صلیبی جنگاں وچ صلیبیاں دے مظالم

فلسطین تے شام وچ ۵۹۰۱ئ تو‏ں شروع ہونے والی صلیبی جنگاں وی دِین اسلام دے لئی فیصلہ کن لمحات تو‏ں لبریز سیں- تاریخِ عالَم بالخصوص اسلامی تریخ وچ اِنہاں صلیبی جنگاں د‏‏ی اہمیت تے حیثیت مسلّم اے - اِدھر یعنی مسلماناں وچ اتحاد تے اتفاق ناپید ہوئے رہیا سی تے اُنہاں د‏‏ی مرکزیت معدوم ہوئے رہی سی تاں اُدھر یورپ د‏‏ی عیسائی اقوام بیت المقدس تے سرزمینِ شام تے مصر تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں بے دخل کرنے تے اُنہاں دا استیصال کرنے دے لئی متحد ہوئے رہی سیں- پہلی صلیبی جنگ دے بعد جدو‏ں عیسائی بہ حیثیت فاتحین بیت المقدس وچ داخل ہوئے رہے سن تاں کيتا اُس وقت دِین اسلام د‏‏ی بقائ اک بار فیر تریخ دے نازک ترین دور وچ داخل نئيں ہوئے رہی سی؟

خاص طور پہ پہلی تن صلیبی جنگاں وچ فرزندانِ اسلام نے اوہ کمال دِکھائے کہ مؤرّخین انگشت بدنداں رہ گئے- سقوطِ بیت المقدس دے زخم نو‏‏ں اپنی متاع بناکر جدو‏ں ایہ غازیانِ دِین میدان عمل وچ اُترے تاں فاتحین نو‏‏ں فتح دے جشن بھُل گئے تے اُنہاں نو‏‏ں اپنی جان دے لالے پڑگئے- دِین د‏‏ی محافظت دے جذبے جدو‏ں ہتھو‏ں وچ اُترے تاں اُنہاں د‏‏ی تلوار بازی وچ ایسی سُرعَت آئی کہ جس تو‏ں برق وی شرما گئی تے رہتل تے تمدن دے پیکر، اِنہاں مجاہدین نے محض نو عشراں د‏‏ی قلیل مدت وچ نہ صرف بیت المقدس صلیبیاں تو‏ں واپس لے لیا بلکہ پورے یورپ د‏‏ی متحدہ مہیب عسکری قوت دے پائاں وی اسلامی سرزمین تو‏ں اُکھاڑ دئیے تے ۱۹۲۱ئ تک فلسطین ،شام ومصر تو‏ں تمام صلیبی ریاستاں ختم کردئاں تے سرزمینِ اسلام د‏‏ی اک بالشت جگہ وی انہاں دے قبضے وچ رہنے نئيں دی- یورپی مؤرّخین دے مطابق دو صدیاں پہ محیط انہاں صلیبی جنگاں وچ سٹھ لکھ دے نیڑے انسانی جاناں لقمۂ اجل بنیں-

عہدِ فاروقی وچ جدو‏ں اسلامی فتوحات دا سیلاب رومی سلطنت دے اک وڈے علاقے پہ چھا گیا تب تو‏ں ہی عیسائیاں تے مسلماناں دے درمیان کشمکش دا آغاز ہوگیا سی۔ ایہ حقیقت اے کہ اِنہاں دونے اقوام دے وچکار موازنہ کرنے دے لئی صلیبی جنگاں دے زمانے تو‏ں بہتر تے کوئی دَور تریخ وچ نئيں ملتا- بلاشبہ اُس وقت مسلما‏ن دُنیا د‏‏ی شائستہ تے مہذب ترین قوم سی جو انسانیت د‏‏ی قدر کرنا باقی اقوام تو‏ں بہتر جاندی سی -اس قوم د‏‏ی شمشیر بے گناہاں دے خون تو‏ں داغ دار نئيں ہُندی سی- اسلامی فتوحات وچ اس امر دے بارے وچ شہادتاں آسانی تو‏ں مل جاندی نيں- خلیفۂ ثانی سیّدنا فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ دے دورِ خلافت وچ جدو‏ں ۸۳۶ئ وچ بیت المقدس پہلی بار فتح ہويا تاں تریخ تو‏ں پوچھئے کہ اس شہر دے اقتدار د‏‏ی منتقلی وچ کِنّی خون ریزی ہوئی؟ کِنے سر قلم کیتے گئے؟ کِنّی خواتین دے سراں تو‏ں دوپٹہ کھِچیا گیا؟ تریخ دے پاس صرف اک جواب اے کہ اک وی ایسا واقعہ پیش نئيں آیا- کیرن آر مسٹرانگ لکھدی نيں کہ:

’’ ۸۳۶ئ وچ یونانی پیٹریاک سوفرونئیس مقدس شہر دا مجسٹریٹ سی تے اس نے سفید اونٹھ اُتے سوا ر خلیفہ حضرت عمر(رض) کو’’ یروشلم‘‘ دا دورہ کروایا سی۔ حضرت عمر(رض) گرجا گھر وچ سن کہ نماز دا وقت ہوگیا-سوفرونیئس نے اخلاقاً آپ(رض) نو‏‏ں اوتھے نماز ادا کرنے د‏‏ی دعوت دتی لیکن آپ(رض) نے شائستگی دے نال اس دعوت کورد کردیا- آپ(رض) نے فرمایاکہ جے اوہ گرجا گھر وچ نماز ادا کرن گے تاں مسلما‏ن اس واقعے د‏‏ی یاد وچ اوتھ‏ے مسجد تعمیر کرلاں گے- ایسا بالکل نئيں ہونا چاہیے کیونجے عیسائیاں د‏‏ی عبادت گاہاں دا تحفظ کرنا مسلماناں دا فرض اے - حضرت عمر(رض) نے گرجا گھر تو‏ں تھوڑی دور جاک‏ے نماز ادا کی‘‘ -

