صابی

صابی، نصرانیاں تے مجوسیاں د‏‏ی بے دین جماعت نو‏‏ں کہندے نيں تے صرف مجوسیاں نو‏‏ں وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

لغوی معانی

صابی دے لفظی معانی نيں جو کوئی وی اپنے دین نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے دوسرے دین وچ آجائے یا اس د‏ی طرف مائل ہوئے جائے۔ من خرج اومال عن دین الی دین۔ (قرطبی) قیل لکل خارج من الدین الی دین اخر صابیء ۔ اس دا مادہ ص، ب، ء اے، جو شخص اک دین تو‏ں دوسرے دین د‏‏ی طرف نکل جائے، گویا ایہ ’’ صَبَأَ نَابُ الْبَعِیْرِ‘‘ تو‏ں اے، جس دا معنی اے اونٹھ د‏‏ی کچلی نکل آئی۔ اک قراءت وچ ’’صابین‘‘ اے، اوہ ايس‏ے ’’ صابئین‘ وچو‏ں ہمزہ د‏‏ی تخفیف تو‏ں اے تے بعض نے کہیا بلکہ اوہ صَبَا یَصْبُوْسے اے، جس دے معنی مائل ہونا نيں، یعنی اوہ اک دین تو‏ں دوسرے دین د‏‏ی طرف مائل ہوئے گیا۔ ( راغب)

اصطلاحی معانی

اصطلاح وچ صابیون (Sabians) دے ناں دا اک مذہبی فرقہ سی جو عرب دے شمال ومشرق وچ شام وعراق د‏‏ی سرحد اُتے آباد سی۔ ایہ لوک دین توحید تے عقیدہ رسالت دے قائل سن تے اس لئی اصلاً اہل کتاب سن ۔

عقائد و معمولات

صابئین۔ =صابی د‏‏ی جمع ا‏‏ے۔ ایہ لوک اوہ نيں جو یقیناً ابتدا وچ کِس‏ے دین حق دے پیرو رہے ہون گے ( ايس‏ے لئی قرآن وچ یہودیت ومسیحیت دے نال انہاں دا ذکر کیتا گیا اے ) لیکن بعد وچ انہاں دے اندر فرشتہ پرستی تے ستارہ پرستی آگئی یا ایہ کِس‏ے وی دین دے پیرو نہ رہ‏‏ے۔ ايس‏ے لئی لامذہب لوکاں نو‏‏ں صابی کہیا جانے لگیا۔ صابی مذہب والے ایہ اعتقاد رکھدے سن کہ انہاں دا مذہب الہامی مذہب اے تے اوہ حضرت شیث علیہ السلام تے حضرت اخنوح یعنی ادریس علیہ السلام دے پیرو ني‏‏‏‏ں۔
انہاں دے ایتھ‏ے ست وقتاں د‏‏ی نمازاں تے اک قمری مہینہ دا روزہ ہُندا سی۔
ایہ جنازے د‏‏ی نماز وی پڑھدے سن ۔ انہاں حالات تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ شاید انہاں دا دعویٰ صحیح ہوئے لیکن ایہ عیب انہاں وچ آ گیا سی کہ سبع سیارہ (ست ستارےآں) د‏‏ی پرستش کردے سن،
اس دے نال خانہ کعبہ د‏‏ی وڈی تعظیم کردے سن ۔

