صوفی شاعری دا اتہاس

پنجابی صوفی شاعری پنجابی ساہت، اتہاس اتے سبھیاچار دا وڈملا اتے گورومئی سرمایہ اے۔ پنجابی صوفی شاعر مسلمان ہون دے ناطے وی پنجاب، پنجابی اتے پنجابیت نوں پسند کردے سن۔ اس کرکے اوہناں اپنے صوفیانہ وچاراں دی ابھانسان پنجابی وچ ہی کیتی۔ صوفی مت اتے صوفی فلسفہ متعلق بھاویں الگّ-2 دھارناواں ملدیاں ہن مگر جناں مطابق صوفی مت اسلامی جیون-جانچ دا دوجا اتے باہرلے دکھاوے، کرمکانڈ اتے وہم-بھرم دی تھاں اندرلے من نوں سوارن دا پہلا ناں اے۔“صوفی مت اسلامی سنت متّ اے تے صوفی وچاردھارا رہسوادی وچاردھارا اے۔ بھارتی سنتاں دی بھرفتار لہر تے مسلمانی درویشاں فقیراں دی صوفی لہر کئیاں گلاں وچ رلدی ملدی اے۔ پہلاں تاں دوہاں دا جم مذہبی کٹڑتا دی پرتیکریا وجوں ہویا پھر ایہناں دوہاں دا نشانہ وی ربی پیار تے انسانی پیار دا پرچار اکوں جیہا ہی سی فرق کینول اتنا سی بھرفتار لہر شردھا-پردھان سی تے صوفی لہر پریم-پردھان سی۔ اک مگھدی دھونی سی تے اک لٹ لٹ بلدی لاٹ۔”1.

صوفی شبد دا مطلب

صوفی شبد بارے وکھ-وکھ ودواناں دی وکھ-وکھ رائے اے۔ کجھ ودواناں دا کہنا اے کہ ‘صوفی` نوں اس لئی ‘صوفی` کیہا جاندا اے کیونکہ اوہ صوف دا لباس پہندا اے۔ ابل قاسم الک شعاری مطابق صوفی شبد عربی بولی دے سفو دھاتو توں نکلیا اے۔ عربی بولی دے سفو شبد دے مطلب ہن- سنشودھن کرنا، صاف کرنا، پوتر کرنا۔ نکلسن دا وچار اے کہ صوفی شبد یونانی بولی دے شبد ‘سوفوس` توں اپجیا اے۔ اس شبد دا مطلب اے - ‘بدھی`۔ جے صوفی شبد نوں ‘شپھا` دے نال متعلق کریئے تاں اسدا مطلب ایہہ ہووےگا کہ چنگیاں صفتاں نوں گرہن کرنا اتے بھیڑیاں صفتاں توں بچنا۔ اپروکت ودواناں دی رائے توں اسیں ایہہ کہہ سکدے ہاں کہ صوفی شبد نوں اسیں ‘صوف` توں نکلیا ہی منّ سکدے ہاں۔

