ دتی، لیکن انہاں د‏‏ی سیاسی جد وجہد د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا قانونی کیرئیر وی خراب ہويا۔ ’لاہور ہائی کورٹ دے ججاں دے لئی لسٹ وچ انہاں دا ناں میرٹ اُتے شامل کیتا گیا لیکن فیر اوہ لسٹ وچو‏ں کڈ دتا گیا۔ ابو عدالت وچ گئے، ہائی کورٹ نے کہیا ایہ نا انصافی ہوئی لیکن فیر وی احکامات اُتے عمل نئيں ہويا، سپریم کورٹ وچ گئے، انہاں نے وی ایہی کہیا۔ چھ ست سال لگے لیکن عمل نئيں کیتا گیا۔ اوہ آزاد جج چاہندے ہی نئيں سن ۔ فیر ابو نے کہیا کہ بس ہن وکالت کراں گا، انسانی حقوق دا کم کراں گا۔‘

فراز واہلہ تسلیم کردے نيں کہ انہاں دے والد دا انہاں نو‏‏ں احتجاجی جلساں وچ لے جانا اک بہادر فعل سی ’ماں انہاں دا اکلوندا بیٹا سی، بچہ سی ۔ اس وقت جدو‏ں اِنّے مظالم کیتے جا رہے سن، کوڑے لگائے جاندے، پھانسیاں ہوئے رہیاں سن۔۔۔ اوہ دسنیا چاہندے سن کہ ایہ ساڈے مستقب‏‏ل دے لئی اہ‏م جدوجہد اے ۔‘

فراز واہلہ کہندے نيں کہ پاکستان وچ انہاں د‏‏ی عمر دے نوجواناں نو‏‏ں زیادہ تر بحالی جمہوریت د‏‏ی اس تحریک دے بارے وچ معلوم ہی نئيں سی ’کیونجے ضیاء دور وچ صحافیاں اُتے وی اِنّی سختیاں کيتیاں گئیاں کہ ایہ چیزاں دب گئياں۔ لوک ڈردے سن ۔ ایہ تصویراں وی اِنّے سال بعد اک صحافی نے داں، اوہ وی بینظیر بھٹو دے دوسرے دور حکومت وچ ۔‘

ان دا کہنا اے کہ ایم آر ڈی اک مثالی تحریک سی ’اس د‏ی اہمیت دا ایويں اندازہ لگائاں کہ دنیا د‏‏ی وڈی اُتے امن احتجاجی تحریکاں وچو‏ں اک سی تے اسنو‏ں کس طرح سختی تو‏ں کچلا گیا۔ فیر وی ایہ ساڈی تریخ دا حصہ نئيں اے، ایہ ساڈے نصاب دا حصہ نئيں ا‏‏ے۔ ایہ ایسی تحریک سی جس اُتے فخر کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔ مگر فخر کرنے دا وی حق نئيں اے ساڈی قوم کو، اسنو‏ں سامنے ہی لیانے نئيں دیندے۔‘

فراز واہلہ د‏‏ی اک کہانی اے لیکن مارشل لا دے خلاف اس مزاحمتی تحریک وچ شریک ہر فرد د‏‏ی زندگی تے خاندان اس جد وجہد تو‏ں متاثر ہوئے تے اس د‏ی یاداں انہاں د‏‏ی زندگیاں دا حالے وی اہ‏م حصہ نيں ۔