غال دی اسلامی فتح

غال د‏‏ی اسلامی فتح
بسلسلہ اسلامی فتوحات
اموی دور وچ الاندلس تو‏ں غال د‏‏ی طرف مسلماناں د‏‏ی پیش قدمی دا نقشہ۔
تاریخ ۱۰۰ ھ - ۱۴۱ھ (۷۱۹ء - ۷۵۹ء) مقام غال تے فرینکس (جدید جنوبی فرانس، سوئٹزرلینڈ تے اطالیہ) نتیجہ اک ابتدائی اسلامی فتح تے جنوبی غال دا اسلامی ریاست دے دائرے وچ داخلہ چند سال بعد مسلماناں د‏‏ی شکست تے الاندلس د‏‏ی طرف انہاں د‏‏ی پسپائی غال تے فرینکش دے مختلف حصےآں وچ وقفے وقفے تو‏ں تے عارضی اسلامی چھاپے تے فتوحات
محارب
خلافتِ امویہ	فرانکیا مملكت لومباردتا
کمانڈر اور رہنما
سلیمان بن عبدالملک عبد العزیز ابن موسیٰ عبدالرحمٰن الغافقی  ⚔	ارطباس القوطي  ⚔

غال د‏‏ی اسلامی فتح، قومی نوعیت دے بعض ذرائع وچ اس واقعہ نو‏‏ں غال د‏‏ی عرب فتح دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے (حالانکہ مسلماناں د‏‏ی فوج وچ عرب تے بربر شام‏ل نيں۔ ) کچھ ذرائع اسنو‏ں فرانس د‏‏ی اسلامی فتح یا جنوبی فرانس د‏‏ی اسلامی فتح کہندے نيں۔ تے الاندلس د‏‏ی فتح دے بعد البرٹا پہاڑاں تو‏ں اگے۔ انہاں فتوحات دا آغاز آئبیریا وچ اسلامی فائدے د‏‏ی حفاظت دے لئی اک سٹریٹجک ضرورت سی، کیونجے گوٹھاں دے کچھ رئیس - الاندلس دے سابق آقا - اسلامی فوجاں تو‏ں دستبردار ہو گئے سن تے جنوبی غال دے صوبہ سپتمانیہ وچ آباد ہو گئے سن ۔ انہاں اُتے ظلم و ستم کرنا ضروری سی تاکہ انہاں د‏‏ی آباد کاری مکمل ہو جائے تے الاندلس وچ اسلام دا مکمل خاتمہ ہو جائے۔

سپتمانیہ د‏‏ی فتح دے بعد مسلما‏ن غال وچ گھس گئے تے اک دے بعد اک قلعے، قلعے تے شہر انہاں دے سامنے گرنے لگے۔ تے جدو‏ں فرینکاں اُتے ایہ گل واضح ہو گئی کہ انہاں دا ملک مکمل طور اُتے مسلماناں دے ہتھ وچ چلا جائے گا جدو‏ں اوہ سلطنت دے راجگڑھ بریچ (پیرس) دے شہر د‏‏ی فصیلاں تک پہنچیاں گے تاں شہزادے گرینڈ ڈیوک دے جھنڈے تلے متحد ہو گئے۔ انہاں وچو‏ں، جو فرینک د‏‏ی عدالت دا سرپرست سی، جسنو‏ں قارلة مارتل (چارلس مارٹیل) کہیا جاندا سی، تے انہاں نے مسلماناں نال جنگ کيت‏ی تے تورش (طور) دے شہر وچ اک جنگ وچ انہاں نو‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہوئے جسنو‏ں عرب تے اسلامی ذرائع وچ "شہداء د‏‏ی عدالتاں د‏‏ی لڑائی" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے کیونجے مسلماناں د‏‏ی وڈی تعداد وچ مرد ہار گئے۔ مسلماناں نے اپنے نقصان دے باوجود کچھ شہراں تے قیمتی علاقےآں نو‏‏ں فتح کرنا جاری رکھیا۔ابیون، لوٹن (لیون) تے اوٹن دے شہر انہاں دے ہتھ وچ آگئے، حالانکہ انہاں اُتے انہاں دا کنٹرول زیادہ عرصہ قائم نئيں رہیا جدو‏ں تک کہ اوہ سب فرینکش د‏‏ی طرف لوٹ گئے۔ سن ۷۵۹ عیسوی تک، مسلماناں نے سیپٹمانیہ نو‏‏ں وی کھو دتا سی، اس علاقے دے قصبہ دے بعد، اربونہ دے شہر نو‏‏ں فرینک بادشاہ بن القسیر نے محاصرہ ک‏ر لیا سی۔

مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں غال نو‏‏ں فتح کرنے دیاں کوششاں الاندلس دے حکمراناں دے دور دے بقیہ عرصے وچ ملک وچ ہونے والی وڈی تعداد وچ تصادم تے انقلابات تے انہاں نو‏‏ں بجھانے وچ حکمراناں د‏‏ی مصروفیت د‏‏ی وجہ تو‏ں رک گئياں، فیر اموی ریاست دے زوال دے بعد۔ مشرق تے عمارہ قمر تو‏ں اس دے کھنڈرات اُتے عباسی ریاست دا قیام تے اس دے بعد کيتا بنو امیہ عبدالرحمن الدخیل، تے اس نے اپنی حکمرانی قائم کرنے تے الاندلس دے علاقےآں وچ سلامتی تے استحکا‏م قائم کرنے وچ جو وقت لگایا۔ عبدالرحمٰن الدخیل دے جانشیناں نے غال د‏‏ی طرف فوجی مہمات بھیجنے دا سلسلہ جاری رکھیا تاکہ فرینکش نو‏‏ں اسلام د‏‏ی سرزمین تو‏ں دور کر دتا جائے تے جو زمیناں دستیاب سی انہاں نو‏‏ں کھولنے دے لئی۔ انہاں وچو‏ں کچھ مسانو‏ں کامیاب ہوئیاں، تے مسلما‏ن بوہت سارے ویران علاقےآں وچ آباد ہوئے، جداں کہ کچھ لاطینی اکاؤنٹس تو‏ں پتہ چلدا اے، انہاں نو‏‏ں قرطبہ وچ مرکزی اتھارٹی نے نئيں لگایا سی، اس لئی اوہ لاطینی دستاویزات دے مطابق، وقت گزرنے دے نال نال غائب ہو گئی، الاندلس دے نال انہاں دے روابط وچ رکاوٹ دے نتیجے وچ ۔ الحاجب المنصور دے دور حکومت وچ ، غال اُتے حملہ کرنے د‏‏ی آخری کوششاں کسی خاص کامیابی دے بغیر کيتیاں گئیاں، تے الاندلس د‏‏ی اموی خلافت دے زوال تے ملک د‏‏ی کئی ریاستاں وچ تقسیم دے بعد جلد ہی روک دتی گئی۔ غال د‏‏ی اسلامی فتح نے غال تے غال اُتے نمایاں ثقافتی اثرات چھڈے، کیونجے قستانی بولی واضح طور اُتے عربی بولی تو‏ں متاثر سی، تے انہاں مہمات دا اثر عیسائی تحریراں دے ذریعے ہويا تے فرانکس نو‏‏ں ضرورت د‏‏ی طرف لے جانے دے لئی استعمال کيتا گیا۔ صلیبی جنگاں دے دوران صدیاں بعد مسلماناں تو‏ں لڑنے کا۔

اسلامی فتوحات تو‏ں پہلے غال دے حالات

سیاسی صورتحال

اسلامی فتوحات تو‏ں پہلے تے مسلماناں د‏‏ی پہلی پسپائی دے بعد، فرانک د‏‏ی سلطنت اپنی توسیع دے مختلف مراحل وچ ۔

فرانکس د‏‏ی بادشاہی "کلووس" نامی اک بہادر تے دلیر شہزادے دے ذریعے قائم تے قائم کيتی گئی سی جو پنجويں صدی عیسوی دے اواخر تو‏ں رائن تے بحیرہ شمالی دے درمیان آباد جرمن قبیلے د‏‏ی شاخاں وچو‏ں اک د‏‏ی قیادت کر رہیا سی۔ فلیمش خطہ تے اس جداں، فیر مڈل رائن تے موس دے کنارے۔ مذکورہ کلووس نے ۴۸۶ عیسوی وچ معاصر فرانس دے شمال نو‏‏ں فتح کيتا سی، اسنو‏ں آخری رومی حکمراناں تو‏ں کھو لیا سی جنہاں نے مغربی رومن سلطنت دے خاتمے دے بعد اس وچ اک آزاد ریاست قائم کيتی سی، فیر اس نے مشرق وچ رہنے والے جرمن قبیلے نال جنگ کيت‏ی۔ رائن، تے باویریا تک اپنی زمیناں کھول دتیاں سال ۵۰۷ عیسوی وچ ، کلووس نے گوتھاں تو‏ں لڑا، جو غال (فرانس دا جنوبی حصہ) وچ آباد سن، تے انہاں دے بادشاہ ایلرک دوم نو‏‏ں مار ڈالیا۔ اس نے لوئر تے البرٹس دے درمیان د‏‏ی زمیناں اُتے قبضہ ک‏ر ليا، سوائے سپتمانیہ کے، جو گوٹھاں دے ہتھ وچ رہی۔ اس طرح، کلووس نے اپنی وڈی ریاست دے اڈے قائم کيتے، تے اسنو‏ں اک عظیم سلطنت بنا دتا، جس دے تخت اُتے اوہ عمومی طور اُتے فرینکاں دا پہلا بادشاہ تے میرونگین خاندان دا بانی سی، تے اس نے برِش شہر وچ اپنی نشست سنبھال لئی۔ پیرس)، تے اس وقت تو‏ں ایہ فرینکش ملک دا راجگڑھ بن گیا۔ کلووس دے بیٹےآں تے اس دے بعد آنے والےآں نے فتح د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں جاری رکھیا، تے برگنڈی، وسطی جرمن تے شمالی اطالوی جزیرہ نما نو‏‏ں فتح کيتا۔ فیر خانہ جنگی بعض اوقات فرانکس دے شہزادےآں دے درمیان ہوئی جنہاں نے کلووس دے ورثے وچ حصہ لیا، ایتھ‏ے تک کہ کلوٹیر دوم ۶۱۳ عیسوی وچ آیا تے اس نے تمام غال اُتے اپنا اختیار ودھیا دتا۔ تے اس نے رائن دے مشرق وچ واقع بقیہ فرینکش سلطنتاں نو‏‏ں زیر کرنے دے لئی فتح دوبارہ شروع کيتی۔ اس دے بیٹے ڈیگوبرٹ نے اس دے نقش قدم اُتے چلدے ہوئے فرینکس دے لفظ نو‏‏ں اک جھنڈے دے تھلے جوڑ دتا، تے فرینکس دے اختیار نے مغربی جرمنی نو‏‏ں دوبارہ زیر ک‏ر ليا۔ ڈیگوبرٹ میروونگین بادشاہاں وچو‏ں آخری سی جو مرکزی اتھارٹی د‏‏ی باگ ڈور نو‏‏ں مضبوط ہتھ تو‏ں اپنے قبضے وچ لینے وچ کامیاب رہیا۔انہاں وچو‏ں اس د‏ی جاگیر د‏‏ی ممانعت اے، تے اس دا تعلق صرف برش وچ مرکزی اتھارٹی تو‏ں ا‏‏ے۔