صوفی شاعری  : پرمپرا اتے ترقی

“اسلامی رہسواد دے بہتے ودوان اس گل تے سہمت ہن کہ ‘صوفی` شبد عربی بولی دے شبد ‘صوف` توں بنیا اے جس دا مطلب پشم جاں انی کھدر اے۔”2. پرو۔ گلونت سنگھ مطابق سوپھیواد سمچی اسلامی دھرم رہتل دے اتہاس دا اک اہم حصہ اے۔ عالمی دے دھرماں دے حوالہ وچ وویچن کرن والے ودوناں نے قبول کیتا اے کہ روحانی تجربہ بھاویں کنا وی سوخم ہووے، اس نوں پرگٹاؤن اتے جیون وچ چرتمطلب کرن لئی ہریک سادھک اس دھرم دا ہی محاورہ ورتدا اے جس نال اسدا سماجی تعلقات ہووے۔”3. کپور سنگھ وی صوفی، اون دے کپڑے پہنن والے نوں ہی مندے ہن۔ اوہناں دا متّ اے کہ “صوفی نوں ایران” وچ ‘پشمینہ پوش` وی کہندے ہن، جس توں ایہہ سدھ ہندا اے کہ صوفی دے مطلب ایہو ہن کہ جو اون دے کپڑے پہندے، جاں اوہ متّ جاں سنگھ دے منن والے ان دے کپڑے رہت وجوں پہندے ہون۔”4. پیارا سنگھ پدم مطابق “جدوں اسلام وچ ہنکاری حاکماں تے مطلب-پرست مولانیاں دی بے سمجھی کارن مذہب دے ناں اتے کئی قسم دے ظلم کیتے جان لگے تاں کجھ فقیراں درویشا اصلیت پرگٹاؤنن دا بیڑا اٹھایا۔ ایہہ تیاگی ویراگی درویش عامَ طور `تے صوفی کپڑے پہنیا کردے سن۔ کارن ایہہ یہودی تے عیسائی آدی متاں دی پرمپرا وچ مذہبی رہت وجوں کالی اون دے کپڑے پہنن دا رواج سی۔ اؤں مسلم فقیر، صوف دا لباس پاؤن کرکے ‘صوفی` کہلائے۔”5. بھائی کانھ سنگھ نابھہ مطابق، “صوفی شبد یونانی دے ‘صوفیہ` توں شبد توں نکلیا اے، جس دا مطلب دے علم بودھ، یعنی علم حاصل کرنا۔”6. حضرت ابدول قادر جیلانی مطابق، “صوفی شبد دا مطلب اے پوترتا، اﷲ دا پاک کیتا ہویا۔”7. “صوفی” شبد عربی بولی دا شبد اے۔ ایہہ شبد ‘صف` توں نکلیا جسدا مطلب اے ‘کالا کپڑ`۔ پہلے اسلامی فقیر اتے درویش کالی اونّ کے کپڑے پہندے سن۔ ایہہ اوہناں دی مذہبی سادگی دا چنہ سی۔ اس نوں ہنڈھاؤن والیاں دا ناں “صوفی” پے گیا۔”8 پنجابی ساہت دے پہلے صوفی شاعر بابا شیخ فرید جی اپنی رچنا وچ اس لباس دا پرگٹاوا سہج سبھاوک ہی کر جاندے ہن۔ “فریدہ کالے میڈے کپڑے، کالا میڈا ویسُ۔۔ گنہی بھریا میں پھرا، لوکُ کہےَ درویسُ۔۔61۔۔”9 اکت وچاراں توں واضع اے کہ “صوفی اوہ سنت فقیر سن جو گھر-بار تیاگ کے ‘صوف` (انّ) دے لباس وچ پوترتا اتے سادگی والا جیون بتیت کردے سن۔ ایہہ باہری کرمکانڈ نالوں کتے ودھ من دی اندرونی صفائی اپر زور دندے سن۔”10

مغل دور دا صوفی شاعری

بابا فرید پنجابی دا سبھ توں پہلا صوفی شاعر اے۔ “صوفی-مت ہندو بھرفتار مت تے ویدانت دی مسلمانی صورتَ اے۔ مسلماناں دی آمد دے نال ہی صوفی-مت پنجاب وچ آیا اتے بارہویں صدی تک اتھے صوفیاں دے کئی اڈے قایم ہو چکے سن۔”11 مغل دور توں صوفی-مت وچ کافی تبدیلی آؤنی شروع ہو چکی سی اتے بہت سارے بھرفتار متاں تے خاص کرکے بھگتی-مت دا ایہناں اتے کافی اثر پے گیا سی۔ اس دور دے صوفیاں وچ ربّ دے ڈر دے نال نال پریما-بھرفتار تے عشقَ اتے زور اے۔ اس نوں اسیں صوفیاں دا دوجا تے تیجا پڑھاء کیہا سی۔ اوہناں دا کھیتر اس دور وچ کافی ودھیا تے پسریا۔ اس دور کے صوفیاں نے مسلمان ہون کے باو جود وی ربّ دی سرو-مکمل ہوند نوں منیا اے اتے اوہ مذہبی سہنشیلتا دے قایل ہن۔”12 اس دور دے اگھے شاعر ہیٹھ لکھے ہن :- شاہ حسین (1539–1593 ء) سلطان باہو (1631–1691 ء) شاہ شرف (1656–1724 ء)

شاہ حسین (1539–1593 ء)

