ضلع پونچھ
| پونچھ | |
|---|---|
| ضلع | |
| Poonch | |
 نقشا آزاد کشمیر وچ پونچھ ہرے نگ وچ دیکھیا جاسکدا | |
| ملک | پاکستان |
| رقبہ | |
| • کل | ۵۷۵ مربع کلومیٹر (۲۲۰ مربع میل) |
| منطقۂ وقت | پاکستان دا معیاری وقت (UTC+5) |
| تحصیلاں دی تعداد | 4 |
پونچھ دی تریخ
سودھوپونچھ دا علاقہ وادی کشمیر دے مغرب وچ 1627مربع میل اُتے مشتمل اے تے وادی کشمیر دی مانند ایہ وی بلند و بالا برف پوش پہاڑاں تے گھنے جنگلاں دا خوبصورت خطہ اے۔1923ء دی مردم شماری دے مطابق پونچھ دی آبادی تقریباً چار لکھ نفوس اُتے مشتمل سی ،جس وچ مسلمان 96فیصد ہندو 3فیصد تے ہور مذاہب دے پیروکار اک فیصد سن ۔ عہدِ قدیم توں پونچھ دی تریخ صوبہ پنجاب دی تریخ توں وابستہ رہی اے جتھے اک طرف پنجاب دی سیاست ایتھے اثر انداز ہُندی رہی اوتھے دوسری جانب ریاست جموں و کشمیر دی تریخ وی پونچھ نوں متاثر کردی رہی۔ تریخ ِہند دے مطالعہ توں پتہ چلدا اے کہ بنسی خاندان کارکوٹ گوت دے حکمران ایتھے 617ء تاں 872ء حکومت کردے رہے۔ چونکہ انہاں راجگان دے حالات وچ کدرے کدرے پونچھ کاذکر ملدا اے اس لئی کہیا جاسکدا اے کہ پونچھ برصغیر ہند وچ کوئی غیر معروف خطہ ارضی نہ سی۔ ازاں بعد لوہارا سلطنت دے ذکر وچ ایہ واضح اے کہ موجودہ پونچھ شہر توں مشرق دی جانب موجودہ منڈی دے مقام اُتے اس سلطنت دا راجگڑھ سی تے راجگان ِکشمیر، لوہاراسلطنت دے حریف تے مدمقابل سن ۔ منڈی دے نیڑے لوہر کوٹ دا قلعہ اِنّا مضبوط سی کہ اسنوں سلطان محمود غزنوی جداں بہادر سپہ سالار وی سرنہ کرسکیا۔ ریاست جموں کشمیر دی تریخ وچ مسلم سلاطین دا عہد 1325ء توں شروع ہُندا اے جدوں صدرالدین عرف رنچن شاہ جو آبائی طور اُتے بُدھ مت دا پیرو کار سی، اک مبلغ اسلام سید عبد الرحمن المعروف بلبل شاہ ؒکے دستِ مبارک اُتے مشرف بہ اسلام ہويا۔ تے اس طرح ریاست جموں و کشمیر دا پہلا مسلمان حکمران بنیا۔1327ء وچ اس دی وفات دے بعد حکومت فیر غیر مسلماں دے ہتھوں وچ چلی گئی تے راجا سہد یو تے اس دے بھائی راجا دیو1344ء تک کشمیر اُتے حکومت کردے رہے۔ مسلم سلاطین دی باقاعدہ حکومت دا قیام 1344ء نوں عمل وچ آیا۔ اسنوں مستحکم تے مضبوط بنانے وچ نمایاں کردار سلطان شہاب الدین نے اداکیا۔ ايسے عہد وچ ایران توں سید علی ہمدانی المعروف شاہ ہمدان ؒکشمیر وچ وارد ہوئے، جنہاں دے فیض توں ہزاراں لوک مشرف بہ اسلام ہوئے گئے تے کشمیر دی وادی نعرئہ توحید توں گونج اُٹھی۔ سلطان قطب الدین (1378ء تا1394ء)کے عہدِ حکومت وچ شاہ ہمدانؒ دوبارہ کشمیر آئے، اس بار اُنہاں دے ہمراہ ست سو مبلغ وی سن ،جنہاں نے اس خطہ وچ صنعت وحر فت علم و ادب تے دینِ مبین دی تبلیغ دا کم شروع کيتا۔ انہاں بزرگانِ دین دی مساعی ء جمیلہ توں پونچھ دا سارا علاقہ اسلام دی روشنی توں جگمگا اُٹھا تے ایويں پونچھ مسلماناں دا اک بہت وڈا مرکز بن گیا۔1566ء وچ کشمیر وچ چک خاندان دے عہد حکومت وچ مذہبی فرقہ پرستی دے باعث انتشار و خلفشار پیدا ہويا تے مغل شہنشاہ اکبرِ اعظم جو اک عرصہ توں کشمیر اُتے نظراں جمائے بیٹھیا سی،حملہ آور ہويا تے کشمیر دا سارا علاقہ1586ء وچ سلطنت ِمغلیہ دا حصہ بن گیا۔ جتھے تک پونچھ دا تعلق اے، شہنشاہ جہانگیر دے عہدِ حکومت وچ سراج الدین نوں پونچھ دا راجا مقرر کيتا گیا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا راجا فتح محمد خان 1646ء توں 1700ء تک پونچھ اُتے حکمران رہیا،اس طرح پونچھ سکھاں دے عہد حکومت تک مغلاں تے افغاناں دے زیرِ نگر رہیا۔ سکھ کشمیر اُتے 1819ء توں 1839ء تک حکمران رہے۔ ایہ پورا دور افراتفری تے طوائف الملوکی دا دور سی۔ مرکزیت ختم ہوئے گئی سی تے وکھ وکھ قبیلے نے اپنے اپنے مقامی سرداراں دی سرکردگی وچ چھوٹی چھوٹی حکوتاں قائم کر لیاں سن۔ تریخ وچ اس دور نوں ’’آپ راجی‘‘کا ناں دیاگیااے۔ اس عہدِ ستم وچ استحصال دی کارروائیاں اپنے عروج اُتے سن تے علاقہ دے سردار کوٹاں اورڈپلیاں وچ رہندے سن تے اوتھے توں احکام جاری کردے سن ۔ ایہ سردار اپنے اپنے علاقہ دی رعایا توں لگان وصول کردے سن تے اپنا حصہ وضع کرکے باقی لگان اپنے توں وڈے سردار نوں پیش کر دیندے سن ۔ اس ظالمانہ سرداری نظام وچ عوام بُری طرح پِس رہے سن ۔ مزارعاں تے دستکاراں دا معاشرہ وچ کوئی مقام نہ سی۔ اوہ سردار دے سامنے چارپائی اُتے نئيں بیٹھ سکدے سن جے کوئی ایسا کرنے دی جرات کربیٹھدا تاں اسنوں کڑی سزادی جاندی۔ ایہ لوک اپنے پاس اچھی گائے، بھینس وی نئيں رکھ سکدے سن تے اُنہاں وچوں کوئی بھج کر کسی دوسرے سردار دے ہاں پناہ وی نئيں لے سکدا سی۔ اکثریتی قبیلہ دے ہتھوں جے کسی اقليتی فرقہ دے آدمی دا قتل ہوئے جاندا تاں اس توں کوئی باز پرس نہ کيتی جاندی تے جے ایہی جُرم کسی اقليتی فرقہ دے فرد توں سرزد ہوجاندا تاں اُسنوں سزائے موت دتی جاندی۔ توہین انسانیت دا اندازہ اس گل توں بخوبی لایا جاسکدا اے کہ جدوں دربار منعقد ہُندا تاں اقليتی فرقہ دے لوک حاضر ہوکے سردار نوں نہایت مؤدبانہ جُھک جُھک کر سلام کردے تے جے سلام دے جواب وچ سردار اپنی جوندی دی نوک اُوپر اُٹھاندا تاں سمجھیا جاندا کہ اوہ خوش اے تے جے سردار ایسا نہ کردا تاں سلام کرنے والا خوفزدہ ہوجاتابلکہ اُس نوں جان دے لالے پڑجاندے۔ بعض سردار اقليتی فرقہ دی لڑکیوں نوں جبراً اغوا کرلیندے سن ۔ الغرض اُس دور وچ اک دوسرے دا مال کھوہنا کسی بے گناہ نوں قتل کرنا تے اپنے توں کمزور اُتے ظلم کرنا روگٹھ دا معمول سی۔ 1822ء وچ مہاراجا رنجیت سنگھ نے جموں دے ڈوگرہ گلاب سنگھ نوں اُس دی وفاداریاں دے صلہ وچ جموں دا علاقہ دے دتا جس نے اقتدار سنبھالدے ہی ایہ اندازہ کر ليا کہ جدوں تک تمام پہاڑی علاقے فتح نئيں ہوجاندے ڈوگرہ اقتدار دا مستحکم ہونا محال اے ‘ چنانچہ اس نے سب توں پہلے سلطان خان والئی بھمبر نوں گرفتار کيتا۔ اس دے بعد راجوری دے راجگان راجا عزیز خان تے اغر خان کےاقتدار دا خاتمہ کيتا تے انہاں مفتوحہ علاقےآں اُتے دیوان دلباغ رائے نوں حاکم مقرر کيتا۔ مہاراجا رنجیت سنگھ نے بھمبر (چبھال) دے علاقے دھیان سنگھ نوں تے پونچھ تے حسیروٹہ دا علاقہ دھیان سنگھ دے بیٹے ہیراسنگھ نوں بطور جاگیر دے عطا کر دتے سن ایويں اُس نے پونچھ دے قبیلے دی آزادی سلب کر لئی۔ پونچھ دے آزاد قبیلے وچ سُدھن قبیلہ زیادہ غیور سی تے اپنی اس غلامی نوں شدت توں محسوس کرنے لگیا سی۔ اُس دور وچ شمس خان سُدھن قبیلہ دا اک ممتاز تے موثر سردار سی۔ راجا دھیان سنگھ نے سردار شمس خان دی صلاحیتاں توں متاثر ہوکے اُسنوں گھوڑا تے چار سپاہی دے کے اپنی ذاتی ملازمت وچ لے لیا سی۔ اوہ اپنی قابلیت دی بناپر جلد ہی دھیان سنگھ دا منظورِنظر بن گیا۔ راجا گلاب سنگھ نوں اپنے بھائی راجا دھیان سنگھ دی ایہ ادا پسند نہ سی تے اُس دی ایہ کوشش سی کہ دھیان سنگھ سردار شمس خان اُتے بھروسا کرنا ترک کر دے لیکن اس تنبیہ دے باوجود دھیان سنگھ سردار شمس خان اُتے اعتماد کردا رہیا بلکہ اس نے حاکم پونچھ دلباغ رائے نوں اہم معاملات وچ سردار شمس خان توں مشورہ لینے دا حکم دے رکھیا سی۔ 1832ء وچ جدوں سکھاں نوں پشاور تے اس دے آلے دوالے وچ شکست ہوئی تاں اس کاپونچھ دے پہاڑی قبیلے اُتے وی اثر پيا تے انہاں وچ وی آزادی دا اک تازہ ولولہ پیدا ہويا تے ڈوگراں دے خلاف نفرت و حقارت نے اک عملی بغاوت دی شکل اختیار کر لئی۔ ڈوگراں نے پونچھ دے مختلف اہم تھاںواں اُتے قلعے بنارکھے سن تے اُنہاں وچ فوجی تے نیم فوجی دستے متعین سن ۔ انہاں وچوں اک اہم قلعہ منگ دے مقام پرتھا جس وچ تن سوکے نیڑے ڈوگرے مقیم سن ۔ سُدھناں نے سردار جموں خان تے سردار مہتا خان دی سرکردگی وچ اس قلعہ اُتے حملہ کرکے اسنوں فتح کر ليا۔ اوتھے زیادہ تر ڈوگرے فوجی مارے گئے۔ صرف چند جان بچا کر چھپدے چھپاندے جموں پہنچے تے جموں دربار نوں پونچھ دے حالات توں آگاہ کيتا۔ دراں اثنا کنجہیری، پرل، راولاکوٹ، دھمنی، جنپائی، پلنگی، باغ تے کئی دوسرے تھاںواں اُتے وی ڈوگرہ فوجیاں اُتے حملے ہوئے تے انہاں نوں مار بھگایا گیا۔ جدوں ایہ اطلاعات جموں نال ہُندی ہوئی خالصہ دربار لاہور پہنچیاں تاں گلاب سنگھ نے مہاراجا رنجیت سنگھ نوں پونچھ دے باغیاں دی سرکوبی دے لئی آمادہ کيتا تے ناظم کشمیر نوں پونچھ اُتے چڑھائی کاحکم دتا۔ انہاں ایام وچ سردار شمس خان، راجا دھیان سنگھ دی اجازت توں چند دناں دے لئی گھر آیاہويا سی۔گلاب سنگھ نے پشاور توں دھیان سنگھ نوں خط لکھیا کہ شمس خان غدار اے تے اوہی پونچھ دی شورش تے بغاوت دا ذمہ دار اے، لہذا شمس خان نوں اس دی تحویل وچ دے دتا جائے۔ سردار شمس خان نوں جدوں انہاں حالات دا علم ہويا تاں اُس نے سُدھن سرداراں سبز علی خان تے ملی خان (ساکن منگ تحصیل سدھنوندی) دے نال مشورہ کرکے بغاوت دا اعلان کر دیااور بوہت سارے قلعے ڈوگراں توں کھو لئی تے پونچھ خاص دے قلعے دا وی محاصرہ کے لیا جتھے ڈوگرہ فوج خاصی تعداد وچ مقیم سی۔ اُس قلعہ نوں سر کرنے دی تدابیر ہوئے رہیاں سن کہ سکھ تے ڈوگرہ فوج دی اک بہت وڈی کمک دریائے جہلم نوں منگلا دے مقام توں عبور کرکے تیزی توں پونچھ دی جانب پیش قدمی کرنے لگی جدوں ایہ اطلاع موصول ہوئی تاں سردارشمس خان دے جتھے پونچھ توں ہٹ کر اپنے اپنے علاقےآں دی حفاظت دے لئی منتشر ہوئے گئے۔ مہاراجا گلاب سنگھ دا بیٹا میاں اودہم سنگھ سکھاں تے ڈوگراں دے اک بہت وڈے لشکر معہ دو جرنیلاں زور آور سنگھ تے میاں لعب سنگھ، سرزمین پونچھ وچ داخل ہويا تے قتل و غارت و پرت مار دا بازار گرم کردا،سدھن مجاہدین نوں پِچھے دھکیلدا ہويا، پونچھ شہر دے نیڑے پلنگی تک پہنچ گیا۔ مجاہدین نے سکھاں تے ڈوگراں دی مشترکہ فوج دے ہر مورچے اُتے زبردست مزاحمت دی تے باوجود ہتھیاراں تے ہور جنگی ساز وسامان دی کمی دے وڈی جوانمردی توں مقابلہ کردے رہے۔ اوہ ہر مورچے اُتے اپنی شجاعت و غیرت دا مظاہرہ کردے ہوئے جامِ شہادت نوش کردے رہے۔ مگر شکست قبول نہ دی برعکس اس دے اودہم سنگھ دی فوج دے اس سنگلاخ پہاڑی علاقے وچ جگہ جگہ مقابلاں تے سخت مزاحمت توں حوصلے پست ہُندے چلے گئے۔ تے بالآخر اُس نوں اپنے جرنیلاں تے بچی کھچی فوج نوں مکمل تباہی توں بچانے دے لئی پسپا ہونا پيا تے اس طرح سکھاں تے ڈوگراں دی طاقت دا غرور خاک وچ مل گیا۔ اُس وقت گلاب سنگھ سرحد دے علاقے سوات وچ پٹھاناں دے خلاف فوج کشی وچ مصروف سیجب اودہم سنگھ دی شکست دی خبر ڈوگرہ دربار جموں تے خالصہ دربار لاہور وچ پہنچی تاں رنجیت سنگھ نے گلاب سنگھ نوں حکم دتا کہ اوہ سوات و ہزارہ دی مہمات ملتوی کر دے تے فوراً پونچھ اُتے چڑھائی کرکے اوتھے شورش دی سرکوبی کرے۔ اس طرح اپنے بیٹے اودہم سنگھ دی شکست دا بدلہ لینے دے لئی گلاب سنگھ اپنے ٹڈی دل لشکر کے نال پونچھ دی طرف روانہ ہويا۔ گلاب سنگھ ہیرا نے کہوٹہ (ضلع راولپنڈی) دے نزدیک اک مقام اُتے پڑائو ڈالیا تے پونچھ اُتے فوری براہ راست حملہ کرنے دی بجائے اس نے پہلے آلے دوالے دے قبیلے وچ نااتفاقی پیدا کرنے تے انہاں نوں اپنی طرف مائل کرنے دے لئی سازشاں تے رشوتاں دا جال پھیلایا تے نال ہی پونچھ دے علاقے وچ اپنے جاسوس بھیج کر اطلاعات حاصل کيتياں بلکہ بعض لوکاں نوں خرید وی لیا ،جن دے ذریعے علاقے بھر وچ خوف و ہراس پیدا کرنے دے لئی افوانيں پھیلاواں۔ انہاں نفسیاتی جنگی حرباں دا ایہ اثر ہويا کہ بعض سردار، سردار شمس خان دا نال چھڈ کے گلاب سنگھ دے نال مل گئے تے بعض نے تصادم دی صورت وچ غیر جانبدار رہنے دا وعدہ کيتا۔ کہوٹہ پہنچنے اُتے گلاب سنگھ دے نال اٹھ ہزار سپاہی سن ۔ اس نے بارہ ہزار ہور فوج تیار کيتی تے اپنا ایہ لشکر لے کے کہوٹہ توں براستہ آئن تے لچھمن پتن (موجودہ آزادہ پتن) منگ دی طرف ودھیا۔ اورمنگ دے علاقہ وچ آزادی دے پرواناں نوں تہ تیغ کردا ہويا پلندری تک آن پہنچیا جتھے اس نے سولہ دن قیام کيتا۔ ایہ ایام علاقے دے غریب تے نہندے عوام دے لئی قیامت خیز سن ۔گلاب سنگھ نے عبرت ناک خوف و ہراس پھیلانے دے لئی قتل عام دا کھلا اعلان کر دتا تے حکم دتا کہ جو سپاہی کسی باغی دا سرکاٹ کر لیائے گا اُس نوں پنج روپے فی سرانعام دیاجائے گا۔ چنانچہ بے شمار معصوم تے بے گناہ لوک جنہاں وچ عورتاں تے بچے وی شامل سن ،قتل کر دتے گئے۔ لوک اپنی جاناں بچانے دے لئی اپنے کنباں دے نال پہاڑاں تے غاراں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے گئے تے کچھ ہجرت کر گئے۔ ایويں معلوم ہُندا سی کہ علاقے وچ کوئی ذی روح نئيں بچے گا۔ گلاب سنگھ دے حکم توں ڈوگرہ سپاہیاں نے عورتاں تے بچےآں نوں جانوراں دی مانند ہانک کر پلندری دے مقام اُتے اک باڑے وچ جمع کیہ انہاں بے گناہ تے مظلوم عورتاں دی تعداد تقریباً پنج ہزار دے نیڑے سی تے باڑے دے ارد گرد خاردار جھاڑیاں جمع کر دتی گئی سن ڈوگرہ سپاہی انہاں عورتاں دے نال وی انتہائی ظلم برتتے۔ انہاں نوں بھُکھا پیاسا رکھدے تے کدی کدائيں انہاں دے اگے مکئی دے بُھٹے ڈال دیندے سن تاکہ اوہ زندہ رنيں۔ دن وچ صرف اک مرتبہ پانی پلانے دے لئی انہاں نوں نزدیکی نالے اُتے لے جاندے سن ۔ انہاں سختیاں دے باعث ڈیڑھ ہزار عورتاں پلندری ہی وچ لقمہ اجل ہوگئياں تے باقی ماندہ کوجموں لے جایاگیا ،جنہاں وچ تقریباً ست سونے راستے ہی وچ دم توڑ دتا۔گلاب سنگھ نے انہاں سولہ دناں وچ تقریباً چھ ہزار افراد نوں پہاڑاں توں تلاش کرکے انہاں دے سرکاٹ کر سرِ عام لٹکا دیے۔ پلندری وچ جس جگہ ظلم و ستم دا ایہ بازار گرم رکھیا گیا تے ہزاراں بے گناہ افراد نوں تہ تیغ کيتا گیا اسنوں ہن وی سو لتیراں دے ناں توں پکاریا جاندا اے۔ ہن عین ايسے جگہ اک ڈگری کالج قائم اے جو خان صاحب خان محمد خان دے اسم گرامی توں موسوم اے۔ سردار سبز علی خان تے ملی خان نوں انہاں دے گائاں منگ وچ نمائش دے طور اُتے درختاں دے نال لٹکایا گیااور اُنہاں دے جسماں توں کھالاں کھچ کر اُنہاں وچ بھُوسا بھر کر مجسمے بنائے گئے تاکہ لوکاں نوں ایسی عبرت دلائی جائے کہ انہاں دی آئندہ نسلاں وی بغاوت دا نہ سوچ سکن۔گلاب سنگھ نے سازش دے ذریعے سردار شمس خان تے اُس دے بھتیجے راجولی خان نوں شہید کرایا تے انہاں دے سرکاٹ کر لوہے دے پنجرے وچ بند کرکے پونچھ دے اک پہاڑی درے ادھ ڈھک دے مقام اُتے لٹکادئے، جتھے اوہ کئی سالاں تک پئے رہے۔ سردار شمس خان دی شہادت دے بعد گلاب سنگھ نے پورے پونچھ اُتے آسانی توں تسلط جمالیا تے فیر اوہ واپس جموں چلاگیا۔ لاہور خالصہ دربار وچ دھیان سنگھ دے قتل دے بعد وزارتِ عظمیٰ ہیرا سنگھ نوں دتی گئی۔گلاب سنگھ دا بھائی سوچیت سنگھ اس گل توں ناخوش ہويا کیونجے اوہ وزارتِ عظمیٰ اپنا حق سمجھدا سی۔ دونے دی چپقلش نے جدوں نازک صورت اختیار کر لئی تاں ہیراسنگھ نے سوچیت سنگھ نوں اس دے محافظ دستے سمیت قتل کر دتا۔ بعد وچ جدوں ہیراسنگھ جہلاپنڈت دے نال جموں جا رہاتھا تاں راستے وچ مخالفاں نے اُسنوں وی قتل کر دتا۔ اس واقعہ دے بعد دھیان سنگھ دے دوسرے بیٹے موندی سنگھ و جواہر سنگھ، راجا گلاب سنگھ دے پاس رہے، جدوں ایہ دونے بالغ ہوئے تاں مہاراجا نے کچھ شرائط دے نال پونچھ دا علاقہ اُنئيں واپس دے کے اپنے ماتحت رکھنے دا فیصلہ کيتا۔ انہاں دو بھائیاں نے نہ صرف ایہ فیصلہ مننے توں انکارکیابلکہ پونچھ دی اُس آمدنی دا وی مطالبہ کيتا جو انہاں دی نابالغی دے زمانے وچ راجا گلاب سنگھ دے خزانے وچ جمع ہوئی سی، لیکن گلاب سنگھ دا مؤقف سی کہ اس نے ’’معاہدہ امرتسر‘‘ دی رُو توں کشمیر دی قیمت پچہترلکھ روپے(نانک شاہی ) انگریزاں نوں اداکی اے۔ اس لئی اوہ انہاں نوں بطور راجا پونچھ اپنے ماتحت رکھنا چاندا اے۔ اس اُتے دونے بھائیاں نے لاہور ریذیڈنٹ دے پاس مقدمہ دائر کر دتا۔ ریذیڈنٹ نے گلاب سنگھ دے موقف دی تائید کيتی تے تسلیم کيتا کہ جواہر سنگھ تے موندی سنگھ، مہاراجا گلاب سنگھ دے جاگیردار دی حیثیت توں پونچھ اُتے قابض رہ سکدے نيں، چنانچہ اک معاہدہ دی رُو توں پونچھ دی جاگیر دونے بھائیاں نوں واپس کر دتی گئی تے اُنئيں پابند کر دیاگیا کہ اوہ مہاراجا جموں وکشمیر دی مشاورت دے بغیر کوئی کم نہ کرن تے اُس دے باجگزار بن دے رنيں۔ موندی سنگھ نے 1852ء وچ باقاعدہ پونچھ دا انتظام سنبھالیا تے 1947ء دی جنگ آزادی تک ایہی خاندان پونچھ اُتے حکمران رہیا۔ موندی سنگھ جاندا سی کہ پونچھ دے قبیلے خاص کر سُدھن بے حد سرکش تے جنگ جُو نيں جدوں تک انہاں نوں معاشی تے اقتصادی بدحالی وچ مُبتلا نہ رکھیا گیا تاں اُنہاں اُتے قابو پانا مشکل ہوئے گا۔ لہذا ملحقہ علاقےآں توں اوہ بوہت سارے ہندو تاجر ریاست وچ لیایا تے اُنہاں دی اس قدر پُشت پناہی دی کہ اُنہاں نے جونکاں دی طرح مسلماناں دا خُون چوسنیا شروع کر دتا تے مسلمان اُنہاں سُود خور بنیاں دے رحم و کرم اُتے ہوئے گئے۔ ایہی نئيں بلکہ اُس نے پونچھ انتظامیہ وچ وی مسلماناں نوں شامل نہ کيتا تے انہاں علاقےآں دے لوکاں نوں نمبرداریاں تے جاگیرداریاں دے چکر وچ اُلجھائے رکھیا، تاکہ ایہ سرکشی نہ کرسکن۔ اُس نے پونچھ دی سر زمین اُتے کوئیاسکول قائم نہ کيتا جتھے لوکاں دے بچے تعلیم حاصل کر سکدے۔ چنانچہ مسلمان دینی و دنیوی تعلیم توں بے بہرہ رہے۔ الغرض ڈوگرہ راج نے ہر اوہ حربہ استعمال کيتا جس توں مسلماناں دا تشخص تے خود اعتمادی ختم ہوئے تے اوہ صرف تے صرف ڈوگرہ شاہی دے رحم و کرم اُتے زندہ رہ سکن۔ اس ناپاک مقصد دے حصول دے لئی ڈوگراں نے رعایاپر بے شمار نويں ٹیکس لگائے تے انہاں نوں مالیہ وچ مدغم کر دتا گیا۔ ایہ ٹیکس مندرجہ ذیل سن ۔
- سری ٹھاکر جی ٹیکس بحساب چار فی صد بررقم مالیہ
- وسہرا دے تہوار اُتے چار فی صد بررقم مالیہ
- دیوالی ٹیکس چار فی صد بررقم مالیہ
- زرٹیکس بہ حساب چار فی صد بررقم مالیہ(راجا صاحب دے جواہرات)
استوں علاوہ نذرِ سرکار تے نذرِ وزیر ٹیکس وی شامل مالیہ کیتے گئے۔ اک ٹیکس رسوم جنگلات دے ناں توں وی نافذ سی۔ ہندوئاں نوں مال مویشی رکھنے اُتے کوئی ٹیکس نئيں دینا پڑدا سی،جدوں کہ مسلماناں نوں ہر قسم دے مال مویشی اُتے ٹیکس دیناپڑتاتھاجو ترنی کہلاندا سی۔ صنعت و حرفت اُتے ٹیکس وی وصول کيتاجاتاتھاجس نوں متحرفہ کہاجاتاتھا ،پن چکیوں اُتے وی ٹیکس عائد سی۔ مسلمان لڑکیوں دی شادی اُتے وی ٹیکس وصول کيتا جاندا سی تے طلاق اُتے بھی۔ پونچھ وچ ڈوگرہ فوج تے ہور اہل کاراں نوں مالیہ دی وصولی اُتے ششماہی حساب توں تنخوانيں ادا کيتی جادیاں سن۔ اس لئی مالیہ نہایت سختی توں وصول کيتاجاندا تے جو زمیندار بوجہ تنگ دستی مالیہ ادانہ کرسکدے انہاں نوں طرح طرح دی سزاواں تے اذیتاں دتی جادیاں سن۔ انہاں دے لواحقین نوں گرفتار کر لیاجاندا سی تے انہاں دی رہائی اس وقت تک نہ ہُندی جدوں تک مالیہ ادانہ ہوجاندا۔ انہاں سختیاں دی وجہ توں اکثر زمیندار اپنی زمیناں چھڈ کے بھج جاندے سن ۔ ڈوگرہ شاہی دے اس طویل دور وچ صرف راجا بلدیو سنگھ اک ایسا حکمران سی جس نے 1899ء وچ حکومتِ ہند توں انگریز افسراں نوں مستعار لے کے انہاں دا تقرر بطور مہتمم بندوبست کيتا تے علاقہ دی دوبارہ پیمائش کرائی۔ انہاں انگریز افسراں نے رعایا دے تمام مصائب و آلام، تکالیف تے چیخ و پکار توں متاثر ہوکے راجا بلدیو سنگھ دی رضامندی توں پونچھ دی برطانوی ہند توں وابستگی کرادتی تے اُسنوں ریاست پونچھ دا ناں دیاگیا۔ ہور برآں نگرانی دے لئی اک انگریز ریڈیڈنٹ مقرر ہويا۔ پونچھ دے آخری مہتمم بندوبست کیپٹن آر۔ ای۔ ہملٹن نے رعایا دی دل جوئی دے لئی محکمہ جات نوں وکھ وکھ دفتری صورت دتی تے آبادی دے تناسب توں انہاں محکمہ جات دی انتظامیِ تشکیل کی، لیکن بدقسمتی نے مسلماناں دا پِچھا نہ چھڈیا ،کیونجے بعض جنونی حد تک متعصب ہندو جو سوامی دیانند دے پیروکار سن ،نئيں چاہندے سن کہ ہندو راجائاں تے مہاراجاں دیاں ریاستاں وچ کوئی مسلمان کسی اہم عہدے پرفائز ہوئے یا راجا کسی ایداں دے شخص نوں وزیر یا اہلکار بنائے جو چاراں ویداں دا عالم نہ ہوئے۔ اوہ ایہ ہرگز گوارا کرنے دے لئی تیار نہ سن کہ ریاست پونچھ وچ برطانوی ہند دی ریذیڈنسی دی بدولت مسلماناں دی اندرونی تے بیرونی طاقت وچ وادھا ہوئے۔ چنانچہ اُنہاں نے راجا سکھدیوسنگھ نوں جو حالے کمسِن سی، ریذیڈنسی توں علاحدہ ہونے اُتے آمادہ کر ليا تے پونچھ دوبارہ دربار جموں وکشمیر دی سرپرستی وچ آ گیا۔ اس دے بعد مسلماناں اُتے مظالم دی انتہا کر دتی گئی تے چھوٹے وڈے مسلمان افسراں دی ملازمتاں نہ صرف ختم کر دتی گئياں بلکہ اُنہاں اُتے عرصہ حیات وی تنگ کر دیاگیا ایتھے اُتے ایہ امر قابلِ ذکر اے کہ محکمہ صحت وچ صرف اک مسلمان کمپونڈر رہنے دتا گیا تے اسنوں وی دُور دراز علاقے وچ مامُور کيتا گیا۔ محکمہ جنگلات وچ کوئی مسلمان ملازم نہ سی۔ فارسٹر، رینجر تے گارڈکُھلے عام نذرانہ وصول کردے ور نہ مصنوعی نقصان جنگل دی مِسل تیارکيتی جاندی تے پورے گائاں نوں جرمانہ کيتاجاتاسی۔ ڈوگرہ شاہی دے اس دور وچ عدالدی نظام وی عوام نوں انصاف بہم پہنچانے دی بجائے ناانصافی تے ظلم و استحصال دا اک ہور ذریعہ بن گیا۔ عدالتاں دے چپڑاسی، اہلمداور محرر کھلے عام رشوت لیندے سن ۔ سرسری شہادت پیش کرنے وچ کئی کئی ماہ لگ جاندے سن ۔ ملزم عام طور اُتے علاقہ غیر وچ فرار ہوجاندے سن ۔ دیوانی مقدمات وچ جج صاحبان قانون دی کوئی پروا نہ کردے تے ساہوکاراں دی طرف داری کردے ہوئے غریب زمینداراں دے خلاف ڈگریاں صادر کردے۔ ماتحت عدالتاں دی اپیل بغیر ہیڈ کلرک تے ریڈرکو رشوت دتے جج دی عدالت وچ دائر نئيں ہوسکدی سی،اس دے بعد وی لوکاں نوں سال ہا سال خوار ہونا پڑدا سی۔ سزا یافتہ اپیل کنند گان وچ بعض تاں پوری سزا بھگت کر رہیا ہُندے تے بعض جیل ہی وچ مرجاندے مگر انہاں دی اپیلاں دی سماعت مکمل نہ ہُندی۔ چیف جج دے فیصلہ دے خلاف اپیل وزیر پونچھ دے ہاں دائر ہُندی سی لیکن اوتھے تاں مظلوم عوام دی اپیل دی سماعت دا موقع ہی نئيں آندا سی۔ محکمہ مال وچ رشوت انتہائی عروج اُتے سی۔ محکمہ دا ہر ملازم رشوت خور سی تے زمینداراں دا بُری طرح استحصال کردا سی۔ رہن و بیع دے حصولِ اجازت دے لئی ابتدائی درخواست اُتے کورٹ فیس دے علاوہ دفتر دے چپڑاسی نوں رشوت دینے دے بعد ہی مسل پیش کيتی جاسکدی سی۔ فیر درخواست پٹواری دے پاس جاندی اوہ وی رشوت لئی بغیر متعلقہ کاغذات تیار نہ کردا۔ فیر تحصیلدار دا محرر رشوت لیندا تے مسِل تحصیلدار نوں آخری رپورٹ دے لئی پیش کردا جو نذرانہ وصول کرکے مسل چیف ریونیو آفیسر دے دفتر گھلدا ،جتھے ریڈر تے چیف ریونیو آفیسر وی جیب گرم کیتے بغیر رپورٹ وزارتِ عالیہ وچ نہ گھلدے۔ وزارتِ عالیہ وچ وی محرر ڈاک تے وزیر دا ریڈر معقول رشوت وصول کرنے دے بعد ہی مسل راجا صاحب دے دفتر گھلدے۔ اوتھے توں منظوری اُتے مسل محکمہ مال وچ واپس آندی جتھے محرر فیر نذ رانہ لے کے سر ٹیفکیٹ دیندا۔ گویا راجا دی منظوری حاصل کرنے وچ اُس سستے زمانے وچ وی غریب زمیندار نوں گھٹ توں گھٹ اک سو روپے بطور رشوت خرچ کرنے پڑدے سن ۔ وقت دا نقصان تے سب دی خوشامداں وکھ کرنا پڑدتیاں سن۔ حصولِ نو توڑ وچ بالکل ايسے طرح کم ازکم سوروپیہ خرچ آندا سی۔ تحصیلدار علاقہ زمین دے اک انتقال کرنے دے دس توں پنجاہ روپے تک لیتاسی۔ استوں علاوہ پٹواری تے گرد تے نے ہر فصل اُتے وکھ نذرانے مقرر کررکھے سن جو باقاعدگی توں وصول کیتے جاندے سن ۔ ڈوگرہ مظالم دے اُس دور وچ محکمہ شکار وی کسی توں پِچھے نہ سی۔ ایہ محکمہ زمینداراں دے مال مویشیاں دی چراگاہاں نوں بند کرکے انہاں وچ سؤر تے جنگلی جانور پالتاسی۔ بعض گائاں وچ جتھے جھاڑی تک نہ سی محض لوکاں نوں تنگ کرنے دے لئی شکار گاہاں بنائی گئياں سن۔ جے شکار گاہاں وچ کِسے زمیندار دی بکری وی گُزرجاندی تاں بکری دی قیمت دے مساوی جرمانہ وصول کيتاجاتاسی۔ انساناں دا انہاں شکار گاہاں وچ داخلہ ممنوع سی۔ جے جنگل وچ کِسے انسان دا ریچھ توں مقابلہ ہوئے جاندا تے ریچھ ماریا جاندا تاں آدمی نوں سزادی جاندی لیکن جے ریچھ انسان نوں مار ڈالدا تاں کوئی مضائقہ نہ سی۔ ڈوگراں نے مذہبی امور تے محتاجاں دی پرورش دے بہانے ’’دھرم ارتھ‘‘ دے ناں توں اک ادارہ قائم کيتاہويا سی جو تمام فنڈز دھرم شالائاں دی تعمیر اُتے خرچ کردا سی تے مسلماناں دی فلاح و بہبود اُتے کوئی پیسہ خرچ نہ کردا سی۔ مسلماناں دے لئی گائے نوں ذبح کرنا اک سنگین جُرم سیبلکہ مسلمان تاں بھیڑ بکری کاگوشت وی آزادی توں استعمال نئيں کرسکدے سن ۔ ظلم و استحصال دا اک ہور ادارہ محکمہ کسٹم وی سی جس دے اہل کاراں نے علاقے وچ اودہم مچارکھیا سی۔ کسٹم چوکی اُتے معززین دی چوراں دی مانند تلاشی لی جاندی سی جے اُنہاں ملازماں نوں نذرانہ نہ دیاجاندا تاں فیر کسٹم کئی گُنا زیادہ وصول کيتا جاندا۔ پونچھ تے جموں و کشمیر دی سرحدات پراندرونِ ریاست وی کئی کسٹم چوکیاں سن جتھے درآمد برآمد اُتے کسٹم وصول کيتاجاتاسی۔ ایہ امراہلِ پونچھ دے لئی بالخصوص تکلیف دہ سی، انہاں نوں ریاست جموں و کشمیر وچ بار بار وکھ وکھ سینواں اُتے کسٹم ٹیکس دی صورت وچ بھاری رقوم ادا کرنا پڑدتیاں سن جس توں اشیاء صرف اُتے کئی گُنا اخراجات ودھ جاندے۔ باوجود انہاں ٹیکساں دے ڈوگرہ حکومت رعایا اُتے کوئی پیسہ خرچ نہ کردی سی تے نہ ہی مسلماناں دے لئی ملازمتاں یاہور ذرائع روزگار سن ۔96فیصد دی مسلمان اکثریت دے لئی ست فیصد توں وی کم ملازمتاں مہیا سن۔ لوک ہندوستان او ر خاص کر فوج وچ ملازمت توں اپنی گزراوقات کردے سن ۔ سڑکاں ناپید سن تے دریائاں ندی نالاں اُتے پل یاکشتیاں وی نہ سن۔ پہاڑی سنگلاخ رستےآں اُتے لوکاں نوں بجھ پُشت اُتے یاسر اُتے اُٹھا کر سفر کرنا پڑدا سی۔ پونچھ دے عوام اُتے قحط سالی تے مفلوک الحالی دے بادل ہر وقت چھائے رہندے سن ۔ لوکاں دے علاج معالجے دے لئی کوئی ہسپتال نہ سی تے اُنہاں دی تعلیم دے لئی کوئیاسکول وی نہ سی جدوں کہ ڈوگرے قومی دولت نوں اپنے محلےآں تے تفریح گاہاں وچ ضائع کردے سن ایتھے ایہ گل قابلِ ذکر اے کہ غریب عوام توں وصول دی جانے والی آمدن دا چالیس فیصد حصہ صرف شاہی خاندان دے ذاتی خرچ اخراجات دے لئی مخصوص سی۔ پونچھ دی مسلمان رعایا انہاں بے بہا ٹیکساں دے بجھ تلے کچلی جا رہی سی تے ڈوگرے اُنہاں توں بار برداری دا کم وی بغیر اُجرت دتے کرواندے سن جو ’’بیگار‘‘ دے ناں توں مشہور سی۔ جدوں وی راجا، رانی یادربار دے کسی حاکم یا اہلکار نے کدرے جانا ہُندا تاں جنہاں علاقےآں توں اُنہاں دا گزر ہُندا اوتھے دے تمام مسلمان افراد نوں ذیلداراں تے نمبرداراں دے ذریعے پابند کر لیندے تے تمام سامان جنہاں وچ ڈوگرہ مستورات دے ’ ڈولے ‘بھی شامل ہُندے سن ،منزلِ مقصود تک پہچانیا ہُندا سی تے تعجب خیز گل ایہ سی۔ کہ ’’بیگار‘‘ دے دوران وچ انہاں مظلوم لوکاں نوں اپنے کھانے پینے دا بندوبست وی خود کرنا پڑدا سی۔ ایہی حال راجا ،مہاراجا اُنہاں دے وزیراں، ہور افسراں تے اُنہاں دے معزز مہماناں دی شکار گاہاں وچ شکار کھیلدے وقت پیش آندا سی۔ علاقے دی تمام نفری شکار گاہاں وچ درندے نوں شکاری تک ہانک کر لے جاندی جو ’’چاہڑ‘‘ دے ناں توں مشہور سی۔ بھوکے پیاسنوں ایہ بدقسمت لوک کئی کئی دن چاہڑ دے سلسلے وچ جکڑے جاندے تے انہاں وچوں کئی خوفناک درنداں شیراں، ریچھاں تے جنگلی سورئاں توں زخمی ہوجاندے یامارے وی جاندے۔ قابل تعجب گل ایہ سی کہ غریب عوام توں باقاعد ہ قلی ٹیکس جو مالیہ وچ شامل سی وی وصول کيتا جاندا لیکن ایہ رقم ڈوگرہ شاہی اہلکار خود ہضم کر جاندے سن اورغریب عوام توں رستےآں دی تعمیر کاکم وی بغیر اُجرت دے لیاجاندا سی۔ مسلماناں اُتے سب توں وڈا عذاب سود خور ہندو بنیاں دا سی۔ اوہ پہلے کسی ضرورت مند مسلمان نوں معمولی سی رقم دی اشیائے خوردنی اُدھار دیندے سن تے اس اُتے اک معقول شرح توں سود مقرر کر لیندے سن ۔ اصل رقم جُاں دی تاں برقرار رہندی سی تے ایہ ماہوار صرف سود ہی وصول کردے سن ۔ جے کسی ماہ مقروض مسلمان قرض ادانہ کر سکدا تاں جرمانہ دے طور اُتے رقم دُگنی کردتی جاندی اس طرح جدوں مقروض مسلمان مجبور ہوئے جاندا تاں ایہ فوراً سرکار دی پُشت پناہی توں اس دی زمین دی ڈگری کراکر اس اُتے قبضہ کر لیندے تے اوہی زمین ايسے شخص نوں حصہ اُتے دے دیندے تے اوہ غلہ پیدا کردا جس دا تیسرا حصہ اُسنوں کاشتکاری دے عوض ملتاسی۔ اس طرح مالک مقروض ہوکے سود خوراں دا مزارع بن جاتاسی۔ غلہ کاحساب ایہ سی کہ جے کسی مسلمان نوں دو من مکئی یاگندم قرض دتی جاندی تاں بنئیے دوسرے سال فصل اُتے چار من وصول کردے سن جے کسی وجہ توں مسلمان ایہ ادانہ کر سکدا تاں اس توں اگلے سال ایہ اٹھ من ہوجاندی سی تے اس طرح ایہ حساب بڑھدا ہی جاتاسی۔ دراصل اس طریقے توں ڈوگرہ سرکار مسلماناں نوں انہاں دی زمیناں توں محروم کرنا چاہندی سی تے بہت حد تک مسلماناں نوں انہاں دی کار آمد زمیناں توں بے دخل وی کرچکی سی۔ یہ سی پونچھ دا اوہ تاریخی ،سیاسی، سماجی تے معاشی پس منظر جس وچ اہل پونچھ اپنی زندگیاں نوں جبرو تشدد تے انتہائی نکبت و افلاس دی فضا وچ گزارنے اُتے مجبور سن تے اﷲ جل شانہ‘ توں دست بُدعا سن کہ اُنہاں دی نجات دا کوئی راستہ نکلے۔ اﷲ نے انہاں دی دُعاواں قبول فرماواں تے انہاں دے درمیان وچ اک ایسامردِ حق و مجاہد پیداکیا جس نے اک طویل جدوجہد دے بعد بالآخر1947ء دے مبارک سال وچ انہاں نوں آزادی دی نعمت توں اسيں کنار کيتا۔
پونچھ پاکستان دے زیر انتظام آزاد جموں و کشمیر دے دس ضلعے وچوں اک اے۔ پونچھ دی چار تحصیلیاں نيں۔ راولاکوٹ،ہجیرہ، عباسپور، تھوراڑ
 |
 |
 |
 |