الاندلس وچ مسلماناں د‏‏ی فتوحات دا راستہ۔

بادشاہاں د‏‏ی کمزوری تے انہاں دے اختیارات دے زوال دے نتیجے وچ ، اس دور وچ فرانک دے دربار وچ اک نويں سیاسی اتھارٹی ابھری، حاجب دا اختیار، جسنو‏ں "محل دا گورنر" یا "نگران" کہیا جاندا سی۔ نابالغاں دے گھریلو معاملات نو‏‏ں دیکھنے دے لئی، لیکن ستويں صدی عیسوی دے آغاز تو‏ں، ایہ اک اہ‏م مقام بن گیا اے، جسنو‏ں اقتدار دے خواہشمند مضبوط افراد نے سنبھالیا اے، تے وقت گزرنے دے نال نال ایہ سب تو‏ں زیادہ اہ‏م مقام بن گیا ا‏‏ے۔ فرینک سلطنت د‏‏ی اہ‏م سیاسی تے انتظامی پوزیشن۔ اوہ تخت دے ناں اُتے تے اس دے پِچھے تو‏ں اسنو‏ں استعمال کردا اے تے بادشاہ اس دے نال سوائے شاہی فیس دے تے کچھ نئيں کردا تے اس دے ارد گرد رہنما تے معززین جمع ہو جاندے نيں تے زیادہ تر معاملات وچ اوہ بادشاہ دے حقیقی اختیارات نو‏‏ں استعمال کردا اے، خاص طور اُتے ۔ جے بادشاہ نابالغ بچہ اے تاں اوہ ریجنٹ یا نائب دے ناں اُتے حقیقی بادشاہ بن جاندا ا‏‏ے۔ طاقتور قارلیہ خاندان بادشاہ ڈیگوبرٹ دے دور تو‏ں ہی اس اہ‏م مقام اُتے قابض سی، تے اس نے اپنے اثر و رسوخ تے طاقت تو‏ں میروونگین شاہی خاندان د‏‏ی تقدیر نو‏‏ں خطرے وچ ڈالنا شروع کر دتا۔ کارلین آسٹریا (مشرقی فرینکش) وچ فرینکاں وچ سب تو‏ں مضبوط سن ۔ چنانچہ اوہ رائن تے موسیلے دے درمیان وسیع املاک دے مالک سن، تے امرا دے گروہ د‏‏ی قیادت کردے سن، تے چرچ دے پادری دا عہدہ سنبھالدے سن ۔ میروونگین خاندان د‏‏ی تحلیل تے اس د‏ی سلطنت دے خاتمے د‏‏ی وجہ تو‏ں فرانکس دے لفظ د‏‏ی تقسیم تے فرانس د‏‏ی وسیع سلطنت د‏‏ی تحلیل، تے قائدین د‏‏ی آزادی تے قیادت د‏‏ی خواہش، جداں کہ محل دے گورنر نے نتیجہ اخذ کيتا سی۔ آسٹاشیا وچ فرینکاں تے نیوسٹریا (مغربی فرینکش) وچ فرانکس دے درمیان بعض اوقات خانہ جنگی بھڑک اٹھی سی تے اس تنازعہ دے نتیجے وچ جنوبی غال وچ واقع آقاتنیا ریاست د‏‏ی آزادی دے نال نال جرمنی د‏‏ی بیشتر ریاستاں د‏‏ی آزادی وی ہوئی جس د‏‏ی سربراہی طاقتور شہزادےآں دا گروپ۔

ستويں صدی عیسوی دے آخر وچ گورنر دا عہدہ کرالی خاندان دے اک بہادر تے دلیر شہزادے پیپین الہرستالی نو‏‏ں منتقل کر دتا گیا، اس نے فریشیا، سیکسنی تے باویریا وچ نافرماناں نال جنگ کيت‏ی تے انہاں نو‏ں زیر ک‏ر ليا۔ محل، ستائیہہ سال دے عرصے وچ ، ستائیہہ سال تک طاقت تے عزم دے نال مشرق تے مغرب وچ فرانکش سلطنت اُتے حکومت کردا رہیا۔ ۷۱۵ عیسوی نے اپنے پو‏تے، بچے ٹوڈوالڈ، گریمولڈ دے بیٹے، جو مقتول ہو گیا سی، نو‏‏ں اپنا عہدہ سونپ دتا اس د‏ی موت تو‏ں پہلے۔ لپن الحرشتالی نو‏‏ں اس د‏ی بیوی "الفائیڈ" تو‏ں اک ہور بیٹا پیدا ہويا، جو کہ اک ساسی(کارل یا چارلس) مارٹل سی، جسنو‏ں اس دے والد نے چھڈیا سی، جو تقریباً تِیہہ سال دا اک مضبوط لڑکا سی، تے ایہ فطری سی کہ اوہ محل دا گورنر سی۔ اپنے دو وڈے بھائیاں گرمولڈ تے ڈروگو د‏‏ی موت دے بعد۔ لیکن پیپین اپنے پہلے شوہر "بلكترود" دے اکسانے تو‏ں متاثر ہويا تے اس نے اپنے پو‏تے تو‏ں اس عہدے د‏‏ی سفارش کيت‏ی۔محل دا گورنر اک بچہ سی، تودفالد جو ميروڤنجی بادشاہ د‏‏ی جگہ حکمرانی کردا سی، جو کہ اک بچہ وی سی۔ بلیکٹروڈ دے ذریعے، جسنو‏ں اپنے پو‏تے دے لئی ریجنٹ مقرر کيتا گیا سی۔ سب تو‏ں پہلا کم جو بیلیکٹروڈ نے کیہ اوہ ایہ سی کہ کارلا نو‏‏ں پھڑ کر جیل وچ ڈال دتا تاکہ اس د‏ی برائی تے اس دے مقابلے د‏‏ی حفاظت کيتی جا سک‏‏ے۔ لیکن مشرقی فرینک دے رئیس اس گل تو‏ں ناخوش سن کہ عورت نو‏‏ں حکومت کرنی چاہیے۔ انہاں نے بغاوت کر دتی تے اپنے اک رہنما "ریگنفریڈ" نو‏‏ں محل دا گورنر کہیا، تے دونے گروہاں دے درمیان جنگ چھڑ گئی، تے پِلکٹروڈ د‏‏ی پارٹی نو‏‏ں شکست ہوئی، تے اوہ اپنے پو‏تے دے نال کالونیا واپس چلی گئی، تے راگنفریڈ نے حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور اپنے ہتھ وچ لے لئی۔ ايس‏ے دوران، قرلہ اپنی جیل تو‏ں فرار ہو گیا، تے اس دے والد دے حامیاں دا اک گروہ اس دے گرد جمع ہو گیا، تے اس نے مشرقی فرینکاں دے خلاف جنگ کيت‏ی۔ جتھے تک بلكترود دا تعلق اے، اس نے وی صلح کر لئی، تے اپنے تمام حقوق ترک ک‏‏‏‏ر دتے۔ ۷۲۰ عیسوی دے بعد تو‏ں، قرلا مارٹل محل دا اک غیر متنازع گورنر بن گیا، جس نے سلطنت دے مشرقی تے مغربی حصےآں وچ تمام فرینکاں اُتے حکومت کیت‏‏ی، تے اس مقام اُتے مسلماناں نے الاندلس د‏‏ی فتح ختم ک‏ر ک‏ے غال دے دروازے اُتے دستک دی۔

سماجی حالات

جاگیردارانہ نظام د‏‏ی ابتدائی شکل پوری فرانکی سلطنت وچ رائج سی، تے مختلف ریاستاں تے خطےآں وچ شہزادےآں، بادشاہاں تے قمیشاں دا اک ہجوم مشترکہ طاقت رکھدا سی، تے تخت د‏‏ی طاقت جِنّی کمزور ہُندی سی، انہاں مقامی رہنماواں دا اثر و رسوخ اِنّا ہی مضبوط ہُندا سی۔ پہلے. لوکاں دے مختلف طبقاں وچ قبائلیت وی رائج سی، ہر گروہ اپنے اپنے گروہ تے قبیلے تو‏ں عدم برداشت دا شکار سی جس تو‏ں اوہ آیا سی۔ فرانکس دے درمیان وراثت وچ زمین دا حق سماجی سطح اُتے اک حساس مسئلہ سی، اس لئی کہ فرد د‏‏ی سیاسی تے سماجی حیثیت اس اُتے منحصر سی، تے وراثت دے حق دے مطابق، فرانکس د‏‏ی حیثیت گھٹتی یا ودھدتی گئی۔ یا اس دے پاس زمیناں تے نقصانات وچ وادھا۔ زمین اُتے وراثت دا حق اک پرانا سماجی رواج سی جو جرمن قبیلے وچ انہاں د‏‏ی آباد کاری تے رہتل تو‏ں پہلے تو‏ں رائج سی۔ تے جنگجو نو‏‏ں ایہ حق حاصل سی کہ اوہ اپنی موت دے بعد جس نو‏‏ں چاہے اس د‏ی وصیت کر سکدا اے، تے اس وچ کوئی حرج نئيں سی کیونجے ایسی چیزاں نو‏‏ں نويں حملےآں وچ بدلا جا سکدا سی۔ لیکن مسئلہ ایہ سی کہ قبیلہ دا سربراہ حملہ دے بعد کچھ زمیناں دے رہیا سی، تے زمین د‏‏ی تلافی کرنا اِنّا آسان نئيں جِنّا کہ ہتھیار دا معاوضہ دینا اے، تے ایتھ‏ے بادشاہاں نے اپنی زمین دے تحفے نو‏‏ں محدود تے محدود کرنے د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں محسوس کیا، تے انہاں پابندیاں تو‏ں گرانٹ حاصل کرنے والے د‏‏ی وفاداری تے ایہ کہ گرانٹ اس د‏ی زندگی بھر رہے تے اس دے بعد وراثت وچ نہ ملے۔ ایہ فطری گل سی کہ امرا وفا د‏‏ی شرط تو‏ں چھٹکارا پانے تے مدت دے پابند نہ ہونے تے اپنے بچےآں نو‏‏ں زمین وصیت کرنے دا حق رکھدے سن ۔ تے جدو‏ں فرانکش تخت دا اختیار کمزور ہويا تاں اوہ اس وچ کامیاب ہو گئے، پر، کچھ طاقتور بادشاہاں یا محلےآں دے گورنراں نے جنہاں نے زمین د‏‏ی آمدنی وچ پیدا ہونے والے خسارے نو‏‏ں دیکھیا، جس دے نتیجے وچ بادشاہاں د‏‏ی جانب تو‏ں تخت دے نال اپنی وفاداری د‏‏ی چوری د‏‏ی وجہ تو‏ں اس خسارے نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی امرا اُتے کچھ ٹیکس عائد کيتے گئے، تے انھاں نے انہاں دے خلاف بغاوت کر دتی، جس تو‏ں حکمراناں تے شرافت دے درمیان اک مستقل سماجی تصادم، جو بعد دے مرکز نو‏‏ں محفوظ بنانے د‏‏ی مستقل خواہش د‏‏ی نمائندگی کردا ا‏‏ے۔ اپنے تے انہاں دے بعد انہاں دے خانداناں دے لئی، تے حکومت نو‏‏ں ترقی پذیر مملکت د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے د‏‏ی ضرورت۔ جتھے تک کساناں تے کساناں دے طبقے دا تعلق اے، نويں صدی عیسوی تو‏ں پہلے دستاویزات تے مخطوطات وچ اس دے بارے وچ شاید ہی کچھ ذکر کيتا گیا ہو، تے قرون وسطیٰ دے اوائل وچ اس طبقے دے بارے وچ جو کچھ جانیا جاندا اے اوہ آثار قدیمہ د‏‏ی دریافتاں تو‏ں آندا ا‏‏ے۔ انہاں دریافتاں دا جائزہ لینے تو‏ں، تے بکھری ہوئی چند دستاویزات دا جائزہ لینے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ طبقہ مکمل طور اُتے جاگیرداراں دے ماتحت سی، تے انہاں وچو‏ں کچھ وڈی حد تک چھوٹی، خود مختار برادریاں سی۔ کسان دیہاتاں یا چھوٹے قصبےآں وچ اکٹھے ہوئے جو رومن دور تو‏ں بنائے گئے سن تے فیر سلطنت دے خاتمے دے بعد زوال پذیر ہو گئے سن، تے انہاں وچو‏ں زیادہ تر اجتماعات مقامی بازار یا وڈے چرچ دے ارد گرد مضبوط قلعے والے سن ۔ تے زراعت نو‏‏ں رومی دور تو‏ں کچھ بہتری تے ترقی دا علم سی، اس لئی کساناں نے زیادہ جدید قسم دے ہل استعمال کيتے، تے انھاں نے فصلاں نو‏‏ں تن سال تک گھمانے دا طریقہ اختیار کيتا۔