شاہ حسین مغل دور دا پہلا اتے سرمور شاعر اے۔ شاہ حسین دا جم لاہور وچ شیخ عثمان ڈھڈے دے گھر سن 945 ہجری وچ ہویا۔ اس سن نوں عیسوی سن وچ بدلدیاں کئی ودواناں نے 1538 ای۔ لکھ دتا اتے کئیاں نے 1539 ای۔۔ ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی مطابق، “باگِ اؤلیائ-ہند وچ مولوی محمد دین شاہپری ولوں شاہ حسین بارے دتی جانکاری دے بنیاد تے اوہ کلجس رائے راجپوت دا پوتا سی تے بادشاہ پھروزساہ تغلق دے راج-دور ویلے اسلام وچ داخلہ کیتا۔”13 اسدا پیؤ لاہور روزگار دی بھال وچ آیا سی اتے اوہ اتھے سپاہی دا کم چھڈّ کے جلاہا بن گیا۔ ابو بقر کولوں اسنے مڈھلی سکھیا حاصل کیتی اوہ حضرت داتا گنج بخت دے مزار تے چلیاے کٹن اتے لال پساک پہنن کارن ہی مادھو لال حسین اکھواؤن لگا۔ اسنے ستّ سال دی عمر وچ ہی قرآن شریف پڑھ لیا سی۔ مشہور صوفی شیخ بحلول اسدے روحانی مرشد سن۔ پرو۔ بکرم سنگھ گھمن مطابق، “اوہ اتنا بااثر سی کہ تن سالاں وچ ہی اس نے قرآن دے چھ حصہ زبانی یاد کر لئے سن تے اسنوں حافظ دی پدوی حاصل ہو گئی سی۔”14 شاہ حسین مادھو ناں دے براہمن لڑکے نوں بہت پیار کردا سی۔ جس کارن اسنوں مادھو لال حسین کیہا جان لگا۔ ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی مطابق، “ہکیکتل پھکرا وچ شاہ حسین دی موت دا سن 1008 ہجری دتا اے جو عیسوی سن وچ 1599 جاں 1600 بیٹھدا اے اس حساب نال اسدی آیو 60 جاں 61 ورھے بیٹھدی اے۔”15

رچنا

شاہ حسین دا کوئی پرمانک مجموعہ مہیا نہیں اے۔ اسدیاں ملیاں رچناواں دے بنیاد تے کیہا جاندا اے کہ اسدی رچنا کافیاں اتے سلوکاں وچ ملدی اے۔ شاہ حسین نے بھن-بھنّ راگاں وچ رچنا کیتی جویں دھناسری، گزری، آسا، جیجیونتی، وڈہنس، ماجھ، تکھاری، سورٹھ، بسنتُ، للت، کانڑا، بھیروی، کیدارا دیوگندھاری راگ آدی۔ رتن سنگھ جگی مطابق، “شاہ حسین دی رچنا دے تن مجموعہ اہم ہن جو ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ، ڈاکٹر۔ سریندر سنگھ کوہلی اتے بولی ڈیپارٹمنٹ نے شائع کیتے ہن اتے جناں دا مول بنیاد شبد سلوک بھگتاں دے اے۔ ایہناں تناں سنگرہیاں وچ کافیاں دی گنتی سامان نہیں اے۔ ڈاکٹر۔ دیوانہ نے 165، ڈاکٹر۔ کوہلی نے 117 اتے ‘شبد سلوک` دے اڈیٹر نے 129 درج کیتیاں ہن۔”16 پیارا سنگھ پدم نے ‘حسین رچناولی` دے انت تے شاہ حسین دے بینت اتے سلوشاعر دتے ہن۔17 ڈاکٹر۔ مہون سنگھ نے شاہ حسین دا خیال تے شبد وی دتے ہن۔18

موضوع تے وچاردھارا

شاہ حسین دی رچنا دا موضوع ربی پیار، سنسارک ناشمانتا، نمرتا، نرمانتا، برہوں آدی اے۔ اسدا تجربہ روحانی صوفی رہسّ والا اے۔ اسدی بولی آسان، سادی تے مٹھی اے۔ اوہ خدا دی حصول لئی آپا تیاگن تے زور دندا اے۔ اسدا وچار اے کہ پرماتما دی حصول لئی انسانی روح نوں وکاراں توں رہت کرنا ضروری اے۔ موت اک اٹل سچائی اے۔ ربّ دے ملاپ لئی ستسنگ سہائی ہو سکدی اے۔