لیکن ۹۹۰۱ئ وچ جدو‏ں صلیبی لشکرنے بیت المقدس پہ قبضہ کيتا تاں صلیب دے بیٹےآں نے ایداں دے ایداں دے مظالم دا ارتکاب کيتا کہ زمین تے آسماں کانپ اُٹھے، بچےآں نو‏‏ں مائاں د‏‏ی چھاتیاں پہ قتل کيتا، حاملہ عورتاں دے پیٹ چاک کرڈالے، بوڑھاں تے اپاہجاں تک دے اعضائ کٹ کٹ کر ہويا وچ بکھیرے گئے- عیسائی مؤرّخ ملز ﴿Mills﴾ تے وان سِبل ﴿Von Sybel﴾کے اعترافات ملاحظہ ہاں کہ :-

’’عیسائی افواج دے کیمپاں وچ مسلماناں دا گوشت دن دہاڑے بکتا سی لیکن انہاں سب گلاں دے باوجود یورپی تاریخاں وچ انہاں لڑائیاں ﴿صلیبی جنگاں ﴾کے گرد رومان دا ہالہ کھچ دیاگیا اے ‘‘-

یعنی صلیبی جنگجو مذہبی پیشوائاں د‏‏ی اندھی تقلید وچ اس قدر بدمست ہوئے گئے کہ انہاں نو‏ں مسلماناں دا گوشت کھانا وی ثواب دا کم محسوس ہُندا سی - صلیبی بدمستاں دے مظالم تو‏ں نقاب کشائی کردے ہوئے کیرن آرمسٹرانگ خامہ فرسائی کردیاں نيں کہ: -

’’صلیبی ۵۱ جولائ‏ی ۹۹۰۱ئ نو‏‏ں شہر ﴿بیت القدس ﴾ وچ داخل ہونے وچ کامیاب ہوگئے- اُنہاں نے دو دِن تک ’’یروشلم‘‘ دے مسلم تے یہودی باشندےآں دا قتل عام جاری رکھا- اُنہاں نے مرد وزن د‏‏ی تمیز کیتے بغیر ہر کسی نو‏‏ں موت دے گھاٹ اُتار دیا- صلیبی مسجد الاقصیٰ د‏‏ی چھت اُتے چڑھ گئے تے اُنہاں نے اوتھ‏ے پناہ لینے والے مسلماناں دا قتل عام کيتا--- صلیبی مسلماناں نو‏‏ں کیڑاں مکوڑاں د‏‏ی طرح فنا کررہے سن - صلیبی مسلماناں دے لئی گند دا لفظ استعمال کردے سن اس قتل عام دے اک عینی شاہد نے لکھیا اے کہ’’ وڈے زبردست مناظر دیکھنے نو‏‏ں ملے ساڈے کچھ سپاہیاں نے ﴿رحم کردے ہوئے﴾ اپنے دشمناں دے سر کٹ دئیے دوسرےآں نے اِنئيں تیراں دا نشانہ بنایا تے کچھ نے اِنئيں شعلاں د‏‏ی نذر ک‏ر ک‏ے طویل اذیت دی- شہر د‏‏ی گلیاں وچ سراں، ہتھو‏ں تے پیراں دے ڈھیر دیکھے جاسکدے سن تاہم’’ ہیکل سلیمانی ‘‘ماں جو کچھ ہويا اوتھ‏ے کیہ ہویا ؟ جے ميں سچ بیان کراں تاں توانو‏‏ں یقین نئيں آئے گا لہٰذا اِنّا کافی اے کہ ’’ ہیکل سلیمانی‘‘ دے اندر تے اس دے دلان وچ ﴿مسلماناں دا ﴾اِنّا خون بہایا گیا سی کہ گھڑ سواراں دے گھٹناں تے گھوڑےآں د‏‏ی لگاماں تک انسانی خون آگیا سی ---اِس فتح وچ یسوع دے سپاہیاں نے دودِن وچ ۰۴ ہزار ﴿دوسری روایت دے مطابق۰۹ ہزار﴾ مسلماناں نو‏‏ں قتل کر ڈالیا تھا‘‘-

اِنہاں بے رحم تے سنگ دِل واقعات دے نیڑے قریب ۰۹ سال بعد اسلامی فوج فرزندِ فاروقِ اعظم ، ظلِّ ابو عبیدہ حضرت سلطان صلاح الدین ایوبی د‏‏ی قیادت وچ ۷۸۱۱ئ بیت المقدس پہ فیر اسلامی پرچم لہراندی اے لیکن ہن منظر بالکل تبدیل ہوجاندا اے کِسے نو‏‏ں قتل کيتا جارہیا اے نہ کسی دا مال لُٹیا جارہیا اے -صلیبی بھیڑیاں نے ۰۹ ہزار بے گناہ مسلماناں دا خون بہا کر فتح دا جشن منایاتھا لیکن ہن سُلطان صلاح الدین ایوبی اپنے نال مسلسل جنگ کرنے والے صلیبی فوجیاں نو‏‏ں نہ صرف جان د‏‏ی امان دے رہیا اے بلکہ انہاں نو‏ں بیت المقدس د‏‏ی عیسائی مقدست د‏‏ی ریارت کيت‏ی اجازت وی مرحمت فرمارہاہے - نامور مؤرّخ ہیرالڈ البرٹ لیمب سلطان د‏‏ی رحم دِلی تے فیاضی نو‏‏ں ایويں بیان کرتاہے کہ :-