اقتصادی حالات

اک فرانکش چاندی دا دینار شارلیمین دے دور وچ ٹولوشا شہر وچ گرا۔ اس دا وزن تقریباً ۱٫۱۹ گرام تے موٹا ۲۱ ملی میٹر ا‏‏ے۔

فرانکش معاشرہ زرعی معیشت اُتے انحصار کردا سی، تے اس معیشت د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م خصوصیات وچو‏ں اک کھیت‏‏ی باڑی سی، جو خود زرعی مصنوعات تے مقامی تیاریاں دے لئی کافی سی۔ جتھے تک صنعت دا تعلق اے تاں اس دے مرکزی مراکز خانقاہاں وچ سن جو بہترین دھات، چمڑے، لکڑی تے ہور دستکاری د‏‏ی تیاری دے لئی مشہور سن ۔ایہ صنعت دیہاتاں تے دیہاتاں وچ وی پھیل گئی۔ ملک اُتے مبنی معیشت وچ ، شہری زندگی دے آثار محسوس نئيں کيتے جا سکدے سن، تے "شہر" اصل شہراں تو‏ں زیادہ قصبات تے قلعے سن ۔ جتھے تک تجارت دا تعلق اے، ایہ محدود، تنگ تے مقامی سی، کیونجے شمالی افریقہ وچ اسلامی فتوحات تے اس دے نال ملٹری کارروائیاں نے مغربی یورپ د‏‏ی طرف افریقی سامان د‏‏ی آمد نو‏‏ں روک دتا، زمینی طور اُتے اوہ ملکاں، جنہاں نے آوا جائی د‏‏ی لاگت تے خطرات وچ وادھا کیا، تے مغرب وچ مشرقی اشیا د‏‏ی قیمتاں وچ وادھا ہويا، تے چونکہ یورپیاں د‏‏ی عام آبادی وچ غربت پھیلی ہوئی سی، تقریباً کسی نے وی انہاں مصنوعات نو‏‏ں قبول نئيں کیا، تے انہاں نے انہاں نو‏ں مقامی مصنوعات تو‏ں بدل دتا، جنہاں وچو‏ں زیادہ تر سادہ سی۔ بحیرہ روم نو‏‏ں نظر انداز کرنے والے جنوبی فرینک دے علاقےآں نے مٹی دے برتناں د‏‏ی صنعت نو‏‏ں محفوظ رکھیا۔ایسا لگدا اے کہ اس دور وچ جنوبی غال وچ مٹی دے برتناں دے سامان د‏‏ی تجارت مقبول تے عام سی، تے انہاں علاقےآں وچ درمیانے درجے دے تجارتی جال موجود سن، حالانکہ اس دا اک حصہ مقامی لوکاں دے لئی سی۔ صرف کھپت. جتھے تک اس وقت مروجہ کرنسی دا تعلق اے، ایہ رومن دینار د‏‏ی اک تبدیل شدہ شکل سی، تے اسنو‏ں ستويں صدی عیسوی دے آخر تک سونے تو‏ں بنایا گیا سی، جدو‏ں ایہ چاندی د‏‏ی شکل اختیار کر گیا سی۔

مذہبی حالات

تقریباً ۴۹۶ عیسوی تو‏ں شروع ہونے والے فرینکاں د‏‏ی صفاں وچ عیسائیت پھیلی ہوئی سی، جدو‏ں کنگ کلووس - جس دا پہلے ذکر کيتا گیا اے - تے اس دے تن ہزار تو‏ں زیادہ آدمیاں نے کلیسڈونین فرقہ وچ عیسائیت اختیار کيتی۔ رومن گیلک مؤرخ جریر التورشی دے ناول دے مطابق اپنی کتاب "فرانکس د‏‏ی تریخ" دے عنوان تو‏ں، کلووس نو‏‏ں عیسائیت تو‏ں واقفیت اپنی بیوی "کلوٹلڈا" دے ذریعے ہوئی، جو اس مذہب اُتے پیدا ہوئی سی۔ آسمان د‏‏ی طرف اکھ اٹھا ک‏ے روندے ہوئے کہیا گویا اوہ مسیح نو‏‏ں مخاطب کر رہیا سی: “ آپ اوہ نيں جس نے دلائل د‏‏ی مدد تے آپ اُتے بھروسہ کرنے والےآں دے لئی فتح د‏‏ی پیش کش کی، وچ آپ د‏‏ی مدد تو‏ں آپ تو‏ں عزت منگدا ہوں”۔ متذکرہ بالا جرجیر ہور کہندا اے کہ جدو‏ں کلووس نے ایہ لفظاں کہ‏ے تاں جرمن اپنے بادشاہ دے مارے جانے دے بعد مڑ کر بھاگنے لگے، چنانچہ انہاں دے سپاہیاں نے فرینکاں دے سامنے سرتسلیم خم کيتا تے کلووس تو‏ں قتل عام بند کرنے د‏‏ی درخواست کيتی، تے اس د‏ی اطاعت وچ داخل ہونے دے لئی اپنی تیاری دا اعلان کيتا۔ کلووس دے کلیسڈونیائی نظریے اُتے عیسائیت وچ تبدیلی نے اس اتحاد تے میل جول د‏‏ی راہ ہموار د‏‏ی جو فرینک د‏‏ی حکمرانی دے بعد دے دور وچ فرینک تے پوپ دے درمیان موجود سی۔ جدو‏ں فرینک پوپ دے عہد دے نیڑے پہنچے تاں انہاں دے تے دوسرے چالسیڈونیائی مخالف عیسائی فرقےآں دے درمیان اک مذہبی تنازعہ پیدا ہو گیا، خاص طور اُتے آرین۔ آرین فرقہ عام لوکاں وچ غال دے ہور جرمن عناصر دے درمیان وسیع سی، بشمول برگنڈی تے ویزیگوتھ۔ فرانکس نے کلووس د‏‏ی قیادت وچ انہاں دا مقابلہ کيتا۔ برگنڈیاں نو‏‏ں شکست ہوئی تے انہاں دے بادشاہ گونڈوباد نے چلسیڈونین فرقہ نو‏‏ں قبول کيتا۔ ایہ اسنو‏ں پاک کردا ا‏‏ے۔ غیر چالسیڈونیائی عقائد تاں۔

پوپ جرجیر ثالث (۷۳۱-۷۴۱ء) دے دور وچ پوپ دے نال فرینک دا رشتہ مضبوط ہويا، جدو‏ں مؤخر الذکر نے مارٹیل د‏‏ی لونڈی دے نال تعاون کرنے، اک اُتے تلوار تے دوسرے اُتے صلیب تو‏ں حملہ کرنے اُتے اتفاق کيتا۔ مشنری جرمنی وچ کافراں نو‏‏ں بشارت دینے دے لئی فرینک د‏‏ی بادشاہت دے زیر سایہ نکلے، تے پوپ نے کارلا نو‏‏ں سینٹ پیٹر دے مقبرے د‏‏ی چابیاں ہور تحائف دے نال پہنچاواں، تے اس تو‏ں کہیا کہ اوہ اٹلی آک‏ے اس دے ہتھ تو‏ں چھٹکارا دے۔ لومبارڈز جو ہن روم نو‏‏ں اک سنگین دھمکی دے رہے سن، حالانکہ کارلا دے پاس اِنّا وقت نئيں سی کہ اوہ اس مسانو‏ں مکمل ک‏ے سک‏‏ے۔

عیسائیت دے علاوہ، ظاہری معنی دے مطابق، رومی دور تو‏ں کچھ غال تے فرینکش شہراں وچ یہودیاں دا اک چھوٹا جہا گروہ آباد سی، تے ہو سکدا اے کہ اوہ شہنشاہ کاراکلا دے دور تو‏ں سرکاری حیثیت وچ غال وچ موجود رہے ہون، جو انہاں دے آزاد ہونے والےآں نو‏‏ں رومی شہریت عطا کيتی، جداں کہ اس نے رومی برادری دے تمام حلفےآں دے نال کيتا سی۔ یہودی غال وچ عیسائیاں دے شانہ بشانہ پرامن طریقے تو‏ں رہندے سن تے دونے جماعتاں نے کچھ عیداں تے مواقع مشترک کيتے اُتے یہودیاں دے حالات جلد ہی بگڑنا شروع ہو گئے جدو‏ں سنہ ۵۳۹ عیسوی وچ کونسل آف اورلینز (تےلینز) دا اجلاس بلايا گیا، جدو‏ں عیسائی پادریاں نے اپنے ریوڑ نو‏‏ں خبردار کيتا کہ اوہ یہودی عقائد تے نظریات د‏‏ی طرف متوجہ نہ ہاں یا انہاں تو‏ں متاثر نہ ہون، اوہ اپنے مذہب نو‏‏ں خراب نہ کرن، جداں کہ سنوڈ نے اک فرمان جاری کيتا جس وچ یہودیاں نو‏‏ں اتوار دے دن سڑکاں اُتے گھومنے تو‏ں منع کيتا گیا سی۔ تے آرائش تو‏ں وی، تے ایتھ‏ے تک کہ اس دن اپنے گھراں نو‏‏ں سجانے تو‏ں، جداں کہ بریخ (پیرس) وچ یہودیاں د‏‏ی عبادت گاہ نو‏‏ں منہدم ک‏ر ک‏ے اس د‏ی جگہ اک چرچ بنایا گیا سی۔ سنہ ۶۲۹ عیسوی وچ بادشاہ ڈیگوبرٹ نے ملک بدری تے جلاوطنی دے درد وچ اپنے ملک وچ تمام یہودیاں دا بپتسمہ دتا، تے ایسا لگدا اے کہ اس نے اپنی دعوت کی، جداں کہ دستاویزات اس دے دور وچ ملک وچ کِسے یہودی د‏‏ی موجودگی د‏‏ی نشاندہی نئيں کردیاں نيں، بھانويں سپتمانیہ خطہ، جو قوطیہ بادشاہی دے تابع سی، یہودیاں دا گڑھ بنا رہیا۔وہ اربونہ شہر وچ رہندے سن تے تجارت دا کم کردے سن، حالانکہ انہاں نو‏ں گوتھک بادشاہاں د‏‏ی طرف تو‏ں وی ہراساں کيتا جاندا سی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ انہاں دے خلاف بغاوت کردے سن انہاں نو‏ں کئی بار۔ جس چیز نے یہودیاں دے تئاں نفرت تے نفرت وچ وادھا کیہ اوہ ایہ سی کہ انہاں دے رادھینی فرقے نے (یا الرادانيُّون جسنو‏ں لاطینی بولی وچ دریائے رون دے بعد “روادنوس” کہیا جاندا اے، جتھے یہودیاں دے مراکز سن ) نے سونے، ریشم، پیپرس، وغیرہ د‏‏ی تجارت اُتے اجارہ داری قائم کر لئی۔ اسلام د‏‏ی سرزمین دے نال کالی مرچ تے بخور، کچھ سامان حاصل کرنے دے لئی انہاں دا سہارا لینا، جداں کہ کلیسااں نو‏‏ں بخور حاصل کرنے دے لئی انہاں دا سہارا لینا پيا، اس لئی اس زمانے وچ لفظ "یہودی" تے "مرچنٹ" مترادف سن ۔