شاعری گن

شاہ حسین نے آسان سادی اتے واضع بولی دے نال نال مہان شبد بھنڈار، محاورے، اپما تے روپکاں دی ورتوں کرکے پنجابی شاعری کھیتر وچ نویں پرت پائی۔ اسدے سلوک دوہرے والے ہن۔ شاہ حسین نے پنجابی وچ پہلی وار کافی شاعری روپ ورتیا اسنے دھرم دے فلسفے بھرے بہت شبد ورتے استوں علاوہ عربی فارسی دے تتسم تے تدبھوَ شبداں دی ورتوں کیتی۔ اسدی رچنا وچ لیہندی دے شبد وی ملدے ہن جویں وید، کیندا، مینہڈی، تھیسن، تھیویں آدی۔ اسنے گرمتِ ووکیبولری دی ورتوں وی کیتی جویں حرف، قرآن، تکیہ، فانی آدی۔ شاہ حسین نیے بمباولی عامَ جیون وچوں لئی اے جویں سہرا-پیکا، سراں-مسافر، گڑ-مکھی، پوست، مینہہ، چندن آدی۔ اسدی شاعری ویوگ نال بھجی ہندی اے جویں :-

درد وچھوڑے دا ہال نی میں کینوں آکھاں؟ سولاں مار دیوانی کیتی، برتوں پیا میرے خیال نی۔ دھوکھن دھوئیں سولاں والے، جاں پھولاں تاں لال نی۔

اس طرحاں شاہ حسین دی صوفی شاعری وچ مہان دین اے۔ اس نے صوفی شاعری وچ اجہیاں پرتاں پائیاں جہناں نے آؤن والے صوفیاں دا رستہ فلسفہ کیتا۔

سلطان باہو (1631–1691)

سلطان باہو پنجابی صوفی شاعری دا چمکدا ستارہ اے۔ انھاں دا جم پنڈ اوان تحصیل شیرکوٹ (جھنگ) وکھے پیؤ بجیر مہمد دے گھر بیبی راستی-کدس-سرا دی ککھوں سن 1631 ای۔ نوں ہویا۔ “سلطان باہو دی ماں بیبی راستی پاک، خود اک درویش عورت سی۔ اسنے اسدا نام سوچ سمجھ کے رکھیا سی۔ باہو شبد وچ ‘با` یعنی نال تے ‘ہو` یعنی اﷲ۔ اوہ ‘اﷲ دے نال` ہی نہیں رہندا سی بلکہ اسدی رضا نوں رضا وی سمجھدا سی۔۔.۔.۔.۔ اسنے اپنے ساہ دے نال-نال اپنے کلام راہیں، ‘ہو` دے ذکر نال انجھ کیتا کہ ‘ہو` دے ذکر نال ‘باہو` دا ذکر تے ‘باہُ` دے ذکر نال ‘ہو` دا ذکر اپنے آپ ہو جاندا اے۔”19 انھاں نے 4 ویاہ کیتے جنھاں توں 8 پتر پیدا ہوئے۔ انھاں دی موت 2 مارچ 1691 ای۔ وچ شورکوٹ وکھے ہوئی جتھے ہن وی مزار کھڑا اے۔

موضوع پکھ

سلطان باہو دی رچنا بارے کوئی پرمانک حقیقت مہیا نہیں۔ انج باہو عربی-فارسی دا ودوان سی۔ اسنے اپنے مطلب انھاں بولیاں وچ ہی پرگٹائے ہن۔ “اس تعلقات وچ ڈاکٹر۔ لاجونتی راماکرشنا نے اپنے شودھ-پنجاب ‘پنجابی صوفی پوئٹس` وچ ‘تواریخ سلطان باہو` دے حوالے نال باہو دیاں عربی-فارسی وچ لکھیاں 140 رچناواں دا الیکھ کیتا اے۔”20 جنھاں وچوں کجھ اس طرحاں ہن این-ال-پھکرا، دیوان باہو، عقل بے دار، شمس ال عارفین، مپھتاہ ال عارفین، محکم ال-پھکرا، گنج الئسرار اسدیاں فارسی دیاں 50 غزلاں دا اناختلاف پنجابی وچ ہویا اے۔ نرول پنجابی وچ باہو دی رچنا ‘شی-حرفی` شاعری ودھا دے روپ وچ ہی پائی جاندی اے۔ وشاگت نظر توں باہو دی رچنا وچوں سرو-ایشورواد، ربی عشقَ `تے بل، دنیا دی ناشمانتا مرشد دا اہمیت، فقیری، فناہ اتے بکاء، اخلاقیات تے سداچار موضوعاں سنمبندھی وسترت الیکھ ملدا اے۔ جدوں کہ رچنا دا مرکزی موضوع عشقَ الٰہی اے اتھوا ادکھّ ربی پریم اے۔ “میں دل وچوں اے شوہ پایا، لوک جوان مکے مدینے ہو، کہےَ فقیر میراں دا باہو، سبھ دلاں دے وچ کھجینے ہو۔”21

