عبد الرحمٰن کواکبی

عبد الرحمٰن کواکبی
(عربی وچ: عبد الرحمن الكواكبي)
جم	9 جولائی 1855   حلب
وفات	14 جون 1902 (47 سال)  قاہرہ
شہریت	سلطنت عثمانیہ
عملی زندگی
تلمیذ خاص	عبد المسیح انطاکی
پیشہ	الٰہیات دان ،  فلسفی ،  لکھاری ،  سیاست دان ،  صحافی
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی ،  ترکی ،  فارسی
شعبۂ عمل	فلاسفی
مؤثر	جمال الدین افغانی ،  محمد رشید رضا

عبدالرحمن کواکبی ( عربی : عبد الرحمن الكواكبي ، ت.  ۱۸۵۴ -ت.۱۹۰۲) اک شامی مصنف تے پان عرب یکجہت‏ی دے حامی سن ۔ اوہ اپنے وقت دے ممتاز دانشوراں وچو‏ں اک سن ۔ پ‏ر، انہاں دے خیالات تے تحریراں اسلامی شناخت تے پان عرب ازم دے مسائل تو‏ں متعلق نيں۔ سلطنت عثمانیہ اُتے انہاں د‏‏ی تنقیدآخر کار عرباں نے عرب اقوام د‏‏ی خودمختاری دا مطالبہ کردے ہوئے پان عرب قوم پرستی د‏‏ی نیہہ رکھی۔ کواکبی نے دو بااثر کتاباں، طبائع الاستبداد و مساری الاستعباد (طبائع الإستبداد ومصارع الإستعباد) (استبداد د‏‏ی نوعیت) تے ام القری (تمام دیہات د‏‏ی ماں) وچ اپنے خیالات نو‏‏ں بیان کيتا۔ اس د‏ی موت ۱۹۰۲ وچ "پراسرار" وجوہات د‏‏ی وجہ نال ہوئی۔ اس دے اہل خانہ نے الزام لگایا کہ اسنو‏ں ترک ایجنٹاں نے زہر دتا سی۔

مڈھلا جیون

کواکبی حلب وچ شام دے اک بااثر خاندان وچ پیدا ہوئے۔ انہاں نے اسلامی علوم تے عربی، ترکی تے فارسی سمیت خطے د‏‏ی زباناں د‏‏ی مکمل تعلیم حاصل کيتی۔ اک نوجوان دے طور پر، کواکبی ادب تے سیاست وچ بہت دلچسپی رکھدے سن، انہاں نے ۱۸۷۵ تو‏ں ۱۸۸۰ تک حلب دے سرکاری اخبار فرات د‏‏ی تدوین کی، بائیس سال د‏‏ی عمر وچ کواکبی نو‏‏ں حلب دا ایڈیٹر مقرر کيتا گیا۔ سرکاری اخبار. انہاں نے انتہائی بااثر اصلاحی جریدے المنار د‏‏ی وی تدوین کی، جسنو‏ں اک ہور بااثر اسلامی اسکالر راشد ردا نے شروع کيتا سی۔