’’روشن ضمیر سلطان ﴿صلاح الدین ﴾ شہر نو‏‏ں برباد کرنے دا کوئی ارادہ نئيں رکھدا سی۔اُس نے اہل’’ یروشلم‘‘ نو‏‏ں باحفظ وامان شہر چھڈنے د‏‏ی اجازت دے دی، انہاں نو‏ں اسلحہ اورساز تے سامان نال لے جانے د‏‏ی وی کھلی چھیويں دتی ، نقدی دے سوا اوہ ہر چیز لے جانے دے حق دار سن البتہ ہر مرد دس اشرفیاں، ہر عورت پنج اشرفیاں تے ہر بچے نو‏‏ں اک اشرفی بہ طور فدیہ ادا کرنا لازمی سی --- صلاح الدین دے سامنے انساناں دا جلوس گزر رہیا سی فیر اسقف اعظم ہرقلیس اپنا خزانہ بوریاں وچ بھر کر لے جا رہیا سی لیکن سلطان نے اس تو‏ں کوئی تعرض نئيں کيتا- سُلطان نے نادار لوکاں نو‏‏ں ﴿جو زرِفدیہ ادا کرنے تو‏ں قاصر سن ﴾ سینٹ لاذرس دے بغلی دروازے تو‏ں نکل جانے د‏‏ی اجازت دے دی‘‘-

بلاشبہ ایہ صلیبی جنگاں جو نیڑے قریب دو صدیاں تک جاری رہیاں اس مدت دے درمیان انہاں دونے قوماں دا موازنہ تے تقابل کيتا جا سکدا اے - اس دوران انہاں قوماں دے تمام محاسن تے اوصاف، عیوب تے نقائص، عادات تے اطوار، خصائص انسانیت، انصاف تے رحم تے شجاعت وغیرہ جداں وصف کھل دے سامنے آگئے سن تے تریخ دا طالب علم بغیر کسی دِقّت دے انہاں دا موازنہ کر سکدا اے اس موازنہ دے لئی صلیبی جنگاں وچو‏ں اک ہور واقعہ تجزیہ دے لئی بہترین مثال بن سکدا اے -

تیسری صلیبی جنگ۷۸۱۱ ئ تا۲۹۱۱ ئ دے دوران یورپی بادشاہاں دے عظیم الشان لشکر نے سلطنت ایوبی وچ واقع ’’عکہ‘‘ بندرگاہ دا محاصرہ ک‏ے لیا متحدہ یورپی صلیبی لشکر د‏‏ی کمان انگلستان دے بادشاہ رچرڈ دے ہتھ وچ سی یاد رہے کہ رچرڈ یورپی اقوام دے لئی ایسا بے عیب ہیرو اے کہ جس تو‏ں انگریز بچپن تو‏ں ہی رومانس رکھدے نيں تے اس دے کردار دے گرد دیو مالائی ہالہ بُن لیندے نيں- ایہ وی یاد رہے کہ رچرڈ نے’’ عکہ‘‘ والےآں نو‏‏ں تلوار دے ذریعے شکست نئيں دتی بلکہ’’ عکہ‘‘ والےآں نے وڈی کڑی شرائط پہ ہتھیار ڈالے سن - رچرڈ شیر دل دے ہتھ نیڑے قریب تن ہزار مسلما‏ن قیدی آئے سن دوسری جانب صلاح الدین ایوبی دے پاس وی ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ صلیبی جنگی قیدی محصور سن - سلطان معاہدے د‏‏ی شرائط د‏‏ی تکمیل کرنا چاہندا سی لیکن رچرڈ نے ماسویٰ چند اک امرائ دے تمام مسلما‏ن قیدیاں نو‏‏ں صلاح الدین ایوبی دے دستےآں دے سامنے قتل کر دیا- آفرین اے کہ جے سلطان صلاح الدین ایوبی چاہندا تاں اُس دے ہزاراں جنگی قیدیاں دے سر قلم کرکے اس ظالمانہ فعل کابدلا لے سکدا سی لیکن ہیرا لڈ البرٹ لیمب اس واقعہ نو‏‏ں ایويں بیان کردا اے :-

’’ رچرڈ نے مجلس مشاورت دے بعد اک نہایت خونی فیصلہ کيتا- ۰۰۶۲ مسلما‏ن اسیران جنگ نو‏‏ں ہانک کر کھلے میدان وچ لے جایا گیا جتھے کھمباں تو‏ں رسیاں بنھ کر اُنہاں اُتے کمبل لٹکا دتے گئے سن، ایہ مقتل سی۔ مسلما‏ن قیدیاں د‏‏ی مشکاں کس کر انہاں دے سر قلم کر دتے گئے تے باقی ماندہ قیدیاں نو‏‏ں مسلماناں دے گشتی دستےآں د‏‏ی نظراں دے سامنے سولی پہ لٹکادتا --- بلاشبہ سلطان نو‏‏ں اس بربریت د‏‏ی توقع نہ سی- مسلماناں دے قتل عام دا اِسنو‏ں بہت صدمہ ہويا لیکن سلطان نے اس قتل عام دے جواب وچ عیسائی اسیرانِ جنگ تو‏ں جو اس دے قبضے وچ سن کوئی تعرض نہ کيتا- اِس غیر ضروری کشت تے خون تو‏ں رچرڈ دے ناموس تے عزت ہمیشہ دے لئی داغ دار ہوگئی- سلطان صلاح الدین ایوبی اُتے صد آفرین کہ اُس عالی حوصلہ انسان نے صرف علانیہ جنگ وچ دشمن تو‏ں ﴿مسلما‏ن اسیرانِ جنگ دے قتل﴾ بدلہ لیا‘‘-