سلطان باہو دیاں وارتک رچناواں توں اک فرقہ پرست کٹڑ قادری مسلمان دا اثر پیندا اے۔ پر حیرانی دی گل اے پنجابی وچ ملدی شاعری وچ انھاں نظریاں مانوتوادی دسدا اے جو ہندو تے مسلمان، شیعہ تے سن، ملاں تے قاضی وچ کوئی بھید نہیں کردا۔

کلا پکھ

سلطان باہو دی شاعری دی روپگت خاصیت دے متعلق ایہہ کیہا جاندا اے کہ سلطان باہو پنجابی دا پہلا شاعر اے۔ جسنے اپنے وچاراں دے اظہار لئی سی-حرفی شاعری روپ وی ورتوں کیتی اے۔ باہو نے مرکزی پنجابی دے محاورے ماتحت بولی دی ورتوں کیتی اے۔ اسدی بولی مطلب تے سنجم مطابق اے۔ اسدی بولی وچ جھنگی بولی دے شبد آؤندے ہن پر ایہہ شبد پنجابی لئی اوپرے نہیں ہن۔ اسنے بینت تے دوہڑے چھند دی ورتوں کیتی اے۔ “اسنے اکھاناں تے محاوریاں نوں اپنی رچنا وچ اس طرحاں گندیا اے کہ اک پاسے جذبات دی شپشٹتا تکنیک اے دوجے پاسے لوک-جیون نال سانجھ پئی اے جویں :-

دال دل دریاں سمندروں ڈونگھا، کون دلاں دیاں جانے ہو۔63۔”22

ہر تک دے انت وچ ‘ہو` شبد اسدی رچنا وچ سرودی ہوک بھر دندا اے۔ روانی پکھ توں ایہہ کافی سلاگھایوگ اے۔ کتے-کتے تاں ولولا تے راگ مچّ-مچّ کے پیندے ہن۔ آپ جی دی رچنا وچ بدھی تے جذبات دا سنتلن درشٹیگوچر ہندا اے۔

‘علف اﷲ چمبے دی بوٹی، مرشد من میرے وچ لائی ہو نفی اسبات دا پانی ملیا، ہر رنگے وچ جائی ہو۔`

“سلطان باہو جلالی تے جمالی صوفی سی۔ سلتانلارفین وانگ اوہ پنجابی صوفیاں دا سلطان سی اوہ ٹھاٹھ نال رہندا سی۔ اسدے سر تے چھتر جھولدا سی۔ اؤرگزیب بادشاہ سلطان باہو دی بہت عزت کردا سی پر باہو نے بادشاہ ول کوئی وشییش دھیان نہ دتا۔ باہو سروری قادری سلسلے دا صوفی سی۔”23 اس طرحاں اسیں کہہ سکدے ہاں کہ سلتال باہو اک صوفی شاعر اے بھاویں گنتی پکھوں اسدی رچنا گھٹ اے پر گناں پکھوں ودھیرے اہمیت رکھدی اے۔

شاہ شرف (1656–1724)

شاہ شرف اس دور دے اگھے رہسوادی صوفی فقیر ہوئے ہن۔ محمد بخس ‘میفل ملوک` وچ آپ بارے لکھدا اے :-