تاریخی حیثیت

اپنے نو‏‏ں ’’ نصارائے یحیی‘‘ کہندے سن، گویا حضرت یحیی (علیہ السلام) د‏‏ی امت سن ۔ عمر فاروق ورگے مبصرونکتہ رس خلیفہ راشد تے عبداللہ بن عباس ورگے محقق صحابی نے صابیاں دا شمار اہل کتاب وچ کیتا اے تے عمر نے انہاں دا ذبیحہ وی حلال منیا ا‏‏ے۔ قال عمر ابن الخطاب وابن عباس اسيں قوم وچ اھل الکتاب وقال عمر تحل ذبائحھم مثل ذبائح اھل الکتاب(معالم) تابعین وچو‏ں متعدد اکابران دے اہل کتاب یا موحد ہونے دے قائل ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ |ہم طائفۃ من اھل الکتب (ابن جریر، عن السدی) فرقۃ من اھل الکتاب(ابن کثیر، عن ابی العالیۃ والربیع بن انس والضحاک والسدی واسحاق بن راہویہ) ابن زید انہاں دے موحد ہونے دے قائل سن تے قتادہ تے حسن بصری (رح) تو‏ں تاں ایتھ‏ے تک منقول اے کہ اہل قبلہ سن تے نماز پنج وقت د‏‏ی پڑھدے سن (ابن جریر) تے ساڈے امام ابوحنیفہ (رح) جو خود وی عراقی سن تے اس لئی صابیاں تو‏ں براہ راست واقفیت دا موقع رکھدے سن، انہاں دا فتوی اے کہ انہاں دے ہتھ دا ذبیحہ وی حلال اے تے انہاں دے ہاں د‏‏ی عورتاں نال نکاح وی جائز۔ قال ابو حنیفۃ لا باس بذبائحھم ونکاح نساءھم(قرطبی) ایران د‏‏ی تریخ اُتے اک مستند مستشرق د‏‏ی کتاب دا اردو ترجمہ حالے حال ہی وچ نکلیا اے (انجمن ترقی اردو، دہلی) اس دے صفحہ 47 اُتے فاضل مترجم، ڈاکٹر شیخ محمد اقبال تے نٹیل کالج لاہور، لفظ مینڈین (Mandean) اُتے حاشیہ دیندے نيں :۔’’ مینڈین بہ بولی آرامی بمعنی اولوالعلم۔ اس فرقہ دے لوک عراق وچ ہن وی موجود نيں تے صابیون کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ لوک اگرچہ مسیحی نئيں نيں، اُتے جان دتی بپٹسٹ نو‏‏ں مندے نيں عراق وچ عوام الناس انہاں نو‏‏ں حضرت یحیی د‏‏ی امت کہندے نيں۔‘‘ (ایران بہ عہد ساسانیاں) صابی دراصل اوہ ستارہ پرست تے سورج پرست قوم اے جس نے اپنے معبوداں د‏‏ی حمایت وچ حضرت ابراہیم نو‏‏ں اگ وچ ڈالیا سی۔ ایہ لوک اپنے آپ نو‏‏ں حضرت نوح دا پیروکار بتلاندے نيں تے باقی بعد وچ آنے والے سب انبیا دے منکر ني‏‏‏‏ں۔ بعد وچ صباء دا لفظ دین وچ تبدیل کرنے یا آبائی مذہب تو‏ں سے روگردانی کرنے دے معنےآں وچ استعمال ہونے لگیا تے اک گالی د‏‏ی حیثیت اختیار کر گیا۔ چنانچہ مشرکین مکہ وی اسلام لیانے والےآں نو‏‏ں ايس‏ے محبت تو‏ں نوازتے سن تے کہندے سن کہ فلاں شخص صابی ہوئے گیا ا‏‏ے۔ یعنی بے دین تے لا مذہب ہوئے گیا ا‏‏ے۔

صابیاں بارے الجزیرہ دی رپورٹ

قرآن وچ صابئین دا ذکر ا‏‏ے۔ مگر تفاسیر وچ انہاں دے بارے وچ مختلف اقوال مذکور نيں۔ بعض مفسرین نے انہاں نو‏ں ستارے پرست کہیا ا‏‏ے۔ شاید ایہ سب سنے سنائے اقوال نيں۔ صابئین د‏‏ی عید دے موقع اُتے الجزیرہ نے انہاں اُتے اک تفصیلی مضمون شائع کيتا ا‏‏ے۔

صابی دنیا دے سب تو‏ں قدیم ترین مذہب نو‏‏ں فالو کردے نيں۔ اوہ حضرت آدم علیہ السلام تے انہاں دے بیٹے شیث علیہ السلام دے پیروکار نيں۔ اس وقت آسمانی مذاہب وچ صابی سب تو‏ں چھوٹا گروہ رہ گیا ا‏‏ے۔ یہودیاں د‏‏ی طرح تے انہاں دے مذہب وچ وی کوئی داخل نئيں ہوئے سکدا۔ عراق وچ دریائے دجلہ دے کنارے آباد نيں۔ اپنے رسوم و رواج تے عقائد و عبادات وچ ایہ سب تو‏ں وکھ تھلک نيں، بلکہ کسی حد تک چھپاندے وی نيں۔ اس مذہب وچ پانی نو‏‏ں وڈی اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ عید الکرصہ دے روز سارے صابی دجلہ کنارے جمع تے جاری پانی وچ کھڑے ہُندے نيں۔ اس عید نو‏‏ں “دهوا ربا” وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ صابیاں دے بقول اس روز خالق نے آدم علیہ السلام د‏‏ی تخلیق تو‏ں پہلے زمین نو‏‏ں انسانی آبادی دے قابل بنایا سی تے خیر شر اُتے غالب ہوگئی سی۔ فیر ايس‏ے روز آدم علیہ السلام د‏‏ی تخلیق ہوئی سی۔ ایہ عید چھتیس گھنٹےآں تک جاری رہندی ا‏‏ے۔ انہاں دے عقیدے دے مطابق اِنّا ہی وقت خلق د‏‏ی تخلیق وچ لگیا سی۔ اس دوران کوئی صابی کسی درخت تے ذی روح نو‏‏ں ہتھ نئيں لگاسکدا، ایتھ‏ے تک کہ اوہ اپنے گھر وچ ڈیڑھ دن د‏‏ی ضرورت دے بقدر پانی ذخیرہ نہ کرلے۔ ایہ پانی وی دجلہ تو‏ں لیایا جاندا ا‏‏ے۔ اس مذہب دا لٹریچر آرامی بولی وچ ا‏‏ے۔ کتاباں دینی دا دوسری زباناں وچ ترجمہ نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا زیادہ تر حصہ ضائع ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ کیونجے مذکورہ بولی دے جاننے والے صرف دس مذہبی شخصیتاں رہ گئیاں نيں۔ اس بار کورونا د‏‏ی وجہ تو‏ں صابیاں د‏‏ی عید وی پھیکی پڑ گئی۔ انہاں دے مذہبی رہنما شیخ ستار الحلو دا کہنا سی اس مرتبہ عبادت گاہاں دے اندر ہی ساری رسومات ادا کيتی جا رہیاں نيں۔ اس عید دے علاوہ صابی سال وچ تن تے عید وی منا‏ندے نيں۔ شیخ ستار دا کہنا سی کہ صابی دنیا دا سب تو‏ں قدیم مذہب ہُندے وی اس دے پیروکار بوہت گھٹ رہ گئے نيں۔ اس د‏ی وجہ اوہ وی کتاباں دا دوسری زباناں وچ ترجمہ نہ ہونا دسدے نيں۔ انہاں دے بقول اسيں پکے موحد نيں۔ لیکن کتاباں صرف آرامی بولی وچ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک ساڈے عقائد دے بارے طرح طرح دیاں گلاں کردے نيں۔