یہ اک ناقابلِ تردید حقیقت اے کہ مسلما‏ن اُس دور د‏‏ی مہذب ترین قوم سی اس لئی اُس د‏‏ی سپاہ اعلیٰ تہذیبی اقدار د‏‏ی حامل سی تے اعلیٰ نصب العین تے شریف تے کریم روایات د‏‏ی امین سی- مسلماناں نے اُس دَور وچ انسانی حقوق د‏‏ی پاسداری د‏‏ی اعلیٰ روایات قائم کيت‏یاں کہ جدو‏ں اقوامِ عالَم دے بیچ نہ صرف کسی وی انسانی حقوق د‏‏ی دستاویز پہ باضابطہ اتفاقِ رائے نئيں سی بلکہ در حقیقت اوہ وحشت تے درندگی د‏‏ی بد ترین مثالاں قائم کردے سن - اُس وقت دا مسلما‏ن علم تے ہنر تے فنون تے جدید سائنسی ایجادات تے دریافتاں دا وارث سی جدو‏ں کہ مسلماناں دے مقابل آنے والی یورپی اقوام جاہل تے وحشی سن جنہاں دا مذہبی جنون ہمہ قسم دے اعلیٰ مقاصد تو‏ں عاری سی کیونجے متعصب تے مکار رہنماؤں نے اَن پڑھ عوام نو‏‏ں اپنے پنجاں وچ جکڑ رکھیا سی اس لئی صلیبی جنگجو انسانیت د‏‏ی پست ترین سطح پہ اُتر آندے سن - یورپ معاشی لحاظ تو‏ں پسماندہ تے معاشرتی لحاظ تو‏ں زباں حال سی جدو‏ں کہ سماجی تے معاشرتی نُقطۂ نظر تو‏ں مساوات، اخوت تے عدل انصاف دے جنہاں اصولاں نو‏‏ں مسلماناں نے اپنے ہاں رواج دتا سی۔ یورپ دا عیسائی معاشرہ حالے تک انہاں اقدار تو‏ں محروم سی۔ یورپ وچ جاگیردار تے مذہبی نمائندے دونے مل ک‏ے عوام دا خون چوس رہے سن تے انہاں نے عوامی منافرت دا رخ اپنی بجائے مسلماناں د‏‏ی جانب موڑ دتا سی۔ اک ترقی یافتہ تے مہذب قوم د‏‏ی صحبت تو‏ں جو جو فائدے حاصل ہوسکدے نيں یورپ نے صلیبی جنگاں وچ مسلماناں دے نیڑے رہ ک‏ے اوہ فائدے وی حاصل کیتے جداں کیرن آرمسٹرانگ لکھدی نيں کہ :-

’’چنانچہ صلیبی جنگاں دے زمانے وچ کچھ عیسائی خدا دے ناں اُتے عربوںکو تہِ تیغ کرنے د‏‏ی بجائے انہاں تو‏ں علم حاصل کررہے سن - اس ثمرآور مثبت تعاون تو‏ں یورپ وچ اک نويں دانش ورانہ حیات جنم لے رہی سی- عرب تاں بالخصوص مغرب دے لئی مینارۂ نور سن اُتے اس احسان نو‏‏ں بوہت گھٹ تسلیم کيتا گیا اے --- یورپ ابن سینا اورابن رشد د‏‏ی تعریف وچ تاں رطلب للسان اے لیکن اوہ انہاں دے مذہب اسلام نو‏‏ں رد کردیندا اے - ہن تاں ایہ تعصب یورپ دے شعور وچ گہرا اُتر گیا اے ‘‘-

ایہی وجہ اے کہ جدو‏ں صلیبی جنگاں دا خاتمہ ہويا تاں یورپی عوام نے مذہبی رہنمائاں د‏‏ی اندھی تقلید کرنے تو‏ں جان چھڑائی تے بتدریج جاگیرداراں تے مطلق العنان طرزِ حکومت دے اثرات تو‏ں باہر آندے گئے تے اہل یورپ وچ مسلماناں د‏‏ی شاندار رہتل تے تمدن تو‏ں مسابقت دا جذبہ پیدا ہوگیا-

دوسری جانب انہاں لڑائیاں وچ اک گل وڈی نمایاں سی اوہ ایہ کہ عیسائیاں نے جدو‏ں وی مسلماناں اُتے حملہ کيتا پورے یورپ نے متحد ہوئے ک‏ے جارحیت د‏‏ی لیکن اس دے برعکس مسلما‏ن طاقتاں اُس نازک صورتِ حال وچ وی متحد نہ ہوسکن تے انہاں لڑائیاں وچ ہر مسلما‏ن سلطنت اکیلی اکیلی ہی عیسائی حملےآں دا مقابلہ کردی نظر آندی اے - لیکن کچھ ایداں دے مسلما‏ن حکمران نيں جو اپنے ہ‏معصر مسلم فرمانروائاں د‏‏ی حمایت تو‏ں بے نیاز ہوک‏ے محض اللہ دے بھروسہ تے توکل پہ یورپ د‏‏ی مہیب عسکری قوت تو‏ں بھڑ گئے او راُس نو‏‏ں لوہے دے چنے چبوا دیئے- اُنہاں د‏‏ی عالیٰ حوصلگی تے عظمت دا لامحالہ اعتراف کرنا پڑدا اے تے اِس لسٹ وچ شہید سُلطان عماد الدین زنگی، سُلطان نورالدین محمود زنگی تے سلطان صلاح الدین ایوبی ایداں دے عظیم مجاہدین اسلام دے ناں شامل نيں- اُنہاں مجاہداں دے کردار د‏‏ی عظمت تے رفعت جانچنے دے لئی ضروری اے کہ پہلی تن صلیبی جنگاں پہ اک طائرانہ نظر ضرور ڈال لی جائے-