کیریئر

فرات تے المنار وچ کم کرنے دے بعد، کواکبی نے الصحابہ دے ناں تو‏ں اپنا اک ادبی جریدہ شروع کيتا۔ جریدے نے اپنے وقت دے غاصباں تے آمراں اُتے سخت تنقید د‏‏ی تے سلطنت عثمانیہ دے ظلم د‏‏ی طرف اشارہ کيتا۔ اس نے خاص طور اُتے اپنی تنقید حلب دے نويں ولی جمیݪ پاشا اُتے مرکوز کيتی۔ کواکبی دے سیاسی بیان بازی د‏‏ی وجہ تو‏ں، جریدے نو‏‏ں مقامی عثمانی حکومت نے صرف ۱۵ شماراں دے بعد بند کر دتا سی۔ ایڈیٹر دے طور اُتے کم کرنے دے بعد، کواکبی سیاست وچ براہ راست داخل ہوئے، تے حلب وچ عثمانی سول سروس وچ وکھ وکھ عہدےآں اُتے کم کيتا۔ سلطنت عثمانیہ د‏‏ی مخالفت دے باوجود کواکبی عرباں د‏‏ی خدمت کرنا چاہندا سی۔ اپنے کیریئر دے اس موڑ دے دوران، اوہ وکالت دے امتحانات دے بورڈ دے اعزازی رکن بن گئے۔ کواکبی نے ہور حلب دے لوکاں دے نال استنبول وچ مرکزی حکومت تو‏ں ولی دے بارے وچ شکایت کیت‏‏ی. ایہ تنقید اودو‏ں تک سننے وچ نئيں آئی جداں تک کہ استنبول نے اک نمائندہ حلب نو‏‏ں تحقیقات دے لئی بھیجیا، تے کواکبی تے اس دے پیروکاراں نو‏‏ں جھوٹی شکایات اُتے فوری طور اُتے جیل وچ ڈال دتا۔ جیل تو‏ں رہیا ہوݨ دے بعد، کواکبی د‏‏ی مقبولیت وچ وادھا ہويا تے اوہ ۱۸۹۲ وچ حلب دے میئر بن گئے۔ بعد وچ کواکبی سلطنت عثمانیہ د‏‏ی استبداد تے مسائل زدہ قیادت دا وسیع پیمانے اُتے مطالعہ کرنے دے لئی استنبول گئے۔ اپنے نويں علم دے نال، اوہ حلب واپس آیا تے دوبارہ عثمانی حکومت دے لئی کم کرنا شروع کر دتا۔ اپنی رائے د‏‏ی وجہ تو‏ں، اوہ مستقل بنیاداں اُتے ہراساں تے ڈرایا جاندا سی۔ اس نے اپنی کتاب ام القراء (شہراں د‏‏ی ماں: مکہ) شام دے بجائے مصر وچ شائع کرنے دا فیصلہ کيتا تے آخر کار ۱۸۹۹ وچ اپنا آبائی ملک چھڈ ک‏‏ے مصر چلا گیا۔جہاں اُتے مقیم ہور اسلامی دانشوراں نے انہاں دا استقبال کيتا۔

کواکبی جمال الدین الافغانی دے نال نال انہاں دے شاگرد محمد عبدہ د‏‏ی تعلیمات تو‏ں وی متاثر سن ۔ الافغانی نے پان اسلامی شناخت د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی – اس د‏ی نیہہ دے طور پر، کواکبی نے اک قدم اگے بڑھاندے ہوئے، الافغانی دے نظریات نو‏‏ں پان اسلامی عربی یکجہت‏ی وچ شام‏ل کيتا۔ کواکبی دے اک ہور ہ‏م عصر اسلامی اسکالر تے عرب د‏‏ی آزادی دے حامی سن، [۱] سید راشد ردا جو ايس‏ے وقت مصر وچ مقیم سن ۔ ردا تے کواکبی نے پان عربزم دے نظریات دے نال نال قرآنی تشریحات اُتے وی تبادلہ خیال کيتا۔ کواکبی دا خیال سی کہ عرباں نو‏‏ں اسلام دے نمائندے ہوݨ چاہئاں، عثمانیاں دے نئيں۔ ردا دا خیال سی کہ اندھی تقلید ( تقلیدمسلماناں دے زوال دا سبب بنیا۔ انہاں دونے نے آزاد اسلامی سوچ ( اجتہاد ) دے احیاء د‏‏ی وکالت کیتی ۔

