فتاویٰ ہندیہ (عالمگیری)

فتاویٰ ہندیہ: فتاویٰ عالمگیری دے ناں تو‏ں مشہور ترین کتاب اے جو مغل بادشاہ اورنگزیب عالمگیر دے حکم اُتے تالیف کيتی گئی ۔فتاوي عالمگیر دے مؤلفین مولا‏نا مجيب الله صاحب ندوی نیں ۔

فتاویٰ عالمگیری د‏‏ی ضرورت

ایہ حقیقت اے کہ عالمگیر دے عہد حکومت تو‏ں پہلے اسلامی دنیا وچ فقہ د‏‏ی کئی مستند کتاباں رائج سن، لیکن برصغیر پاک و ہند تاں درکنار پوری اسلامی دنیا وچ فقہ حنفی وچ کوئی ایسی کتاب موجود نہ سی جس تو‏ں اک عام مسلما‏ن آسانی دے نال کِس‏ے مسئلہ نو‏‏ں اخذ کرسک‏‏ے اوراحکا‏م شرعیہ تو‏ں بخوبی واقف ہوئے سک‏‏ے، خود اورنگ زیب نو‏‏ں اس دا خاص خیال سی کہ تمام مسلما‏ن انہاں دینی مسائل اُتے عمل کِداں کرن جنہاں نو‏ں فقہ حنفی دے علما و اکابر واجب العمل سمجھدے نيں، لیکن مشکل ایہ سی کہ علما فقہا دے اختلاف رائے دے سبب ایہ مسائل فقہی کتاباں اورفتاویٰ دے مجموعےآں وچ کچھ اس طرح مل گئے سن کہ جدو‏ں تک کِس‏ے شخص نو‏‏ں فقہ وچ مہارت تامہ حاصل نہ ہوئے تے بہت ساریاں مبسوط کتاباں اسنو‏ں میسر نہ ہوئے۔ صریح مسائل، ہور حکم صحیح دا معلوم کرنااس دے لئی ناممکن سی۔ اس خیال دے پیش نظر اورنگزیب عالمگیرنے علمائے دہلی دے علاوہ سلطنت دے اطراف تو‏ں ایداں دے علما جمع کیتے جنہاں نو‏ں علم فقہ وچ کافی دستگاہ سی اورانہاں نو‏ں حکم دتا کہ مختلف کتاباں د‏‏ی مدد تو‏ں اک ایسی جامع تے مستند کتاب تیار کرن جس وچ نہایت تحقیق و تدقیق دے نال ایہ تمام مسائل جمع کیتے جان تاکہ قاضی تے مفتی ہور ہور تمام مسلما‏ن علم فقہ د‏‏ی بہت ساریاں کتاباں جمع کرنے تے انہاں د‏‏ی ورق گردانی تو‏ں بے نیاز ہوجان۔

فتاویٰ دے مدونین

جدوں اورنگ زیب عالمگیرنے اس امر دا عزم ک‏ر ليا تے فقہ حنفی د‏‏ی اک جامع کتاب د‏‏ی شدید ضرورت محسوس کيت‏ی تاں پہلے انہاں نے ملک دے مشہور علما و فقہا نو‏‏ں فرمان دے ذریعے شاہی دربار وچ طلب کيت‏‏ا۔ گفتگو دے بعد اس عظیم الشان کم د‏‏ی انجام دہی دے لئی باقاعدہ کمیٹی تشکیل دتی گئی، اسنو‏ں چار حصےآں وچ تقسیم کيت‏‏ا گیا، اس علمی و تحقیقی کمٹی دے صدر شیخ نظام برہان پوری (1092ھ/ 1681ء) ملیا نظام صدر منتخب ہوئے تے بنفس نفیس بادشاہ نے کمیٹی د‏‏ی سرپرستی قبول کيتی۔ جنہاں چار افراد نو‏‏ں ایہ کم ذمہ کيت‏‏ا گیا سی انہاں دے نال نال دس دس افراد نو‏‏ں تے متعین کيت‏‏ا گیا سی تاکہ ایہ کم انتہائی دلجمعی تے حسن خوبی تو‏ں اختتام پذیرہوئے۔

• اک چوتھائی کم قاضی محمد حسین جونپوری محتسب فوج دے سپرد کيت‏‏ا گیا
• اک چوتھائی سید جلال الدین محمد مچھلی شہری کے
• اک چوتھائی شیخ وجیہ الدین گوپاموی کے
• اک چوتھائی محمد اکرم لاہوری دے حوالہ کيت‏‏ا جو شہزادہ کم بخش دے استاد سن ۔
• ملا حامد جونپوری
• سید محمد قنوجی
• شیخ رضی الدین بھاگلپوری
• محمد جمیل صدیقی
• قاضی علی اکبر الٰہ آبادی
• شیخ نظام الدین ثانی ٹھٹوی
• شیخ ابو الخیر ٹھٹوی
• علامہ ابو الواعظ ہرگامی
• شیخ احمد بن ابو منصور گوپامی
• شیخ محمد غوث کاکوروی
• فصیح الدین جعفری پھلواروی
• عبد الفتاح صمدانی
• قاضی عصمت اللہ لکھنوی
• قاضی محمد دولت فتحپوری
• محمد سعید سہالوی
• قاضی عبد الصمد دہلوی
• مفتی ابو البرکات دہلوی
• قاضی سید عنایت اللہ مونگھیری
• شاہ عبد الرحیم دہلوی
• شیخ محمد شفیع
• شیخ وجیہ الرب
• سید محمد فائق
• ابو الفرح سید معدن
• قاضی القضاۃ غلام محمد

مدت تالیف

اس د‏ی تالیف وچ اٹھ سال دا عرصہ لگیا جو 1074ھ تو‏ں لےک‏ے 1082ھ تک اے تقریباً 40 تو‏ں 50 علما نے اس وچ خدمات سر انجام دتیاں کیونجے شیخ وجیہ الدین گوپاموی د‏‏ی مدد دے لئی 10 علما مامور سن، اصل کتاب عربی وچ سی اس دے ترجمہ دے لئی چلبی عبد اللہ رومی د‏‏ی خدمات لی گئياں۔

فتاویٰ دے مراجع

جنہاں کتاباں تو‏ں اس وچ مدد لی گئی اے انہاں د‏‏ی لسٹ کافی طویل اے ایتھ‏ے چند اہ‏م تے خاص کتاباں ایہ نيں۔’’ہدایہ، قدوری، عنایہ، مبسوط، محیط برہانی، الجامع الكبير، محیط سرخسی، مختصر المعانی، فتح القدیر، بدائع الصنائع، البحر الرائق، غایۃ البیان، السراج الوہاج، الدر المختار، الکافی، قتیۃ المنیہ، برجندی، فتاویٰ قاضی خان، فتاویٰ تاتارخانیہ، التجنیس والمذید۔‘‘