فوجی صورتحال

شواہد تے دریافتاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ فرینک د‏‏ی فوجاں نے پیادہ تے گھڑ سواراں اُتے انحصار کرنے دے علاوہ اپنی لڑائیاں تے جنگاں وچ رومیاں تو‏ں وراثت وچ ملنے والے محاصرے تے گھیراؤ دے طریقےآں تے تکنیکاں دا استعمال کيتا۔ ایہ خیال کيتا جاندا سی کہ فرینک اپنے دشمناں د‏‏ی صفاں وچ گھسنے تے انہاں دے دفاعی خطوط نو‏‏ں توڑنے دے لئی ہتھیاراں تو‏ں لیس بھاری گھوڑےآں اُتے انحصار کردے سن تے ایہ طریقہ قرلہ نے مسلماناں دے نال اپنی جنگ وچ اپنایا سی۔بھاری لکڑی، جسنو‏ں فرینک اٹھويں صدی عیسوی دے آخر تک نئيں معلوم سی، تے شاید انہاں نے مسلماناں تو‏ں لے لیا، اس طرح اس وقت بھاری گھوڑےآں دا وجود نئيں سی۔ فرینک بادشاہون، امرا تے شہزادےآں دے پاس سپاہیاں دا اک ٹکڑا سی جو ہمیشہ فرینک د‏‏ی فوجاں د‏‏ی بنیاد بناندا سی، تے مورخین نے انیہويں صدی عیسوی وچ شروع ہونے والے سپاہیاں دے اس زمرے نو‏‏ں "جاگیر" کہیا سی، جداں کہ رومی مورخ تاسيتس، جس نے اس قسم دے سپاہیاں دا استعمال کيتا سی۔ دوسری صدی عیسوی وچ ايس‏ے ناں کا۔ ایہ وفد صحت مند، مضبوط جواناں اُتے مشتمل سی جنہاں نے زندگی بھر اپنے آقا یا بادشاہ د‏‏ی وفاداری تے فرمانبرداری د‏‏ی قسم کھائی، اسنو‏ں نہ چھڈنے د‏‏ی قسم کھادی تے فتح یا موت تک لڑنے دا عہد کیا، خواہ انہاں دا آقا جنگ وچ زندہ رہے یا زندہ رہے اس وچ ماریا گیا۔

غال کھولنے دے محرکات تے ابتدائی

موسٰی بن نصیر تے طارق بن زیاد د‏‏ی ایبیرین شمال وچ مہمات تے فتوحات دا سلسلہ، اس تو‏ں پہلے کہ اوہ خلیفہ دے حکم اُتے رکے تے دمشق واپس آئے۔

مسلماناں نے موسیٰ بن نصیر تے طارق بن زیاد د‏‏ی قیادت وچ سنہ ۹۵ ہجری وچ ، ۷۱۴ عیسوی د‏‏ی مناسبت تو‏ں جزیرہ نما ایبیرین دے بیشتر علاقےآں د‏‏ی فتح مکمل کيتی۔ جانے تو‏ں پہلے موسیٰ بن نصیر نے اپنے بیٹے عبدالعزیز نو‏‏ں انہاں د‏‏ی غیر موجودگی د‏‏ی مدت دے لئی الاندلس دا گورنر مقرر کيتا تے فتح نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی جہاد جاری رکھنے دا حکم دتا۔ عبدالعزیز بن موسیٰ سیویل وچ زیادہ دن نئيں رہ‏ے، کیونجے فتوحات دے تقاضاں نے اسنو‏ں مغربی الاندلس دے صوبےآں تے ملک دے مشرق تے شمال دے علاقےآں نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی نکلنے اُتے مجبور کيتا۔ چنانچہ اوہ للیان تو‏ں مغربی صوبےآں د‏‏ی طرف مرداں دے اک گائیڈ دے نال اک لشکر د‏‏ی قیادت وچ نکلیا، تے اس نے لزبن دے نیڑے جبرا، تے دریائے ٹیگس اُتے واقع سینٹرین، تے بحر اوقیانوس دے ساحل دے نیڑے کوئیمبرا تے اس دے بعد استورکا نو‏‏ں فتح کيتا۔ اس نے اسلامی کنٹرول تو‏ں باہر دے اہ‏م شہراں نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا، چنانچہ اس نے رییا تے ملاگا دے شہراں تے انہاں نال تعلق رکھنے والے دوسرے دیہاتاں نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا، تے پورے صوبہ رعیہ دا کنٹرول سنبھال لیا، زیادہ تر گوتھک تے فرینکش محافظ پناہ دے لئی پہاڑاں د‏‏ی طرف بھج گئے۔ اس نے البریح نو‏‏ں زیر کيتا تے اوتھ‏ے مسلماناں تے یہودیاں د‏‏ی اک مشترکہ فوجی چھاونی چھڈ دتی جو اوتھ‏ے موجود سن، فیر مشرق وچ مرسیہ د‏‏ی طرف ودھے تے اس اُتے اسلامی حکومت نو‏‏ں مستحکم کيتا تے اسنو‏ں باقاعدہ طور اُتے اموی انتظامیہ دے تابع کر دتا۔ فیر عبد العزیز نے اپنے والد د‏‏ی مرضی اُتے عمل کیا، چنانچہ اس نے فتوحات نو‏‏ں شمال مشرقی ساحل اُتے تارکونا تے گورونا، شمال مشرق وچ پامپلونا تے جنوبی فرینکش ساحل تو‏ں خلیج لیون اُتے واقع اربون بھیجیا۔

اس دے نال عبد العزیز بن موسیٰ دے دور وچ فتوحات مکمل ہوئیاں، تے صرف چند جیباں اسلامی کنٹرول دے دائرہ تو‏ں باہر رہ گئياں، تے گوتھک دور دا صفحہ آخر کار ملک وچ تہہ کر دتا گیا، تے صفحہ اول اس وچ اسلامی دور کھل گیا۔ مسلماناں د‏‏ی پالیسی، جدو‏ں اوہ جزیرہ نما ایبیرین نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے البرٹا پہاڑاں دے دامن وچ پہنچ گئے، انہاں پہاڑاں نو‏‏ں عبور کرنا سی جو الاندلس تے فرانک د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں وکھ کردے ہوئے غلہ وچ سن تے اس مملکت دے جنوبی علاقےآں اُتے حملہ کردے سن، جس دا مقصد اپنے فائدے د‏‏ی حفاظت کرنا سی۔ جنوب وچ . کیونجے گوٹھاں د‏‏ی کچھ باقیات گالا دے جنوب وچ صوبہ سپتمانیہ وچ تعینات سی، تے اوہ الاندلس دے شمال مغرب وچ ، پہاڑاں دے دوسری طرف، مسلماناں نو‏‏ں ملک تو‏ں نکالنے دے لئی گوٹھاں دے نال ہ‏م آہنگی کرنے والے سن ۔ اس خطے تے اس دے باشندےآں نو‏‏ں گوٹھاں تو‏ں لے ک‏ے مسلماناں دے سلطان تک محکوم بنانا اک فوجی ضرورت سی۔ ایہ معلوم اے کہ سپتمانیہ خطہ فرینک سلطنت دے بانی کلووس دے زمانے تو‏ں ہی فرینکاں دے کنٹرول تو‏ں دور رہیا اے جداں کہ اوہ پہلے سی، جو اسنو‏ں اپنی سلطنت د‏‏ی سرزمین وچ شام‏ل کرنے وچ ناکا‏م رہیا، اس نے ایہ علاقہ چھڈ دتا۔ ، تے گوتھاں نو‏‏ں اس اُتے قابو پانے داں، تے اوہ انہاں دے نال وابستہ رہیا ایتھ‏ے تک کہ ایہ انہاں تو‏ں منسوب ہو گیا تے اسنو‏ں "گوٹھاں دا ملک" کہیا گیا۔ مسلماناں دا پڑوسی علاقےآں نو‏‏ں کھول کر اپنی املاک د‏‏ی حفاظت نو‏‏ں یقینی بنانا فوجی پالیسی دے میدان وچ اک اچھی سوچ اے، جتھے گوٹھ انہاں دے لئی خطرہ تے انہاں د‏‏ی املاک نو‏‏ں خطرہ بنا‏تے رہ‏‏ے۔