سخن شریف شرف دے رجے، کبے شاہ شرپھ دے، پندھ پیاں نوں راہ دکھاون، راہ بر اس طرف دے

ایہناں دا جم 1656 ای۔ نوں (ضلع گرداس پور) بٹالے وکھے ہویا۔ دادا پری کھتری سی۔ جو محکمہ مال وچ کانونگو دے عہدے تے سی۔ اوہناں نے اسلام نوں پسند کیتا تے پروار سمیت مسلمان ہو گئے۔ شاہ شرف نوں جوانی وچ فقیری دی لو لگی تے اہ لاہور چلے گئے۔ اتھے شیخ محمد فاضل قادری دے مرید بنے، جو کہ بٹالے دے وسنیک سن۔ اتھوں ہی ایہناں نوں ‘شاہ شرپھ` دا خطاب دتا گیا تے باقی ساری عمر مرشد پاس لاہور راے۔ “مولٰی بخس کشتہ، شاعر دی موت 1137 ہجری (1725 ای۔) دندا اے، نال ہی لکھدا ہے- کہ اسنے لگبھگ 66 وریھ دی آیو بھوگی، اس حساب نال اوہناں دی جم متی 1659 دی ہی بندی اے۔”24 انھاں دا مزار لاہور جیلکھانے دے نیڑے بنیا ہویا اے۔ سودھ سار (سنخیپ وچ اپنی کیتی تبدیلی بارے دسو):

وشا-پکھا

شاہ شرف دی رچنا دا کوئی پرمانک سنکلن نہیں ملدا۔ پھر وی اسنے صوفی شاعراں دی رہسوادی لہر نوں اگے توریا اے۔ ادھر-ادھر کھلرے کجھ شبد اتے کافیاں ضرور ملدیاں ہن۔ جنھاں دی پرمانتا بارے کوئی وی گل درڑتا پوروک نہیں کہی جا سکدی۔ جنھاں وچوں عشقَ دے بکھرے پندھ اتے مرسد دی اگوائی وچوں جان تلی تے رکھ کیے چلن دا نصیحت ملدا اے۔ “شاہ شرپھ دے ناں تے اٹھ کافیاں اتے پنج پد ملدے ہن۔ ‘شترناما` ایہناں توں وکھرا اے۔”25 اس توں بنھاں دوہڑے وی اوہناں دی رچنا وچ شامل کیتے گئے ہن۔ شرف دے کلام دا مول سور پریم اے۔ عشقَ صوفی دیانتداری دا دھرا اے۔ دھرم ستا نوں ملن دا انسان جیون ہی اک ماتر اپاء اے۔ اس تعلق وچ اسدے پریم مظاہرہ دی پہلی خاصیت پریم لئی جگیاسا اے، لوچا اے۔ جسنوں پروانراگ وی کیہا جا سکدا اے۔ “گربانی والا موضوع، شیخ فرید والی ووکیبولری تے دمودر والا رنگ اکو تھاں تے گڈ-مڈ ہوئے دکھائی دندے ہن :

برکھے اگنِ دکھاوے پانی، رتعلیم رینِ وہانی، تاں میں سار وچھوڑے دی جان ۔۔1۔۔ میں برہُ کھڑی رجھانیاں” میں سار وچھوڑے دی جانیا ۔۔1۔۔رہاؤ۔۔”26

اس توں واضع ہندا اے کہ اوہناں دیاں کویتاواں وچوں برہوں دا رنگ صاف ویکھن لوں ملدا اے۔

شاعری کلا

شاہ شرف دی شاعری کلا توں انکار نہیں کیتا جا سکدا۔ شرف نے جتھے اپنی شاعری وچ سچے عشقَ تے سچے عاشق دا ذکر کیتا اے، اتھے اسدی ووکیبولری وچ فارسی تے لیہندی بولی دے انش وی ملدے ہن۔ بھاویں بولی ٹھیٹھ پنجابی ہی اے۔ اٹھ کافیاں راگاسا، آساوری، دھناسری تے بسنت وچ ہوئیا ملدیاں ہن۔ جنھاں وچ ویوگ دی پیڑا دا مطلب بڑے سچجے ڈھنگ نال چتریا اے :-

‘چائ بکھسی ربا میرے کیتے نوں` اؤگنیانی نوں کو گن ناہی، ناہی لاجا پئی تؤ میت نوں دامن لگیا دی شرپھ تسانوں گھتّ ڈوری میرے چیت نوں۔

مشہور رچنا ‘شترناما` وچ شطر ‘اوٹھ` نوں کیہا گیا اے۔ جس وچ اسنے اپنے مولک انداز وچ اوٹھ پرتیک نال توسپھّ دیاں رمزاں سمجھائیاں ہن :-

جیکر شطر قبول نانہہ کردا متے روز اضل واقف رمز نانہہ ہندا مڑ کے، عشقَ ہمیل نہ پاؤندا گل