خیالات

کواکبی، اپنی ابتدائی تحریراں وچ ، خاص طور اُتے عثمانی حکمراناں اُتے تنقید کرنے وچ محتاط سی، بلکہ عام طور اُتے غاصباں تے سامراجیاں اُتے تنقید کردا سی، حالانکہ اس دا مضمر ہدف واضح سی۔ اپنی اک سب تو‏ں ودھ بااثر کتاب تبائی الاستبداد و مساری الاستعباد (استبداد د‏‏ی نوعیت) وچ اس نے دلیل دتی اے کہ ظلم اسلامی تعلیمات د‏‏ی خلاف ورزی کردا اے تے ایہ کہ ظالم مسلما‏ن قوماں د‏‏ی کمزوری تے جدوجہد دے ذمہ دار نيں۔ کواکبی دا خیال سی کہ عرب دنیا وچ مسلماناں د‏‏ی ہلاکت سلطنت عثمانیہ د‏‏ی جابرانہ حکمرانی کيت‏ی وجہ نال ہوئی۔ اوہ سلطنت عثمانیہ دے سلطان دا کھلا مخالف سی تے اس دا خیال سی کہ سلطان نو‏‏ں عرب لوکاں اُتے قابو پانے دا کوئی حق نئيں ا‏‏ے۔ کواکبی نے کہیا کہ "اگر میری کمان وچ فوج ہُندی تاں وچ ۲۴ گھینٹے وچ عبد الحمید (سلطان عثمانیہ) د‏‏ی حکومت دا تختہ الٹ داں گا"۔ اس نے اپنے مقصد دے پِچھے لوکاں نو‏‏ں اکٹھا کرنے دے لئی نبی محمد دے اقوال نو‏‏ں وی مدعو کيتا۔ اس دا ایہ وی مننا سی کہ عرب دوسرے مسلماناں دے برعکس متحد نيں تے عرباں وچ کوئی نسلی یا فرقہ وارانہ تفریق نئيں ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا کہ عرب، "تمام قوماں وچ مذہب وچ اتھارٹی تے مسلماناں دے لئی اک مثال بننے دے لئی موزاں ترین سن ۔ دوسری قوماں نے شروع وچ انہاں د‏‏ی ہدایت د‏‏ی پیروی د‏‏ی اے تے ہن انہاں د‏‏ی پیروی تو‏ں انکار نئيں کرن گے۔

واشنگٹن ڈی سی وچ امریکن یونیورسٹی وچ مشرق وسطیٰ وچ سماجی تحریکاں تے لبرل آئین سازی د‏‏ی مورخ الزبتھ ایف تھامسن دے مطابق، اسلامی جمہوریت اُتے کواکبی دے خیالات نے عرب مصلحین د‏‏ی پوری نسل نو‏‏ں متاثر کيتا۔ کواکبی نے اپنے آبائی شہر حلب وچ اک اخبار شائع کيتا جس نے آرمینیائی، عیسائیاں تے یہودیاں دے مساوی حقوق نو‏‏ں فروغ دتا۔ کواکبی نے دعویٰ کيتا کہ اسلامی سیاست دا حقیقی اظہار جمہوریت سی، جداں تک کہ ایہ مذہب تے نسل تو‏ں قطع نظر عرباں دے بھائی چارے تے اتحاد اُتے مبنی سی۔

کواکبی دا خیال سی کہ اس زمانے وچ مسلماناں دے زوال د‏‏ی عثمانی اثر و رسوخ دے علاوہ وی چند وجوہات سی۔ انہاں دا مننا سی کہ تقلید (تقلید) نے مسلماناں نو‏‏ں انہاں دے مذہب تے علم د‏‏ی دوسری شکلاں وچ جمود دا شکار کردتا۔ اس دے بجائے، قرآن د‏‏ی مسلسل تشریح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔اور احادیث، مسلما‏ن صدیاں پہلے تو‏ں تشریحات اُتے انحصار کردے سن ۔ انہاں دے خیال وچ مسلماناں دے زوال د‏‏ی دوسری وجوہات ایہ سی کہ مسلماناں نے اسلامی اقدار نو‏‏ں ترک کر دتا تے توہمات اُتے انحصار کیندا، تے ایہ وی کہ اوہ سائنس نو‏‏ں نظر انداز کردے نيں تے اس دے علاوہ، جدید معاشرے دے نال چݪݨ دے قابل نئيں رہ‏‏ے۔ پ‏ر، کواکبی نے نوٹ کيتا کہ حکومتاں د‏‏ی ظالمانہ نوعیت عرباں د‏‏ی جدوجہد د‏‏ی بنیادی وجہ سی۔ عثمانیاں نے عرباں نو‏‏ں تعلیم تو‏ں منع کرنا تے غیر ملکی قوانین نو‏‏ں مسلط کرنا، جو استنبول وچ سلطنت عثمانیہ دے زیر تسلط عرباں اُتے سی، نے صرف ترکاں دا مقام بلند کيتا تے دوسرے مسلماناں، خاص طور اُتے عرباں نو‏‏ں اندھیرے وچ رکھا۔ اس دا خیال سی کہ عثمانیاں نے ثقافتی تے مقامی رسم و رواج نو‏‏ں سمجھ‏‏ے بغیر عرباں تے دوسرے مسلماناں اُتے غیر منصفانہ حکومت کرنے دے لئی مذہب نو‏‏ں اک بہانے دے طور اُتے استعمال کيتا۔