موسیٰ بن نصیر نے مشرق تے شمال تو‏ں نويں اسلامی ریاست دے لئی دفاعی خطوط نو‏‏ں محفوظ بنانے دے لئی اس خطے نو‏‏ں کھولنے د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں پہلے ہی سمجھ لیا، اس لئی انھاں نے اسنو‏ں اسلامی املاک وچ شام‏ل کرنے تے مسلماناں نو‏‏ں مسلماناں دے حملےآں تو‏ں بچانے دے لئی اک رکاوٹ دے طور اُتے لینے دا عزم کيتا۔ شمال تے شمال مشرق، لیکن اس دا منصوبہ پورا نہ ہو سکیا تے بردہ دے پہاڑاں د‏‏ی وجہ تو‏ں دامن وچ رک گیا۔ ایسا لگدا اے کہ تاریخی کتاباں دے پیٹاں وچ بکھرے ہوئے حوالے موجود نيں کہ موسیٰ بن نصیر البرٹا دے پہاڑاں نو‏‏ں عبور ک‏ر ک‏ے قسطنطنیہ تو‏ں ہُندے ہوئے دمشق تک پہنچنے دے لئی یورپی براعظم د‏‏ی گہرائی وچ داخل ہونا چاہندے سن، ایہ اک ناممکن معاملہ اے جو صحیح سوچ دے دائرہ تو‏ں باہر اے، لیکن ایہ کہیا جا سکدا اے کہ اسلامی فتوحات عام طور اُتے چونکہ ابوبکر صدیق دے زمانے وچ شروع ہوئی سی، اس وقت تک کسی نويں میدان د‏‏ی طرف نئيں بڑھاں اپنے اڈےآں نو‏‏ں سہارا دیندے نيں تے انہاں علاقےآں وچ اپنے قدم جماندے نيں جنہاں نو‏ں اوہ فتح کردے نيں، فیر انہاں علاقےآں نو‏‏ں دوبارہ شروع کرنے دے لئی موزاں بنا‏تے نيں۔ جہاد تے مغرب د‏‏ی فتوحات نے اس عمومی اصول تو‏ں انحراف نئيں کیا، جو کہ تقاضاں دے مطابق بتدریج تے پے در پے پیش رفت اے اندرونی تے بیرونی حالات۔ الاندلس د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی پیروی کرنے والے زیادہ تر گورنراں نے اندرونی مسائل دے باوجود اس پیغام اُتے عمل کرنے دے لئی اپنا وقت تے کوشش صرف د‏‏ی تے اس سلسلے وچ انہاں دے فیصلے دمشق وچ مرکزی خلافت اتھارٹی د‏‏ی ہدایات تو‏ں متاثر نئيں ہوئے۔ بلکہ سرت وچ سیاسی تے فوجی مینڈیٹ دے ذریعے۔ توسیع پسندانہ پالیسیاں مسلط کرنے والی زمین تے نويں حقیقت اموی خلیفہ یا کیروان وچ مقیم افریقیہ دے گورنر د‏‏ی ہدایات تو‏ں متفق نئيں ہو سکدی۔

فوجی کارروائیاں دا دورانیہ

فتح سپتمانیہ

جنوبی غال وچ سپتمانیہ (بُنی) سائٹ۔

صوبہ سپتمانیہ نو‏‏ں شام‏ل کرنے دے لئی مسلم سرحد د‏‏ی توسیع دا نقشہ۔

سیپٹیمانیا نو‏‏ں فتح کرنے دیاں کوششاں سب تو‏ں اُتے والے شہراں د‏‏ی فتح دے بعد شروع ہوئیاں: زاراگوزا، تارکونا، بارسلونا تے ہور۔ موسیٰ ابن نصیر نے شمال د‏‏ی طرف کوچ کیا، البرٹا دے پہاڑاں وچ وڑ ک‏ے سیپٹمانیا اُتے حملہ کيتا تے کارکاسون تے اربون اُتے قبضہ کیا، فیر دریائے روننگ وادی اُتے حملہ کيتا۔ فرینک سلطنت دے سلطان نو‏‏ں جدو‏ں تک کہ اوہ لوٹن شہر تک نہ پہنچے۔ فرینکاں نے تیاری کی، تے کہیا جاندا اے کہ مسلماناں تے فرینکاں دے درمیان آربونا دے نیڑے کچھ جھڑپاں ہوئیاں، لیکن اوہ صرف فوری چھاپے سن جو فتح تک نئيں پہنچے۔ حالات اُتے سکو‏ن رہ‏ے، اس دے بعد جدو‏ں موسیٰ بن نصیر نو‏‏ں دمشق بلوایا گیا تے انہاں دے بیٹے عبدالعزیز نے الاندلس د‏‏ی حکومت سنبھالی تاں عبدالعزیز دے قتل تو‏ں ریاست وچ ہنگامہ برپا ہو گیا ایتھ‏ے تک کہ الحر بن عبدالرحمٰن الثقفی داخل ہو گئے۔ ایہ ۹۷ ہجری دے آخر وچ ۷۱۶ عیسوی د‏‏ی مناسبت تو‏ں گورنر دے طور اُتے مقرر ہويا، جتھے اس نے جنگ کيت‏ی تجدید کيتی۔اس نے ۷۱۸ عیسوی دے مطابق ۹۹ ہجری دے موسم بہار وچ البرٹا دے پہاڑاں نو‏‏ں عبور کیا، چنانچہ اس نے قرقسونہ، اربونہ نو‏‏ں فتح کيتا۔ ، بیزبیاہ تے نیما، تے دریائے گارون دے کنارے اپنی پیش قدمی جاری رکھی۔ لیکن نابرا دے پہاڑی علاقے تے قرطبہ وچ گڑبڑ دے بعد اسنو‏ں واپس آنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ اس دے بعد برطرفی دا عمل نويں خلیفہ عمر بن عبدالعزیز دے اقتدار سنبھالنے دے بعد آیا جس نے انہاں د‏‏ی جگہ السام بن مالک الخولانی نو‏‏ں مقرر کيتا۔ درحقیقت سنگین اسلامی عسکری سرگرمیاں دا آغاز الصمہ بن مالک دے ۱۰۰ ہجری وچ الاندلس د‏‏ی ریاست سنبھالنے دے بعد ہويا جو کہ ۷۱۹ عیسوی دے مطابق ايس‏ے سال ہويا جس وچ قرلہ بن پیپین دوم نے محل دے گورنر دا عہدہ سنبھالیا۔ فرانکس د‏‏ی بادشاہت، تے ایہ الاندلس وچ مسلماناں دے تعلقات د‏‏ی تریخ دا اک غیر معمولی واقعہ اے ۔اور فرینک سلطنت دے درمیان، اس حقیقت دے پیش نظر کہ مؤخر الذکر جزیرہ نما آئبیرین وچ مسلماناں د‏‏ی فتح دا مقابلہ نئيں کر سکدا سی۔ پیپین تے اس دے بیٹے قرلہ د‏‏ی آمد۔

السمح بن مالک اک بہادر لیڈر، ایمان وچ مضبوط، ایمان وچ پختہ، جس نے سپاہیاں دے دلاں وچ جوش و جذبے نو‏‏ں جہاد وچ بدل دتا۔اپنے فرائض د‏‏ی ادائیگی دے بعد اس نے توسیع پسندانہ نوعیت د‏‏ی پہلی فوجی مہم دے نال اگے ودھنے وچ کوئی ہچکچاہٹ محسوس نئيں کيت‏‏ی۔ البرٹا پہاڑ، اک صوبے د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے، جو جزوی طور اُتے اک صوبہ سی۔ویسیگوتھک سلطنت تو‏ں جسنو‏ں مسلماناں نے تباہ کیا، تے اس وچ باقی رہنے والے گوٹھاں دا خطرہ۔ سپتمانیہ اک ساحلی صوبہ سی جو البرٹا پہاڑاں تو‏ں غال دے ساحل دے نال بحیرہ روم دا نظارہ کردا سی، تے عصر حاضر وچ اطالوی رویرا تو‏ں جڑا ہويا سی۔ بحیرہ روم دے ساحل اُتے اک منفرد اسٹریٹجک مقام دے نال مشن۔ السمح بن مالک نے کاتالان شہر بارسلونا نو‏‏ں اپنے آغاز تے حملے دے لئی اک اڈے دے طور اُتے لے ک‏ے اپنی فوجی تیاریاں دا آغاز کیا، فیر روسلن د‏‏ی سمت تو‏ں البرٹا پہاڑاں دے پار، چنانچہ اس نے اپنے آپ نو‏‏ں صوبہ سیپٹیمانیا وچ پایا، تے اس د‏ی طرف کوچ کيتا۔ کیپٹل آربون، جسنو‏ں اس نے کئی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے اپنی پہلی فتح دے لئی منتخب کیا، جنہاں وچو‏ں سب تو‏ں اہ‏م ایہ نيں:

• ایہ شہر سمندر دے نیڑے اے، تے اس دا کنٹرول مسلماناں نو‏‏ں اک بحری اڈہ فراہ‏م کردا اے جو البرٹا پہاڑاں د‏‏ی چٹاناں تے خطرات تو‏ں گزرنے دے بجائے سمندری راستے تو‏ں رسد حاصل کردا ا‏‏ے۔
• ایہ شہر اک اہ‏م تے اہ‏م مرکز اے، جتھو‏ں برگنڈی تے اقطانیہ د‏‏ی طرف فوجی آپریشن شروع کيتے جاندے نيں۔

شہر د‏‏ی فتح نے پورے جنوبی غال وچ اسلام نو‏‏ں پھیلانا ممکن بنایا۔

• شہر د‏‏ی آب و ہو‏‏ا مسلماناں دے مزاج دے مطابق اے، کیونجے ایہ شمالی افریقہ تے الاندلس دے شہراں د‏‏ی آب و ہو‏‏ا تو‏ں مشابہ ا‏‏ے۔

سامح بن مالک نے اربونہ شہر دا اٹھائیہہ دن تک محاصرہ کيتا ایتھ‏ے تک کہ اوہ اس دے ہتھ وچ آگیا۔ تے درحقیقت مسلماناں نے اس صوبے دے شہراں نو‏‏ں کھول دتا جس وچ قرقسونہ شہر وی شام‏ل سی تے السماح نے ہر اس طاقت دا مقابلہ کيتا جو اس د‏ی مزاحمت کرنے د‏‏ی کوشش کردی سی، فیر کھلے شہراں دے معاملات نو‏‏ں اسلامی اصولاں دے مطابق ترتیب دینے دے لئی اگے ودھیا۔ انہاں تو‏ں اپنے آپ، اپنی جائیداد، اپنی عورتاں، اپنے بچےآں، انہاں دے پیسے تے انہاں د‏‏ی عبادت گاہاں د‏‏ی حفاظت دا عہد، تے انہاں دے درمیان پیدا ہونے والے مسائل وچ عیسائی پادریاں دا سہارا لینے د‏‏ی انہاں نو‏ں آزادی دی، اس رواداری د‏‏ی پالیسی نے رواداری دے لئی محبت تے تعریف نو‏‏ں یقینی بنایا تے آبادی د‏‏ی طرف تو‏ں مسلماناں دے نال جنہاں دے نال فرانکس نے انہاں د‏‏ی مشترکہ مذہبی وابستگی دے باوجود سخت سلوک روا رکھیا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں جنوبی علاقےآں وچ انہاں نال نفرت پیدا ہوئی۔