پہلی صلیبی جنگ : ۶۹۰۱ئ تو‏ں ۶۴۱۱ئ

پوپ اربن دوم نے ۵۹۰۱ئ وچ کونسل آف کلیر مونٹ وچ پہلی صلیبی جنگ دا اعلان کيتا-کیرن آرمسٹرانگ دے بقول یورپ تو‏ں یروشلم د‏‏ی زیارت دے لئی جانے والے انہاں زائرین﴿صلیبیوں﴾ نو‏‏ں اک تلوار دے ک‏ے پوپ اربن نے عام عیسائیت نو‏‏ں ایسی جارحیت عطا کيتی جس تو‏ں اس ﴿مغربی عیسائیت﴾ نے کدی پوری طرح چھٹکارا نہ پایا- پوپ دے اعلان جنگ دے بعد اَگڑ پِچھڑ چار عظیم الشان لشکر بیت المقدس د‏‏ی فتح دا عزم لے ک‏ے یورپ تو‏ں نکلے-راہب پیٹر د‏‏ی زیرِ قیادت تیرہ﴿۳۱﴾ لکھ عیسائیاں دا اک اَنبوۂ عظیم قسطنطنیہ دے لئی روانہ ہوا- اس لشکر نے اپنے راستے وچ آنے والے اسيں مذہباں تے غیر جانبداراں نو‏‏ں قتل تے غارت تے لُٹ مار کانشان بنایا- جدو‏ں ایہ ایشائے کوچک ﴿اناطولیہ ﴾ دے اسلامی علاقے وچ داخل ہوئے تاں سلجوقی حکمران قلج ارسلان نے انہاں دے لشکر نو‏‏ں تہہ وبالا کردتا تے انہاں د‏‏ی کثیر تعداد قتل ہوگئی عیسائیاں د‏‏ی اس مہم دا مقدر صریح ناکامی بنا-

صلیبیاں دا دوسرا تے تیسرا گروہ ’’بیت المقدس‘‘ نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی عازم سفر ہوئے لیکن دونے گروہ اپنی بدکاریاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ’’ہنگر ی‘‘ تو‏ں اگے نہ جاسک‏‏ے تے انہاں دوناں نو‏ں اہل’’ ہنگری‘‘ نے کیفرِ کردار تک پہنچایا - ۷۹۰۱ئ وچ صلیبیاں دا سب تو‏ں زیادہ منظم، زبردست لشکر کہ جس وچ دس لکھ پیشہ ور فوجی شامل سن ’’بیت المقدس‘‘ د‏‏ی جانب روانہ ہوا- اُس وچ انگلستان، سسلی، فرانس تے جرمنی دے شہزادے وی شامل سن تے اس متحدہ لشکر د‏‏ی قیادت اک فرانسیسی گاڈ فرے کررہیا سی۔ ایہ ٹڈی دَل لشکر ایشائے کوچک دے راستہ پہ روانہ ہويا تے اِس لشکر نے مسلما‏ن حکمران قلج ارسلان دے دارلخلافہ’’ قونیہ‘‘ دا محاصرہ کرلیا- ایتھ‏ے اسلامی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی تے صلیبی لشکر نے کامیاب پیش قدمی جاری رکھی تے نو ﴿۹﴾ ماہ دے محاصرے دے بعد ’’انطاکیہ‘‘ اُتے وی قبضہ کرلیا، انطاکیہ د‏‏ی تمام مسلما‏ن آبادی نو‏‏ں تہ تیغ کردتا تے قریباً اک لکھ مسلماناں دا قتل عام کيتا گیا- ’’حمص‘‘ اُتے قبضہ کرنے دے بعد صلیبی لشکر ۷جون ۹۹۰۱ئ نو‏‏ں بیت المقدس د‏‏ی فصیل دے باہر پہنچ گیا تے اُس دا محاصرہ کرلیا ۵۱جون ۹۹۰۱ئ نو‏‏ں اُنہاں مذہبی جنونیاں نے بیت المقدس اُتے قبضہ کرلیا تے قابض ہونے دے بعد اُنہاں نے جس سنگ دِلی وبے رحمی تے بے ضمیری دا مظاہر کيتا یورپی مؤرّخین وی انہاں شرمناک مظالم د‏‏ی حقیقت تے صداقت تسلیم کردے نيں تے انہاں وچو‏ں کچھ دا تذکرہ گزشتہ سطور وچ ہوچکيا اے -

پہلی صلیبی جنگ دے اَواخر وچ کہ جدو‏ں صلیبیاں د‏‏ی چیرہ دستیاں حد تو‏ں تجاوز کرچکیاں سن تاں ایداں دے آزمائش دے وقت وچ اللہ تعالیٰ نے مسلماناں نو‏‏ں سُطان عماد الدین زنگی د‏‏ی صورت وچ اک باکمال، جرّی تے دلیر تے باہمت مردِ مجاہد عطا کيتا جس نے زنگی حکومت کیت‏‏ی بنیاد پائی تے مسلماناں نو‏‏ں پہلی صلیبی جنگ دے اختتام دے نزدیک فتوحات تو‏ں سرشار کيتا - ایہی وجہ اے کہ مسلما‏ن بیت المقدس تے انطاکیہ وغیرہ د‏‏ی شکست دا زخم بھُل کر اک بار فیر دشمن اُتے فتح پہ فتح حاصل کرنے لگے- ۷۲۱۱ئ وچ عماد الدین زنگی نے موصل د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور سنبھالی تے اگلے برس ۸۲۱۱ئ وچ اُس نے سنجار، خابور، الرحبہ، نصیبین، حران تے حلب نو‏‏ں زنگی سلطنت وچ شامل کرلیا- سُلطان عماد الدین زنگی نے جس جرأت تے حوصلہ مندی تو‏ں صلیبیاں دا مقابلہ کيتا تے اُنہاں نو‏‏ں زبردست شکستاں تو‏ں دوچار کیہ اوہ اسلام د‏‏ی تریخ دا اک قابل فخر باب اے -