“شاہ شرف نے مدھ-یگ دی بھارتی بھرفتار دی روحانی ووکیبولری دی ورتوں کیتی اے جویں :- چتون میت، بگنا، تنُ منُ وہاؤ، پریت دی ریت، جگ مہہ جیون، پیر بتائی واٹڑی، اگھٹِ گھاٹڑی آدی۔”27 ایہہ شبدوالی گربانی تے صوفی شاعری وچوں ہی لئی گئی اے۔ جذبات نوں صحیح ڈھنگ نال ابھویکت کرن لئی ڈھکوے اپمان ورتے گئے جویں :- “سہ بن کد سکھ پاوئی دے مطلب نوں درڑھ کرن لئی اتے اسدا تیبر اثر پاؤن لئی مچھی اتے کونج دی تڑپ دا سندر اپمان ودھان کیتا اے :- جیو پانی بن مین تڑپھاوئی، جیو وچھڑی کونج کرلاودی رچنا نوں پربھاوسالی بناؤن لئی سدرشتا-مولک النکاراں دی ورتوں کیتی اے۔”28 جنھاں وچ بابل دا گھر، ہار چڑیا کے آدی ہن جو لوک جیون دی اگوائی کردے ہن بھاویں شاہ شرپھ دی رچنا گھٹ مہیا اے۔ پھر وی اسدی کاو-کلا دی خاصیت نوں پھلار وچ نہیں درسایا جا سکدا۔ “پنجابی صوفی شاعری وچ آپ دی رچنا الپ ماتر وچ حاصل ہندی اے۔ اہنا رچناواں وچ شترناما، دوہڑے، کافیاں آدی دا شاعری روپ ہن۔”29 ساریاں کرتاں وچ غزل والی لے، چال انت تک آپمہارپن اتے برہوں دا رنگ واضع دکھائی دندا اے۔ ایہہ کرتاں اپنے آپ وچ بہت ہی اہم ستھان رکھدیاں ہن۔