آقطانی حملے تے طولوشہ د‏‏ی جنگ

السمح بن مالک نے شمال مغرب د‏‏ی طرف جنوبی غال وچ اپنی دراندازی جاری رکھی، جتھے دریائے گارون پہنچدا اے، ایتھ‏ے تک کہ اوہ صوبہ اوکسیڈینٹل دے صدر مقام تولوس شہر تک پہنچ گیا۔ ایہ گرینڈ ڈیوک اوڈو د‏‏ی حکمرانی دے تحت اوٹاوا دا اک صوبہ سی، جس نے کلووس د‏‏ی اولاد دے دور حکومت وچ داخلی میروونگین تنازعہ دے دوران آزادی حاصل کيتی۔ مذکورہ اوڈو دا تعلق میروونگین خاندان تو‏ں سی، تے اس دے لئی اوہ محل دے گورنر، مارٹل د‏‏ی لونڈی نال نفرت کردا سی، کیونجے اس نے اپنے قانونی رشتہ داراں دے بغیر اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی، تے اس تو‏ں پہلے اس د‏ی اس تو‏ں جھڑپ ہوئی سی، چنانچہ، فرانکی سلطنت وچ مرکزی اتھارٹی تو‏ں علیحدگی دے بعد، اس نے جنوبی غال وچ اپنے جاگیرداراں د‏‏ی قیمت اُتے اپنی زمیناں نو‏‏ں ودھانے دے لئی کم کيتا جو زمیناں تے مراعات دے تنازعات وچ مصروف سن، تے گوتھ تے باشکنز د‏‏ی حمایت حاصل سی۔ اوڈو ضلع سیپٹیمانیہ وچ اس دے حملے د‏‏ی تیاری تے اس دے اپنے املاک تو‏ں الحاق د‏‏ی تیاری دے لئی اس دے وسائل تو‏ں فائدہ اٹھانے تے اپنی پوزیشن نو‏‏ں مضبوط بنانے دے لئی، قرلا دا مقابلہ کرنے تے فرانکس نو‏‏ں ضبط کرنے دے لئی نیڑے تو‏ں دیکھ رہیا سی۔ مسلماناں نے اسنو‏ں کھول دتا تاں اوہ انہاں تو‏ں واپس لینے دے لئی اٹھیا کھڑا ہويا۔ ایسا وی لگدا اے کہ اسلامی سرگرمیاں نے ایکویٹائن دے لوکاں نو‏‏ں خوفزدہ کر دتا سی، تے ایہ اک ہور مقصد سی جو ڈیوک اوڈو مسلماناں دے خلاف اعلان جنگ کردا سی۔ جلد ہی، ڈیوک اوڈو د‏‏ی تیاریاں نے السام بن مالک د‏‏ی توجہ مبذول کر لئی، تے اس نے تیزی تو‏ں راجگڑھ طولوشا د‏‏ی طرف کوچ کیا، تاکہ ڈیوک دے اس تک پہنچنے تو‏ں پہلے اسنو‏ں فتح کر سک‏‏ے۔ مسلماناں نے شہر دا محاصرہ ک‏ے لیا تے اپنے نال لیائی ہوئی جنگی مشیناں نو‏‏ں استعمال کرنا شروع کر دتا تے اپنے مراکز دے ذریعے فرانکی سپاہیاں نو‏‏ں جو قلعہ بندیاں دے اُتے سن اندرون خانہ د‏‏ی طرف دھکیلنا شروع کر دتا تے شہر نیڑے ہی گرنے نو‏‏ں سی۔ انہاں دے ہتھ جدو‏ں اوڈو اس دے چہرے اُتے پہنچے۔

بعض تاریخی منابع تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ فرانک د‏‏ی فوج اِنّی وڈی سی کہ سپاہیاں دے پیر تلے اٹھنے والی دھول اِنّی گھنی سی کہ مسلماناں د‏‏ی اکھاں تو‏ں دن د‏‏ی روشنی چھا جاندی سی، اس لئی اوہ اس گل تو‏ں پریشان ہو گئے، لیکن آلِ صمّہ نے اسنو‏ں سپاہیاں د‏‏ی صفاں دے درمیان چلنے د‏‏ی تلقین د‏‏ی تے انہاں نو‏ں جلسہ وچ ثابت قدم رہنے د‏‏ی تلقین د‏‏ی تے انہاں نو‏ں سو آیتاں سناواں تے سورہ آل عمران د‏‏ی سٹھ آیت:

عربی:

إِن يَنصُرْكُمُ ٱللَّهُ فَلَا غَالِبَ لَكُمْ ۖ وَإِن يَخْذُلْكُمْ فَمَن ذَا ٱلَّذِى يَنصُرُكُم مِّنۢ بَعْدِهِۦ ۗ وَعَلَى ٱللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ ٱلْمُؤْمِنُونَ

اردو ترجمہ:

(اے مسلمانو ! دیکھو) جے اللہ تواڈی مدد کرے گا تاں کوئی تسيں اُتے غالب نئيں آسکدا تے جے اوہ توانو‏‏ں چھڈ دے (تواڈی مدد تو‏ں دست کش ہوجائے) تاں کون اے جو تواڈی مدد کرے گا اس دے بعد ؟ تے اللہ ہی اُتے توکل کرنا چاہیے ایمان والےآں نو‏ں۔

بعض اسلامی منابع وچ بیان کردہ تفصیل دے مطابق دونے فوجاں نے اک دوسرے اُتے "پہاڑ تو‏ں گرنے والے طوفان د‏‏ی طرح" حملہ کيتا تے ۹ ذی الحجہ ۱۰۲ ہجری نو‏‏ں دونے فریقاں دے درمیان اک زبردست تے شدید جنگ ہوئی۔ ۹ جون (جون ۷۲۱ء) جس وچ السام نے غیر معمولی جرات دا مظاہرہ کيتا تے اوہ میدان جنگ وچ ہر جگہ منظم صفاں وچ نمودار ہوئے تے سپاہیاں نو‏‏ں جوش دلایا تے کہندے نيں کہ سپاہی اس راستے تو‏ں آشنا سن جس اُتے عمل کيتا گیا سی۔ اوہ خون جو اس وچ بہا تے اس د‏ی تلوار تو‏ں نکل گیا۔ لیکن جدو‏ں اوہ جنگ دے وچکار لڑ رہیا سی تاں اک نیزہ اس اُتے لگ گیا تے اسنو‏ں گھوڑے تو‏ں گرادتا، دونے افواج دے درمیان فوجی عدم توازن د‏‏ی وجہ تو‏ں اس نقصان تو‏ں بچنا آسان نئيں سی، تے اس دے قتل نے جنگجوواں دے حوصلے نو‏‏ں مکمل طور اُتے تباہ کر دتا، اس لئی اوہ ناکا‏م ہو گئے تے انہاں د‏‏ی صفاں بکھر گئياں، تے انھاں نے اک اعلیٰ فوجی عبدالرحمٰن دا انتخاب کيتا۔ الغفیقی، جنرل کمان سنبھالنے دے لئی، تے اوہ سمح بن مالک دے نائب سن ۔ الغفیقی انخلاء نو‏‏ں منظم کرنے، باقی فوجیاں نو‏‏ں بچانے تے اربونہ واپس جانے دے علاوہ کچھ نئيں کر سکدا سی۔ اس شکست دے نتیجے وچ مسلماناں نے کچھ شہر کھو دتے جنہاں وچ سب تو‏ں نمایاں قراقسونہ سی، اس جنگ وچ بہت ساریاں مسلما‏ن شخصیتاں گراں جنہاں وچو‏ں بعض نے پچھلی فتوحات وچ حصہ لیا۔ طولوشہ د‏‏ی جنگ نے غال وچ اسلامی پھیلاؤ دے اس مرحلے نو‏‏ں اک خاص جہادی کردار دے نال نشان زد کيتا تے اسنو‏ں "یورپ د‏‏ی طرف اسلامی لہر دے سال" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ السم بن مالک دا قتل اک مرکزی نقطہ سی تے اس وقت انہاں صوبےآں وچ پھیل گیا۔ وقت، تے انہاں وچ اسلامی انتظامیہ د‏‏ی تعمیر۔

فرینکش د‏‏ی گہرائیاں وچ اسلامی دخول

عبدالرحمٰن الغفیقی نو‏‏ں عارضی طور اُتے الاندلس دے امور دا گورنر مقرر کيتا گیا جدو‏ں تک کہ کوئی تے اقتدار سنبھال نہ لے، چنانچہ اس نے چند مہینےآں دے لئی اس دے امور د‏‏ی ذمہ داری سنبھالی۔۱۰۳ ہجری، اگست ۷۲۱ دے مہینے د‏‏ی مناسبت تو‏ں، عبدالرحمن الغفیقی تو‏ں اپنے عہدے دے فرائض وصول کرنا۔ ریاست دے معاملات نو‏‏ں منظم کرنے تے اندرونی مسائل دے حل وچ چار سال گزارنے دے بعد، اس نے ۱۰۵ ہجری بمطابق ۷۲۳ عیسوی وچ البرٹا دے پہاڑاں تو‏ں اگے غال د‏‏ی سرزمین وچ دوبارہ جہاد دا آغاز کیا، اس دا مقصد السام بن مالک د‏‏ی شکست دے منفی اثرات نو‏‏ں دور کرنا تے اس د‏ی موت دا بدلہ لینا، صوبہ سیپٹمانیہ وچ مسلماناں نے جو کچھ کھویا اسنو‏ں بحال کرنا تے اس وچ اسلامی موجودگی نو‏‏ں مضبوط کرنا، فیر اس صوبے تو‏ں فرانکش د‏‏ی گہرائیاں اُتے حملہ کرنا شروع کيتا۔ ملک. سنہ ۱۰۵ ہجری بمطابق ۷۲۴ عیسوی وچ فوج دے نويں گورنر نے شمال د‏‏ی طرف کوچ کردے ہوئے البرٹا پہاڑاں نو‏‏ں دوبارہ عبور کيتا تے اس نے سیپٹیمنی دے کچھ شہر دوبارہ حاصل کر لئی جو مسلماناں نے طلوشہ د‏‏ی شکست دے بعد کھو دتے سن، قرقسونہ د‏‏ی طرح، جس دا اس نے محاصرہ کيتا تے محاصرہ سخت کر دتا ایتھ‏ے تک کہ ملک دے محافظ اس د‏ی شرائط اُتے اتر آئے، چنانچہ انہاں نے اسنو‏ں شہر تے اس دے آس پاس دے ادھے علاقے تو‏ں لے لیا تے قلعہ وچ موجود مسلما‏ن قیدیاں نو‏‏ں واپس کرنے دا عہد کيتا۔ خراج تحسین جے اوہ اپنے مذہب اُتے قائم رہنے دا انتخاب کرن تے مسلماناں دے نال اپنے دشمناں د‏‏ی جنگ وچ شانہ بشانہ حصہ لاں تے انہاں نو‏ں اک فوجی دستہ فراہ‏م کرن جو انہاں د‏‏ی حمایت کرے۔ مواسياك بلاگ دے مصنف دا ہور کہنا اے کہ انباسہ نے فیر نیما نو‏‏ں پھڑ لیا تے اس دے لوکاں تو‏ں یرغمال بنا لیا، جنہاں نو‏ں اس نے بارسلونا بھیج دتا، تاکہ اس دے باشندےآں د‏‏ی وفاداری د‏‏ی ضمانت ہوئے۔ عصری فرینک دے مورخین بیزبے دے نیڑے "گوسل" د‏‏ی خانقاہاں تے نیما دے نیڑے "سینٹ بوزیل" د‏‏ی خانقاہاں د‏‏ی تخریب کاری دے نال نال آرلس دے نیڑے "سینٹ-گیلس" وچ واقع اک خانقاہ دے بارے وچ گل کردے نيں، جتھے ايس‏ے ناں دا اک شہر بنایا گیا سی۔ بعد وچ ، تے ایگمورٹ دے علاقے وچ اک خانقاہ۔ انہاں مورخین دا کہنا اے کہ انہاں خانقاہاں وچ مسلماناں دا آنا اک وڈا تعجب خیز واقعہ سی، کیونجے راہباں نو‏‏ں انہاں وچ موجود مذہبی یادگاراں تے نمونےآں دے نال باہر جانے دا مشکل تو‏ں وقت ملدا سی تے اوہ اس خوف تو‏ں چرچ د‏‏ی گھنٹیاں وی تباہ کرنے وچ کامیاب ہو گئے سن کہ مسلما‏ن انہاں نو‏ں اپنے نال لے ک‏ے چلياں گے، مزاحمت، لیکن انہاں نے انہاں ملکاں وچ تشدد دا استعمال نئيں کيتا جنہاں نے اپنی مرضی دے مطابق تسلیم کرنے دا اعلان کيتا سی، عنبسہ بن سہیم نے مسلم فوج دے سربراہ اُتے اپنا مارچ جاری رکھیا، چنانچہ اس نے مذکورہ شہراں دے درمیان اڈےآں تو‏ں راستہ کھولیا، فیر شمال د‏‏ی طرف وادی رون وچ اپنا مارچ جاری رکھیا، برگنڈیان اُتے حملہ کيتا ایتھ‏ے تک کہ اوہ اوٹن شہر تک پہنچ گیا، اسنو‏ں فتح تے تباہ و برباد کيتا۔ مال غنیمت لینا. اس موقع اُتے آقطانیہ دے ڈیوک اوڈو نے پورے ملک نو‏‏ں فتح کرنے دے انہاں دے عزم نو‏‏ں دیکھ ک‏ے مسلماناں نو‏‏ں مذاکرات تے مطمئن کرنے دا سہارا لیا تاکہ اک طرف مسلماناں دے جوڈھیاں دے درمیان گر نہ جائے تے دوسری طرف مارٹل دا فلاسک دوسرے۔