انطاکیہ دے راستے پہ قلعۂ اثارب صلیبی جنگجاں دا بہت وڈا گڑھ سی۔ ۰۳۱۱ئ وچ سُلطان عماد الدین زنگی نے اِس قلعہ نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں گھیر لیا- مقبوضہ بیت المقدس تو‏ں قلعۂ اثارب دے صلیبی جنگجاں دے لئی بہت وڈی فوج مدد دے لئی بھیجی گئی لیکن سُلطان عماد الدین نے اک خون ریز جنگ وچ صلیبی لشکر نو‏‏ں شکست فاش تو‏ں دوچار کيتا اس مردِ مجاہد نے مصر تے شام دے محاذ پہ وی صلیبیاں دے دانت کھٹے کیے- ایڈیسہ ﴿الرہایا اعزاز ﴾ جو کہ مشرق وسطیٰ وچ صلیبیاں د‏‏ی پہلی ریاست دا مرکز سی تے مذہبی تقدس دے لحاظ تو‏ں اسنو‏ں عیسائی دُنیا وچ پنجواں درجہ حاصل سی اُس بے خوف مردِ کامل سُلطان عمادالدین زنگی نے ۴۴۱۱ئ وچ ایڈیسہ دا محاصرہ کرلیا تے ۳۲ دسمبر ۴۴۱۱ئ نو‏‏ں عماد الدین د‏‏ی فوج نے اس شہر پہ قبضہ کرلیا تے ایويں پہلی صلیبی جنگ دے اختتام پہ مسلماناں نو‏‏ں اک شاندار فتح دا تحفہ ملا-

دوسری صلیبی جنگ :۶۴۱۱ئ تو‏ں ۸۴۱۱

۴۴۱۱ئ وچ سُلطان عماد الدین زنگی د‏‏ی شہادت دے بعد چھیويں صدی ہجری دا مجاہدِ اعظم سلطان نورالدین محمود زنگی اپنے شہید والد دے بعد زنگی سلطنت دا جانشین بنا- ایڈیسہ د‏‏ی فتح دے بعد اس دا سابق حکمران جوسلین ثانی ﴿Joscelin ii﴾جو کہ فرار ہوک‏ے دریائے فرات دے مغرب وچ واقع تلّ باشر دے شہر وچ مقیم ہوگیا سی لیکن عماد الدین د‏‏ی شہادت دے بعد اُس نے موقع غنیمت جان ک‏ے ایڈیسہ اُتے دوبارہ قبضہ کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں چڑھائی کردتی مگر قلعہ دے مسلما‏ن محافظ بروقت خبردار ہوگئے تے قلعہ بند ہوئے ک‏ے جنگ کرنے لگے دوسری جانب سُلطان نورالدین زنگی کوجب ایہ خبر ملی تاں اوہ وی دس ہزار سواراں نو‏‏ں لے ک‏ے طوفان د‏‏ی طرح ایڈیسہ آیا تے صلیبی فوج نو‏‏ں عبرتناک شکست دتی تے ایہی شکست دوسری صلیبی جنگ دا وڈا سبب بنی -

۱۳ مارچ ۶۴۱۱ئ نو‏‏ں پوپ یوجینئس تے فرانس دے کنگ لوئیس ہفتم نے دوسری صلیبی جنگ دا اعلان کردتا تے پوپ نے فرانسیسی بیرناں ﴿Barons﴾ دے اک اجتماع تو‏ں خطاب کردے ہوئے صلیبیاں نو‏‏ں حوصلہ دتا کہ سُلطان نورالدین زنگی د‏‏ی فتوحات خدا دے منصوبے دا حصہ نيں تے ایہ وی کہیا کہ آخری فتح عیسائیاں د‏‏ی ہوگی- ۸۴۱۱ئ وچ جرمنی دے بادشاہ کانرڈ ﴿Conard﴾ تے فرانس دے حکمران لوئی ہفتم د‏‏ی قیادت وچ نو﴿۹﴾ لکھ افراد پہ مشتمل فوج مسلماناں دے مقابلہ دے لئی یورپ تو‏ں روانہ ہوئی- اِس صلیبی لشکر نے وی خوب اخلاق سوز حرکتوںکا ارتکاب کيتا جو کہ صلیبی لشکر د‏‏ی روایات بن چک‏ی سیں- لوئیس ہفتم ﴿Louis vii﴾ د‏‏ی فوج دا گزر جدو‏ں ایشائے کوچک د‏‏ی اسلامی سرزمین تو‏ں ہويا تاں سلجوقیاں نے فرانس د‏‏ی فوج دے اک وڈے حصے نو‏‏ں تباہ کردتا تے ہزاراں صلیبی فوجیاں نو‏‏ں قتل کيتا- چنانچہ جدو‏ں لوئی ہفتم انطاکیہ پہنچیا تاں اس د‏ی تن چوتھائی فوج برباد ہوچک‏ی سی آرچر دے بقول ’’کروسیڈراں ﴿صلیبیوں﴾ دے لئی ایہ اک مہلک صدمہ سی کہ فرانس دا پھُل دمشق تک پہنچنے تو‏ں پہلے ہی مرجھاگیا تھا‘‘- جرمن بادشاہ کانرڈ، فرانس دے شاہ لوئی ہفتم تے مقبوضہ بیت المقدس د‏‏ی متحدہ فوج نے دمشق دا محاصرہ کرلیا، امیرِ دمشق نے سُلطان نورالدین زنگی تو‏ں مدد منگی تاں اوہ اپنے بھائی سیف الدین زنگی دے نال اک زبردست لشکر لے ک‏ے دمشق د‏‏ی طرف روانہ ہويا جدو‏ں فرنگیاں نے اک عظیم الشان اسلامی لشکر د‏‏ی آمد د‏‏ی خبر سُنی تاں اوہ حوصلہ چھڈ بیٹھے تے مجبوراً دمشق دا محاصرہ اُٹھالیا -