پنجابی صوفی شاعری دیاں خاصیتاں

1. صوفی شاعری دی ایہہ خاصیت اے کہ اسنے انسانی سوچ نوں دھرم دیاں سیماواں توں پرھے لجا کہ بھاوَ-زمین حاصل کیتی۔ جس تے کھڑے ہو کہ ہر پاسے اک- برابری دا پسارا نظر آؤندا اے۔ ایہہ جیون دے روڑھیگت پساراں خلاف ودروہی سر والی شاعری اے جو سماجی کورتارے تے ٹپنی کردی اے۔ کسے وی ساہتی کرت دا مول مقصد وی ایہی ہندا اے کہ اوہ سماج وچ پرچلت اانسانی تے اساویں حالت خلاف آواز بلند کرے۔ انسان نوں ستنلن تے سداچارک جیون جیونن دی پریرنا دندی ہووے۔ ایہی خوبی صوفی شاعری وچ ودمان اے۔
2. صوفی شاعری دی اک مکھ خاصیت ایہہ وی اے کہ اس وچ ہر سماجی پہلو `تے چرچہ کیتی گئی اے۔ اس وچوں سداچارک اتے نیتک اتشاہ آزادی دا تجربہ، انسانی جیون تے نت دے کاراں وہاراں، دھندیاں اتے رجھیویاں دے بے شمار مورت روپمان ہندے ہن۔ فرید دے شاعری وچ انسان اپنی ہوند دے سنکٹ دے سنمکھّ اے۔ شیخ فرید انسان نوں دور دے منہ وچ آئے ہوئے روپ وچ پیش کردا اے۔ فریدہ بھنی گھڑی سونوی ٹٹی ناگر لجُ۔۔ عزرائیل فریستا کے گھرِ ناٹھی اجُ۔۔
3. صوفی شاعری دی اک وشیشتاں ایہہ اے کہ ااخلاقیات اک مہاں پاپ اے جس نوں کدی خما نہیں کیتا جا سکدا۔ کسے وی دراچاری نوں کوئی وی اپنے نال رکھنا پسند نہیں کردا اے۔ ساخلاقیات اک اجیہا اتم گن اے جس کارن علم دی گھاٹ دی تکمیل ہو جاندی اے۔ کسے پرانی دی مانوتا اتے اسدے مذہبی یعقین دی کمال ایہہ اے کہ اوہ سداچاری ہووے۔ سوفیواد چنگے اخلاق توں چھٹّ ہور کجھ نہیں۔ صوفی ساہت وچ دس گن اجیاے ہن جنہاں نوں ساخلاقیات دا خاص لچھن منیا گیا اے۔ صوفی شاعری وچ اؤگناں توں بچ کے گناں نوں گرہن کرن دی سکھیا دتی گئی اے۔
4. صوفی ساہت دی وڈی خاصیت ایہہ اے کہ ایہہ وچاردھارا عام، انسان دا پکھ پوردی اے۔ سادھارن انسان نوں پرماتما نال جوڑن دے پکھ وچ گل کیتی جاندی اے۔
5. صوفی ساہت دی وڈی خاصیت شرع دی کٹڑپرستی خلاف ودہور تے اداروادی ماناختلاف والا نظریہ سی، جو لوکاں وچ بڑا حرمن پیارا ہویا۔ پنجابی صوفی شاعراں نے بھارتی بھرفتار شاعری ادارتوادی تے مانووادی قدراں-قیمتاں نوں وی اپنایاں، پرچاریاں تے سداچار نوں کدے وی اکھوں پروکھے نہیں کیتا۔
6. صوفیاں دا یعقین اے کہر شے جہڑی ہوند وچ آؤندی اے، ربّ د آویش ہندی اے۔ انسان دا نشانہ پرماتما نال ایکتا حاصل کرنا اے، جویں بلیھ شاہ اک تھاں تے کہندا اے۔ رانجھا-رانجھا کردی نی میں آپے رانجھا ہو، سدوں نی مینوں دھیدو رانجھا ہیر ن آکھو کوئی۔
7. صوفی شاعری دی خاصیت اس گل وچ وی اے، کہ جتھے اسنے مطلب پرگٹاوے واسطے لوک جیون وچوں پرچلت کاو-روپ اپنائے اتھے اناں وچ وچتر سنگیتک لے بھر دتی۔ ایہی کارن اے کہ صوفی شاعری گائی جان والی اے اتے صدیاں بیت جان پچھوں وی ایہہ سجری اتے نروئی اے۔
8. صوفی شاعری وچ بابا فرید دے وئکتتو اتے اثر دی خاصیت اس گل وچ اے کہ آپ نے صوفی مت دے روحانی اتے اخلاقی آمورت نوں پنجابی بولی دے زریعہ ولوں پرسعنصر کرن، دی اک طاقتور اتے اہم شاعری پرمپرا دا سنستھاپن کیتا۔
9. صوفیاں نے عشقَ مزاجی نوں عشقَ حقیقی دا پل آکھیا اے۔ اوہ کہندے ہن کہ کسے بندے نال پیار کیتے بنھاں ربّ نال پیار نہیں پیا جا سکدا، ربّ ہی محبوب اِ-ازالی اے، اسدے حسن دیاں لاٹاں نال ایہہ سارا جگّ لشک رہا اے۔ جنید بغدادی، بصری، سمش تبریز، ہوم اتے رحمٰن جامی نے بڑے جوش کھروش نال عشقَ حقیقی دے گن گائے ہن۔ اوہ کہندے ہن کہ بندے دا اخلاقی وی عشقَ بغیر سنواریاں نہیں جا سکدا۔ عشقَ بندے دے دل وچوں آکڑ تے خودی دا کھوٹ کپٹ کڈھ دندا اے تے اسنوں لوک پیار دا سبق دندا اے۔
10. صوفیہ نے اپنی بانی وچ روح دے پرماتما نال میل دی گل کیتی اے۔ اجیہا کرن نال انسان نوں اپنے روحانی رہسّ دے اندرلے سچ دی جانکاری ہندی اے۔ مطلب اوہ باہرلے بناوٹی دکھاوے توں مکت ہو جاندا اے۔ ڈاکٹر۔ جگبیر مطابق “انسانی زندگی دی آخری منزل ‘فنا` جاں ‘بکاء` نوں منیا اے، جو بندے دے خداں وچ ابھید ہون دی ہی حالت اے۔” سوفیواد نے اتھے مول روحانی آمورت دی حصول دا رہسوادی رستہ پرسعنصر کیتا اے۔
11. صوفیاں نے انسانی جیون دے روحانی آمورت دی تکمیل لئی اک خاص پرکار دی عالمی نظر دا ترقی کیتا۔ اگر صوفی مت نوں سمجھنا اے تاں عالمی نظر دے مول سدھاتاں دی جانکاری ہونی ضروری اے۔