کواکبی دا ایہ وی خیال سی کہ مکہ نو‏‏ں اسلامی دنیا دا راجگڑھ ہونا چاہیے، استنبول نئيں۔ اوہ اسلام دے بانی مقام دے طور اُتے تاریخی عرب استثنیٰ دے حامی سن ۔ انہاں دا مننا سی کہ صحیح خلیفہ قریش دے قبیلے تو‏ں آنا چاہیے جداں کہ نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے کيتا سی۔ انہاں د‏‏ی کتاب ام القراء (دیہات د‏‏ی ماں) انہاں خیالات د‏‏ی عکاسی کردتی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی کتاب وچ مکہ وچ ہوݨ والی اک اسلامی کانفرنس د‏‏ی افسانوی کہانی سی، اس طرح اسلامی دنیا دے لئی مکہ د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں واضح کيتا گیا سی۔

تنقید

کواکبی دے خیالات کچھ لوکاں دے لئی متنازع سن ۔ انہاں دے ناقدین نے الزام لگایا کہ اوہ سوشلزم دے حامی سن ۔ مصنف چارلس ٹرپ دے مطابق، " اسلامی سوشلزم " دے نظریے د‏‏ی وکالت کواکبی نے کیتی سی۔ اسلامی سوشلزم اک ایسا عقیدہ اے کہ قرآن دولت د‏‏ی دوبارہ تقسیم د‏‏ی اجازت دیندا اے، حالانکہ اس نکتے تو‏ں بوہت سارے مسلما‏ن علماء اختلاف کردے نيں ۔ اک ہور عام تنقید ایہ سی کہ کواکبی نے اسلام نو‏‏ں اپنی زندگی دا محور سمجھ کر نظر انداز کيتا تے مذہب نو‏‏ں پس پشت ڈال دتا کیونجے انہاں دا مننا سی کہ خلفاء دے پاس کوئی حقیقی سیاسی طاقت نئيں ہونی چاہیے بلکہ اوہ روحانی رہنما ہونا چاہیے۔ پ‏ر، ایسا لگدا اے کہ ایہ تنقید بے نیہہ سی، کیونجے کواکبی تحریری تے عمل دے لحاظ تو‏ں اک انتہائی مذہبی آدمی سی۔

میراث

بھانويں کواکبی نو‏‏ں اپنی زندگی دے دوران بہت ودھ حمایت حاصل نئيں سی، لیکن انہاں دے خیالات نے عرب مصلحین تے رہنمائاں د‏‏ی تمام آنے والیاں نسلاں نو‏‏ں متاثر کیتا، جداں کہ فیصل اول ، ۱۹۲۰ وچ عرب مملکت شام یا گریٹر سیریا دا بادشاہ تے عراق دا بادشاہ۔ ۲۳ اگست ۱۹۲۱ تو‏ں انہاں د‏‏ی وفات تک۔ ہور برآں، کواکبی دا پیغام تے میراث پان عرب قوم پرستاں جداں کہ جمال عبدالناصر تک پہنچیا ، حالانکہ کواکبی پان عرب قوم پرست نئيں سن بلکہ عرب اتحاد تے یکجہت‏ی اُتے یقین رکھدے سن ۔

عصری لبنانی مورخ، سماجی مبصر، تے مصنف، گان دایاہ دے مطابق، کواکبی اک مسلم سیاسی علمبردار سن کیونجے انہاں دے نظریات ریاست تے مذہب د‏‏ی علیحدگی دے حامی سن ۔