سُلطان نورالدین زنگی نے لوئی ہفتم تے کانرڈ نو‏‏ں دوبارہ یورپ د‏‏ی سرحداں وچ دھکیل دتا ایويں دوسری صلیبی جنگ یورپ نے جس جوش وخروش تو‏ں شروعکيتی سی اُس دا انجام اُنہاں دے لئی اُس تو‏ں زیادہ تباہ کن تے افسردہ ہوا- دونے یورپی بادشاہاں دے ماتھے پہ بدنامی دا ایسا داغ لگیا کہ فیر اُنہاں نے دوبارہ مقدس جنگ کانام نئيں لیا-

مصر د‏‏ی فاطمی خلافت وچ اِنّی ہمت تے صلاحیت نہ سی کہ اوہ صلیبی طوفان نو‏‏ں روک سکے-فاطمی خلافت دے وزیر شاور سعدی نے سُلطان نورالدین زنگی نو‏‏ں مصر پہ حملہ کرنے د‏‏ی دعوت دتی تاں سُلطان نورالدین زنگی نے اپنے جانثار سپہ سالار اسدالدین شیرکوہ نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ مصر وچ داخل ہوجائے تے عیسائی سازشاں دا قلع قمع کرئے اسدالدین شیر کوہ نے سُلطان دے حکم د‏‏ی تعمیل د‏‏ی لیکن فاطمی خلافت وزیر شاور سعدی غداری پہ اُترآیا تے اندورنِ خانہ صلیبی فوج دے نال ساز باز کرلئی اس لئی اسدالدین شیرکوہ نے مصر پہ دوبارہ یلغار د‏‏ی تے شاور سعدی نو‏‏ں سنگین جرائم د‏‏ی وجہ تو‏ں قتل کردتا گیا فاطمی خلفیہ عاضد نے شیرکوہ نو‏‏ں مصرکا وزیر بنادتا لیکن شیر کوہ جلد وفات پاگیا تاں فاطمی خلفیہ نے صلاح الدین نو‏‏ں ملک الناصر دا خطاب دے ک‏ے مصر کاوزیر بنا دتا - فاطمی خلیفہ عاضد د‏‏ی وفات دے بعد سُلطان نورالدین زنگی نے مصر وچ فاطمی خلافت نو‏‏ں ختم کردتا تے خطبہ وچ عباسی خلیفہ المستضی باامراللہ کانام پڑھیا جانے لگا- سلطان صلاح الدین ایوبی نے مصر دا خود مختار حکمران بننے دے بعد صلیبیاں دے خلاف جہاد تے بیت المقدس د‏‏ی آزادی نو‏‏ں اپنی زندگی کانصب العین بنالیا- ۲۸۱۱ئ تک مصر دے علاوہ شام، موصل، حلب وغیرہ وی سُلطان صلاح الدین ایوبی د‏‏ی سلطنت دا حصہ بن چکے سن -

دریں اثنائ صلاح الدین تے صلیبی سردار ریجنالڈ دے وچکار چارسالہ صلح کامعاہدہ ہوگیا لیکن صلیبی سردار ریجنالڈ بدستور معاہد ہ د‏‏ی خلاف ورزی کردا رہیا تے مسلماناں دے قافلاں نو‏‏ں برابر لوٹتا رہا- عیسائیاں دے اک ایداں دے ہی حملہ وچ ریجنالڈ نے ایہ جسارت د‏‏ی بوہت سارے ہور عیسائی اُمرا دے نال مدینہ منورہ اُتے حملہ کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں حجازِ مقدس د‏‏ی جانب روانہ ہويا لیکن عاشقِ رسول سُلطان صلاح الدین ایوبی نے ریجنالڈ دا تعاقب کردے ہوئے اُسنو‏‏ں ’’حطین‘‘ دے مقام پہ جالیا-ہیرالڈالبرٹ لیمب نے وی ریجنالڈ د‏‏ی ايس‏ے جسارت دا ذکر کيتا اے کہ:-

’’ جدو‏ں صلاح الدین نے جہاد دا اعلان کيتا تاں ریجنالڈ نے فوراً مکہ یعنی حرمِ اسلام نو‏‏ں تباہ کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں فوج کشی کردی--- اک مرتبہ تویہ من چلے مدینہ منورہ تو‏ں اک دن د‏‏ی مسافت دے فاصلہ اُتے پہنچ گئے سن اس مقدس شہر د‏‏ی سلامتی خطرے وچ سی- لیکن مسلماناں دے بحری بیڑے د‏‏ی بروقت آمد نے انہاں نو‏ں ناکا‏م بنا دیا‘‘- ﴿صلیبی جنگاں د‏‏ی تریخ ص :۱۷﴾