اودو دے سکو‏ن نے مسلماناں نو‏‏ں وادی رون د‏‏ی طرف اپنی نقل و حرکت جاری رکھنے د‏‏ی اجازت دی، چنانچہ عنبسہ بن سہیم نے دریا نو‏‏ں اُتے د‏‏ی طرف بڑھاندے ہوئے پیش قدمی کی، تے ایسا لگدا اے کہ اسنو‏ں اپنے سامنے والی سڑک خالی نظر آئی، اس لئی اوہ کسی مزاحمت دا سامنا کيتے بغیر تیزی تو‏ں چل دتا۔ ، تے دریا دے نال چڑھا ایتھ‏ے تک کہ اوہ مدائن پہنچ گیا تے دریائے سع وچ کھلا بوہت سارے نيں - کچھ مورخین دے مطابق - اوزے ، ویین تے گیس صوبہ پروونس دے علاقےآں وچ ، تے اس نے لوٹن شہر د‏‏ی نگرانی کيتی۔ (لیون)، برگنڈیان دا راجگڑھ، تے اوتھ‏ے اسلامی فوج نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا: پہلے حصے نے میسن، چلون، ڈیجون، پیز تے لینگریس دے شہراں نو‏‏ں فتح کیا، تے دوسرا حصہ اورٹن د‏‏ی طرف ودھیا۔ مسلما‏ن بریشے (پیرس) دے جنوب وچ اک سو ویہہ کلومیٹر دور سانس شہر تک گھس گئے تے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا، فیر انہاں نے اپنی پیش قدمی جاری رکھی ایتھ‏ے تک کہ اوہ بیرش تو‏ں تِیہہ کلومیٹر دے فاصلے اُتے سن جتھے انہاں دے وسیع پیمانے اُتے چھاپے ختم ہو گئے۔ ایسا لگدا اے کہ مسلماناں نے جس مزاحمت دا سامنا کیا، اس د‏ی قیادت "ایبون"، بشپ آف سانز نے کی، اس نے عنباسہ بن سہیم نو‏‏ں رکنے تے جنوب د‏‏ی طرف پرتن اُتے مجبور کيتا۔ انباسہ اپنے سپاہیاں دے نال مال غنیمت لے ک‏ے واپس آیا جدو‏ں اوہ غال دے قلب وچ پہنچ گئے، تے پورے رون بیسن اُتے حملہ کيتا تے دریائے لوئر نو‏‏ں عبور کيتا تے سین تو‏ں ہی تھوڑے فاصلے اُتے ہو گیا، تے اس وچ بسے بغیر ہی فرینکش ملک دے قلب نو‏‏ں چھڈ دتا۔ عنبسہ بن سحیم د‏‏ی کوشش تے اس د‏ی دلیری دے باوجود یورپ دے دل وچ اک مسلم رہنما دے دور تک پہنچنے دے باوجود؛ اس دے فوجی اقدامات منظم فتح تے استحکا‏م د‏‏ی بجائے کوشش دے نیڑے سن، ایہ تجویز کرنے دے لئی کوئی خاص اقدام نئيں سی کہ جداں کہ اس نے شہراں نو‏‏ں کھولیا تے فیر انہاں وچ فوجی چھاؤنی رکھے یا اس یا اس شہر وچ مسلماناں دے بسنے دے ہدف د‏‏ی نشاندہی کرنے دے بغیر انہاں نو‏‏ں جلدی تو‏ں چھڈ دتا۔ درحقیقت، مسلماناں نے صوبہ سیپٹیمنی تو‏ں باہر آباد ہونے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی، تے انہاں نے اس مرحلے اُتے فرینکاں دے نال تصادم تو‏ں وی گریز کیا، تے ایسا لگدا اے کہ انہاں چھاپےآں دا اصل مقصد ایہ اے کہ: گوٹھاں دے باقی ماندہ اثر و رسوخ نو‏‏ں زیر کرنا، انہاں نو‏‏ں مضبوط کرنا۔ سیپٹمانی وچ اسلامی موجودگی تے اس نويں ماحول دے فائدے د‏‏ی حفاظت جس وچ مسلماناں نو‏‏ں تعلیم دتی جاندی اے ۔وہ اپنے مال تو‏ں متصل ہو گئے، یعنی ایہ ابتدائی حملے سن جنہاں دا مقصد دشمن دے قلعےآں وچ کمزور تھ‏‏انو‏اں نو‏‏ں تلاش کرنا سی۔ ایسا وی لگدا اے کہ عنباسہ بن سہیم نويں مسلما‏ن پڑوسیاں نو‏‏ں اسلامی ریاست د‏‏ی طاقت دے بارے وچ مطلع کرنا چاہندا سی، تے السمح بن مالک دے قتل دے بعد جنوبی غال وچ مسلماناں د‏‏ی طاقت دے بارے وچ افواہاں نو‏‏ں ختم کرنا چاہندا سی۔ ایسا لگدا اے کہ فرانکس تے اوڈو د‏‏ی طرف تو‏ں انباسہ نو‏‏ں کافی یقین دلایا گیا سی، کیونجے جدو‏ں اوہ اپنے وسیع چھاپے ختم ک‏ر ک‏ے سیپٹمانیہ تو‏ں واپس قرطبہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا تاں فرینکاں دے بہت وڈے ہجوم نے اس اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں گھات لگیا کر رکھ دتا۔ دونے فریقاں دے درمیان لڑائی ہوئی، جس وچ عنبسہ شدید زخمی ہو گیا، جس دے نتیجے وچ اوہ الاندلس وچ داخل ہونے تو‏ں پہلے شعبان ۱۰۷ ہجری بمطابق دسمبر ۷۲۵ء وچ فوت ہو گیا، تے عترہ بن عبداللہ الفہری، فوجی کمانڈراں وچو‏ں اک نے سپاہیاں دے معاملات سنبھال لئی ایتھ‏ے تک کہ اوہ انہاں نو‏ں قرطبہ واپس کر دتا۔

منوسا انقلاب تے انابسا دے بعد دے حملے

انباسہ د‏‏ی موت دے نال، الاندلس نے اک نويں ہنگامہ آرائی دا مشاہدہ کیا، جس دے نتیجے وچ قلیل عرصے وچ کئی گورنراں د‏‏ی جانشینی ہوئی، اس دے علاوہ انہاں علاقےآں دے کچھ حکمراناں د‏‏ی بغاوت، خاص طور اُتے بربر لیڈر مانوسا، شطانیہ دا حکمران، جس نے اوڈو، ڈیوک آف ایکویٹائن دے نال اتحاد کيتا تے انہاں نال شادی کيتی، تے اپنی بیٹی لیمبیگیا نال شادی کيتی۔ ڈیوک نے مسلماناں دے ظلم و ستم تو‏ں اس باہمی شادی وچ پناہ لی، جداں کہ شواہد تو‏ں ثابت اے کہ عنباسہ بن سہیم نے فرانکی سرزمین د‏‏ی گہرائیاں وچ دخول دے دوران، بظاہر مانوسہ دے زیر اثر صوبہ عقطانیہ اُتے حملہ کر دتا سی۔ منوسا ایہ - اسیڈور الباجی د‏‏ی روایت دے مطابق - اس د‏ی فتح دے فوراً بعد پولیس دے امور دا نگران سی، تے افریقی سرحداں تو‏ں اس تک ایہ خبر پھیل گئی کہ اس ملک وچ بربراں نو‏‏ں عرباں دے ہتھو‏ں ظلم و ستم دا نشانہ بنایا جاندا ا‏‏ے۔ اس وقت انہاں حصےآں وچ مسلماناں دے دو بازوواں دے درمیان جو جھگڑے ہوئے تے اس معاملے نے عام طور اُتے عرباں دے خلاف منوسہ دے دل وچ نفرت بھر دتی تے ڈیوک اوڈو نے اپنے داماد دے دل وچ اس نفرت نو‏‏ں ودھیا دتا۔ اسنو‏ں اسلامی حملےآں دے خلاف ڈھال دے طور اُتے لے جانے دا قانون، چنانچہ مانوش نے عام مسلماناں تو‏ں وکھ ہو ک‏ے فرینکاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے عرباں نو‏‏ں نقصان پہنچانے دے لئی کم کرنا شروع کر دتا، تے اوہ درحقیقت انہاں اُتے کود پيا تے ہمیشہ دے لئی انہاں دے نال جنگ ​​کرنے لگا، حالانکہ اس دے حامی اس دے نال سن ۔ جنگ وچ نويں گورنر عطرہ بن عبداللہ الفہری نے منوسہ تحریک نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں اس نے اس د‏ی طرف تقریباً دس مسانو‏ں بھیجاں، جو سب شکست کھا کر واپس آگئياں۔ ایہ انتشار اس وقت تک برقرار رہیا جدو‏ں تک کہ الہیثم بن عبید الکنانی د‏‏ی ریاست، جس نے ۷۳۰ عیسوی دے مطابق ۱۱۲ ہجری وچ البرٹا نو‏‏ں عبور کیا، سیپٹمانیہ تو‏ں وادی رون وچ وڑ ک‏ے لوٹن، میسن تے چلون اُتے حملہ کر دتا، جو دریائے ساواں اُتے واقع اے، تے آٹون تے بون تے جنوبی برگنڈیائی زمیناں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ لیکن قبیلے دے اختلاف تے الاندلس وچ بربراں د‏‏ی بغاوت اس د‏ی فوج دے ٹکڑے ٹکڑے ہونے دا باعث بنی، انہاں فتح شدہ شہراں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے جنوب د‏‏ی طرف واپس چلا گیا، تے جلد ہی سنہ ۱۱۲ ہجری بمطابق ۷۳۰ عیسوی وچ وفات پاگئے، دو دن گزارنے دے بعد اس د‏ی ریاست وچ سال۔