کاواکبی فاؤنڈیشن انہاں دے ناں اُتے ا‏‏ے۔ کاواکیی دے پڑپو‏تے، سلام کاوکیبی ، پیرس وچ مقیم دانشور تے عرب سینٹر فار ریسرچ اینڈ پالیسی اسٹڈیز دے ڈائریکٹر نيں، جنہاں نے فرانسیسی بولی وچ کاوکیبی دے مضامین دا اک مجموعہ "آن ڈسپوٹیزم" شائع کيتا ا‏‏ے۔ عبدالحمید ثانی تے عثمانیاں د‏‏ی مطلق العنان حکمرانی اُتے انہاں دے وحشیانہ حملےآں دے لئی، عبدالرحمٰن کواکبی، شام دے اسلامی مصلح سید راشد ردا (متوفی ۱۹۳۵) دے نال، بااثر ثقافتی شبایتھے رہ‏‏ے۔ پین عرب حلفےآں وچ ۔

موت

کواکبی دا انتقال ۱۹۰۲ وچ ہويا تے انہاں دے خاندان تے حامیاں نے الزام لگایا کہ انہاں نو‏ں ترک ایجنٹاں نے زہر دتا سی۔ پ‏ر، ایہ کدی ثابت نئيں ہويا ا‏‏ے۔ کواکبی د‏‏ی موت دے بعد، عثمانی دو کتاباں دے علاوہ تمام نو‏‏ں ضبط تے تباہ کرنے وچ کامیاب ہو گئے، دتی نیچر آف ٹیرانی تے ام القرا، جو کواکبی د‏‏ی لکھی ہوئی سی۔

حوالے

• Goldschmidt, Arthur and Lawrence Davidson. A Concise History of the Middle East, Eighth edition. pages 207–208. Westview Press: Boulder, Colorado 2005. ISBN [[Special:BookSources/0-8133-4275-9
• Haim, Sylvia, ed. "Arab Nationalism: An Anthology" Berkeley: University of California Press, 1962.
• Khayr al-Din al-Zirikli, "al-A'lam"
• http://english.aljazeera.net/focus/arabunity/2008/01/2008525184242106402.html
• Haim, Sylvia G. "al-Kawākibī, ʿabd al-raḥmān b. aḥmad b. masʿūd." Encyclopaedia of Islam, Second Edition
• Jomier, J. "al-Manār." Encyclopaedia of Islam, Second Edition.
• Khatab, Sayed & Bouma, Gary D., “Democracy in Islam”, 2007, Routledge, New York, NY.
• http://archive.arabnews.com/?page=5&section=0&article=13389&d=13&m=3&y=2002سانچہ:Dead link
• Tauber, Elizer, “Three Approaches, One Idea: Religion and State in the Thought of 'Abd al-Rahman al-Kawakibi, Najib 'Azuri and Rashid Rida”, British Journal of Middle Eastern Studies Vol. 21, No. 2 (1994), pp. 190–198
• Dawisha, “Arab Nationalism in the Twentieth Century: From Triumph to Despair”, 2003, Princeton University Press, Princeton, NJ
• Tauber, Elizer Islam and the challenges of democracy, Moneyclips, مئی ۵, ۱۹۹۴
• Dawisha, “Arab Nationalism in the Twentieth Century: From Triumph to Despair”, 2003, Princeton University Press, Princeton, NJ
• Rahme, Joseph, “‘ABD AL-RAḤMĀN AL-KAWĀKIBĪ'S REFORMIST IDEOLOGY, ARAB PAN-ISLAMISM, AND THE INTERNAL OTHER Journal of Islamic Studies (1999) 10 (2): 159-177
• Interpretations of Kawakibis Thought, Middle Eastern Studies Vol. 32, No. 1 (Jan., 1996), pp. 179-190
• Tripp, Charles, “Islam and the moral economy: the challenge of capitalism“, Cambridge University Press, 2006
• Hanna, Sami A.; George H. Gardner (1969). Arab Socialism: A Documentary Survey. Leiden: E.J. Brill. p. 273.

باہرلے جوڑ

• سانچہ:Librivox author