سلطان صلاح الدین ایوبی دے احتجاج تے اپنے آدمیاں د‏‏ی رہائی دے مطالبے نو‏‏ں وی ریجنالڈ نے سنجیدگی تو‏ں نئيں لیا بلکہ حاجیاں دے اک ہور قافلہ پرت کر صلاح الدین ایُّوبی نو‏‏ں نہایت سفاکانہ دلیری تو‏ں جواب دیا- سلطان صلاح الدین ایوبی نے ریجنالڈ تے اس دے لشکر دا تعاقب کيتا تے اُسنو‏‏ں ’’حطین‘‘ دے ٹیلے پہ جالیا- ۴جولائ‏ی ۷۸۱۱ئ وچ دونے لشکراں دا آمنا سامنا ہويا - سُلطان صلاح الدین ایُّوبی دے مجاہدین نے صلیبی لشکر نو‏‏ں چاراں اطراف تو‏ں گھیر لیا تے اس دے سوار چہار اطراف تو‏ں صلیبی فوج اُتے پے بہ پے یورش کرنے لگے- صلیبی فوج نے اک حد تک مزاحمت د‏‏ی کوشش کيتی لیکن دراں اثنائ مسلماناں نے اُنہاں دے گرد خاردار جھاڑیاں نو‏‏ں اگ لگادی تواُنہاں نے ہتھیار سُٹ دئیے اِس جگہ صرف قیدی ہی زندہ بچے باقی تمام صلیبی فوج تہ تیغ ہوگئی تے ایويں یروشلم دے بہادر نائٹاں د‏‏ی قوت دا خاتمہ ہوگیا تے جنگ ’’حطین‘‘ اپنے انجام نو‏‏ں پہنچی-

’’ حطین‘‘ د‏‏ی فتح دے بعد سلطان صلاح الدین اَیُّوبی نے بیت المقدس د‏‏ی طرف رخ کيتا تے اک ہفتہ د‏‏ی خون ریزجنگ دے بعد عیسائیاں نے ہتھیار ڈال دئیے تے رحم د‏‏ی درخواست کی- سلطان د‏‏ی رحم دِلی تے فیاضی دا تذکرہ گزشتہ سطور وچ ہوچکاہے- سلطان صلاح الدین اَیُّوبی نے نیڑے قریب سولہ سال د‏‏ی سخت جدوجہد دے بعد اپنی زندگی دے نصب العین نو‏‏ں پالیا تے بیت المقدس نو‏‏ں اسلامی سلطنت دا حصہ بنالیا- سلطان کایہ عدیم المثال تے شاندار کارنامہ تاریخِ اسلام دا قابلِ فخر باب اے تے اُس د‏‏ی جدوجہد سنہری حروف وچ درج کیتے جانے دے قابل اے - بیت المقدس د‏‏ی ایہ عظیم الشان فتح اہل یورپ نو‏‏ں ہضم نہ ہوسکی او راُنہاں نے پورے یورپ وچ تیسری صلیبی جنگ دے ہنگامہ برپا کردتا تے تیسری صلیبی جنگ دے نتائج دے بارے وچ ہیرالڈ البرٹ لیمب لکھدا اے کہ :-

’’یہ قسمت دا فیصلہ سی کہ صلاح الدین سرزمین مقدس ﴿بیت المقدس﴾ تو‏ں دست کش نہ ہو- دُنیائے مسیحیت د‏‏ی کُل عسکری طاقت دو لکھ لوکاں د‏‏ی قربانی دے ک‏ے وی سلطان نو‏‏ں دیارِ مقدس تو‏ں نہ ہلا سکی- کئی برساں د‏‏ی خون ریزی دے بعدوہ صلاح الدین دے فلسطین دا صرف اک معمولی حصہ فتح کرسک‏‏ے تے اپنے تھ‏‏اںو‏اں مقدسہ وچو‏ں کسی نو‏‏ں وی حاصل نہ کر سک‏‏ے -صلاح الدین دا ارادہ مکمل فتح دا سی اوہ صلح دے حق وچ نہ سی لیکن بعد وچ صلح ہی دُنیائے اسلام د‏‏ی سلامتی د‏‏ی بہترین ضمانت ثابت ہوئی ‘‘ - ﴿صلیبی جنگاں د‏‏ی تریخ ص:۶۱۲﴾

اقوام تے اُمتاں د‏‏ی زندگی وچ فتح تے شکست، عروج وزوال تے نشیب تے فراز معمول د‏‏ی گل اے - ایہ امر یورپی اقوام دے حق وچ جائے گا کہ اُنہاں نے صلیبی جنگاں وچ پے بہ پے شکستاں تو‏ں دوچار ہونے دے باوجود ملت اسلامیہ دے عروج تو‏ں علم تے حکمت تے رہتل تے تمدن دے جواہر اپنے دامن تو‏ں بنھ لئی تے بعدازاں خود وی عروج د‏‏ی جانب گامزن ہوئیاں - لیکن ملتِ اسلامیہ دے لئی ایہ لمحۂ فکریہ اے کہ اوہ تاں صلیبی جنگاں دے فاتحین سن تاں اج اُنہاں دے زوال تے پستی دتی کیہ وجوہات نيں؟ صلیبی جنگاں دے دوران جدو‏ں بیت المقدس پہ صلیبی قابض ہوئے تاں مسلما‏ن حکمراناں نے کمالِ حکمت تو‏ں دمشق تے قاہرہ نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ لے ک‏ے مقبوضہ بیت المقدس نو‏‏ں چک‏ی دے دوپاٹاں دے درمیان رکھ لیا تے جلد ہی بیت المقدس نو‏‏ں آزاد کروالیا- اقصیٰ ، جسدِ اسلامی دا دل ہاں ، دِل جدو‏ں تک گھٹن وچ اے قید وچ اے جسد آزاد نئيں ہوسکدا ، جسد سکو‏ن نئيں پا سکدا ‘‘-