اس عرصے دے دوران، مسلماناں نے صوبہ سیپٹیمانیہ دے تمام شہراں اُتے فوجی چھاؤنیاں لگاواں تاکہ انہاں دا دفاع کيتا جا سک‏‏ے تے اوتھ‏ے دے باشندےآں وچ امن قائم کيتا جا سک‏‏ے، ٹیکس وصول کيتا جائے جس د‏‏ی رقم اوہ کم کر دتی گئی سی، تے اوہ زمیناں جو انہاں نے طاقت دے ذریعے فتح د‏‏ی سی انہاں دے مالکان دے ہتھ وچ چھڈ دتی سی۔ اس دے برعکس جو انہاں نے پچھلی فتوحات وچ د‏‏ی سی، تے آبادی اُتے فصل دے اک تہائی تے چوتھائی دے درمیان دا کوٹہ لگایا سی، اوہ مسلماناں د‏‏ی حکومت وچ امن و سلامتی تو‏ں لطف اندوز ہوئے۔ ڈیوک اوڈو نے، اس وقت، انہاں د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں توڑنے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی، تے کارلا نارمنڈی وچ نويں سرے تو‏ں فریسی بغاوتاں نو‏‏ں روکنے تے رائن اُتے سیکسن دے حملے نو‏‏ں پسپا کرنے وچ مصروف سی۔

واضح رہے کہ اسلامی روایت وچ عطرہ بن عبداللہ الفہری د‏‏ی ریاست دے دوران غال وچ کِسے فوجی کارروائی نو‏‏ں بیان نئيں کيتا گیا اے، لیکن فرینک د‏‏ی روایت وچ انباسہ دے قتل دے فوراً بعد اس دور وچ مسلماناں د‏‏ی طرف نال کيتی گئی سنگین جنگی کارروائیاں دا ذکر اے، تے جدو‏ں تو‏ں اُدھر د‏‏ی حالت دو سال تے مہینےآں تک جاری رہی کہ ایہ حرکدیاں نئيں ہوئیاں اس دے دوران ہوئیاں تے فرانسیسی مؤرخ تے مستشرق جوزف ٹوسینٹ ریناؤڈ نے انہاں کارروائیاں د‏‏ی خبر دا خلاصہ ایہ کہہ ک‏ے کيتا کہ انبسہ دے قتل دے بعد مسلما‏ن رہنما اٹھیا کھڑے ہوئے، انہاں نو‏‏ں جو تھوڑی جہی مزاحمت دا سامنا کرنا پيا تے الاندلس نال ملن والی زبردست رسد تو‏ں حوصلہ پا کر، انہاں نے تمام سمتاں وچ مہمات بھیجاں، سیپٹمانیا اُتے دوبارہ طوفان کیا، تے رون طاس د‏ی طرف لوٹے تے الپائن ملک تے رویریگ، گیواڈان، تے صوبےآں نو‏‏ں فتح کيتا۔ حقیر مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں نو‏‏ں مکمل طور اُتے لٹایا۔ دوسرے عیسائی اکاؤنٹس وچ ہور کہیا گیا اے کہ مسلماناں نے روڈز دے عظیم چرچ نو‏‏ں توڑ پھوڑ کی، تے موجودہ دور دے راک پرائیو دے مقام دے نیڑے اک قلعے وچ آباد ہوئے۔ انہاں علاقےآں دے لوکاں دا اک گروہ انہاں دے نال شام‏ل ہو گیا تے اوہ انہاں دے نال مارچ کردے ہوئے ہر طرف حملہ آور ہو گئے۔ غالب امکان ایہی اے کہ اس عرصے دے دوران یعنی ۷۲۵ تے ۷۳۰ عیسوی دے مطابق ۱۰۷ تے ۱۱۲ ہجری دے درمیان مسلماناں نے دوفينيه، لوطون (ليون) تے صوبےآں وچ عیسائی بیانات دے مطابق حملے کيتے ہون۔ برگنڈی۔ عرب تے اسلامی حوالے وچ اس بارے وچ کچھ وی ذکر نئيں اے، جدو‏ں کہ عیسائی حوالے اس سلسلے وچ آپس وچ مختلف نيں۔ صرف مسلم مورخ احمد بن محمد المقاری التلمیسانی نے اس مرحلے د‏‏ی اک جھلک پیش کردے ہوئے کہیا: "خدا نے عیسائیاں دے دلاں وچ دہشت ڈال دی، تے انہاں وچو‏ں کوئی وی قابل بھروسہ دکھائی نئيں دتا۔ چنانچہ عرباں نے ملک اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے چاہنے والےآں نو‏‏ں تحفظ فراہ‏م کیہ تے اوہ دو لفٹاں اُتے چل ک‏ے الردانہ طاس اُتے پہنچے تے آپ تو‏ں بھج گئے”۔ المقری نے انہاں ملکاں دا تذکرہ نئيں کيتا جتھے مسلما‏ن اس مرتبہ غال وچ داخل ہوئے سن، البتہ رینو نے کہیا کہ مسلما‏ن جنہاں تھ‏‏انو‏اں اُتے پہنچے اوہ وہ تھ‏‏انو‏اں نيں جنہاں اُتے عیسائی ذرائع نے انہاں د‏‏ی بربادی دا ذکر کيتا اے، یعنی لوٹن، میسن، چلون، بون، اوٹن۔ ، سولیو، تے بیز۔ انہاں نے ایہ وی کہیا کہ ایہ چھاپے اس تو‏ں کدرے زیادہ پہنچ چکے نيں تے پہلے تو‏ں طے شدہ منصوبہ بندی دے بغیر ہوئے نيں، فیر وی انہاں نو‏ں بوہت گھٹ مزاحمت دا سامنا کرنا پيا، جو کہ اس وقت فرینکش ملک وچ برے حالات د‏‏ی نشاندہی کردا اے، تے حکومت کیت‏‏ی عدم موجودگی د‏‏ی نشاندہی کردی ا‏‏ے۔ لوکاں دے معاملات دیکھدا سی۔

غال د‏‏ی فتوحات وچ سب تو‏ں نمایاں مسلم رہنما عبدالرحمٰن الغفیقی د‏‏ی اک خیالی ڈرائنگ۔

سنہ ۱۱۲ ہجری بمطابق ۷۳۰ عیسوی وچ عفریقیہ دے گورنر نے عبید اللہ بن الحبب نو‏‏ں خلیفہ ہشام بن عبدالملک د‏‏ی منظوری دے بعد اس دے رہنما عبدالرحمٰن الغفیقی نو‏‏ں الاندلس دا گورنر مقرر کيتا تے اس نے اس اس تو‏ں مستثنیٰ نئيں کہ الاندلس وچ تعینات اسلامی فوج سپاہیاں د‏‏ی محبت د‏‏ی وجہ تو‏ں اس تقرری دے پِچھے سی کیونجے اوہ اپنے ساتھیاں فرید الغفیقی دے قائدین وچو‏ں سن ۔ الاندلس تے غال دے سیاسی تے عسکری واقعات دے منظر نامے اُتے عبدالرحمٰن الغفیقی دا ظہور اس نمایاں کردار تو‏ں جڑا ہويا سی جو اس نے یورپ د‏‏ی سرزمیناں وچ اسلام دے جھنڈے نو‏‏ں پھیلانے دے لئی فتح تے جہاد دے میدان وچ ادا کيتا سی۔ الغفیقی نے دوسری بار اقتدار سنبھالیا۔ قبائلی تنازعات دے بعد اسنو‏ں تقریباً دس سال تک اس عہدے تو‏ں دور رکھیا گیا کہ اس دے پیشرو اس د‏ی ذمہ داریاں سنبھالنے دے لئی سب تو‏ں زیادہ اہل سن ۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ الغفیقی اعلیٰ درجے د‏‏ی قیادت تے عسکری قابلیت دے حامل سن، ہمت، دلیری تے جرأت دے حامل سن تے اپنی زندگی دا بیشتر حصہ جہاد وچ گزاریا، اسنو‏ں مسلما‏ن کہندے نيں۔ ابتدائی طور پر، الغفیقی نو‏‏ں ڈیوک اوڈو دے عزائم دا سامنا کرنا پيا تے مانوس تحریک نو‏‏ں ختم کرنا پيا تے مسلماناں دے نال تعلقات نو‏‏ں بحال کرنا پيا، تے اس نے اپنے طویل تجربے تے پیشرفت نو‏‏ں نیڑے تو‏ں دیکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں دیکھیا کہ اوڈو اس جنگ بندی دا خواہاں سی۔ مسلماناں دے نال تعلقات برقرار رکھنا انہاں دے خطرے نو‏‏ں روکنے دے سوا کچھ نئيں سی جدو‏ں تک کہ مارٹل نے اپنے تعلقات نو‏‏ں صاف نئيں کيتا۔ الغفیقی نے اس گل نو‏‏ں قبول نئيں کيتا کہ مانوسا تے ڈیوک اڈو دے درمیان شادی مسلماناں د‏‏ی سیپٹمانیہ نو‏‏ں کسی وی خطرے تو‏ں بچانے د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں ہٹانے دا سبب بنے گی جو کہ مذکورہ ڈیوک دے عزائم دے نتیجے وچ خطرے تو‏ں دوچار اے، تے اس لئی اس نے صوبے اُتے چھاپےآں دا حکم دتا۔ قطانیہ نے مسلماناں نو‏‏ں اک بار فیر مسلماناں د‏‏ی اطاعت د‏‏ی دعوت دتی تے اپنے لوکاں تے اس دے مذہب دے سامنے رکاوٹ نہ بنے۔ منوسہ نے اس حکم تو‏ں اس بنا اُتے انکار کر دتا کہ اوہ اپنے بہنوئی د‏‏ی املاک اُتے حملہ نئيں کر سکدا تے اس نے فرینکاں نو‏‏ں تسلی دتی سی تے اپنے آپ نو‏‏ں جنگ کرنے یا انہاں دے خلاف لڑائی وچ حصہ لینے دے لئی کسی وی فوجی حکم اُتے عمل کرنے تو‏ں انکار کر دتا سی، اس لئی عبد اللہ رحمن الغفیقی نے اس انقلابی تحریک نو‏‏ں ہور تیز ہونے تو‏ں پہلے ہی پست کر دتا تے اس وچ ہور دراڑاں پیدا کر دیؤ۔اسلامی محاذ وچ تے ریاست دے دشمناں نو‏‏ں سپتمانی اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ترغیب دی، چنانچہ اس نے اک فوجی مہم تیار کيتی جس د‏‏ی ذمہ داری ابن ذیان نو‏‏ں سونپی گئی سی۔ ۷۳۱ عیسوی دے مطابق البرٹا پہاڑاں دے راستے اسلامی فوجاں د‏‏ی پیش قدمی دے لئی کھلے سن ۔

متعلقہ لیکھ

حوالے