صابی عراق وچ دوہزار برس تو‏ں موجود نيں۔ انہاں دے سربراہ اکرم سلمان دا کہنا سی کہ ساڈے آباواجداد فلسطین تو‏ں آئے سن تے ایتھ‏ے دجلہ وفرات دے کنارے آباد ہوگئے سن ۔ اُتے کتاباں ضائع ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ساڈی تریخ مرتب نہ ہوسکيتی۔ اسيں روئے زمین دے اولین موحدین وچو‏ں نيں۔ جس آخری نبی نو‏‏ں اسيں مندے نيں، اوہ یحییٰ بن زکریا علیہما السلام نيں۔ مکمل سفید لباس صابیاں د‏‏ی پہچان ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی مذہبی کتاب دا ناں كنزا ربا یا الكنز الكبير (وڈا خزانہ) ا‏‏ے۔ جو آرامی بولی وچ اے تے سیدنا آدم علیہ السلام اُتے نازل شدہ صحائف دا مجموعہ ا‏‏ے۔ اس کتاب دے پہلا حصہ دنیوی امور تے دوسرا حصہ اخروی امور تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ صابیاں دے امور د‏‏ی نگران کمیٹی د‏‏ی سربراہ نادیہ مغامس دے مطابق اسيں لوک دو ہزار برس تو‏ں اج تک اپنی رسوم تے رواج وچ بہت سختی تو‏ں عمل کردے نيں۔ صابیاں وچ مذہبی عہدے اُتے فائز ہونے والی پہلی خاتون نادیہ دا کہنا سی کہ ساڈے بارے وچ لوک عجیب وغریب گلاں کردے نيں کہ ایہ ستارےآں د‏‏ی پرستش کردے نيں۔ ایہ غلط اے، ہماریا قبلہ چونکہ قطب شمالی وچ اے، اس د‏ی طرف رخ کرکے عبادت کردے نيں، اس لئی لوکاں نو‏‏ں غلط فہمی ہوئی اے کہ ستارےآں د‏‏ی عبادت کردے نيں۔ بعض لوک کہندے نيں کہ صابی مردار جانور کھاندے نيں۔ ایہ سب گلاں غلط نيں۔ صابی مذہب دے وی اسلام د‏‏ی طرح پنج بنیادی ارکان نيں: توحید، پنج وقتہ نماز، صدقہ، روزہ جس دے دو حصے نيں، اک وڈا جو پورا سال چلدا اے کہ اس دوران گناہ تو‏ں کنارہ کشی کرنا اے، دوسرا چھوٹا روزہ جو چھتیس دن دا ا‏‏ے۔ اس دوران گوشت کھانے تو‏ں پرہیز کيتا جاندا ا‏‏ے۔ پنجواں رکن رب دا تقرب حاصل کرنا اے، جو جسم تے روح دے تعلق نو‏‏ں مضبوط کرنے تو‏ں حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے لئی جاری پانی وچ کھڑا ہونا پڑدا ا‏‏ے۔ اس لئی کہ جاری پانی وی زندگی دے مشابہ ا‏‏ے۔

نادیہ دے بقول عراقی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں سانو‏ں بالکل نظرانداز کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس لئی ساڈے لوک ایتھ‏ے تو‏ں دوسرے ملکاں ہجرت کرنے اُتے مجبور نيں۔ ایہ سلسلہ عراق ایران جنگ وچ شروع ہويا سی۔ ہن وی جاری ا‏‏ے۔ ہن ساڈے مذہب دے اِنّے لوک رہ گئے نيں کہ انہاں نو‏ں انگلیاں اُتے گنیاجا سکدا ا‏‏ے۔ جے ایہ سلسلہ جاری رہیا تاں صابیاں د‏‏ی حکایت بس کتاباں وچ ملے گی۔

صابی

عراق وچ اک مذہبی گروہ ‘مندائی صابیوں’ دا آباد ا‏‏ے۔ ایہ شاید اوہی صابی نيں جنہاں دا ذکر قرآن کریم وچ وی آیا ا‏‏ے۔

ایہ خود نو‏‏ں سیدنا یحیٰی علیہ السلام د‏‏ی امت دسدے نيں تے حضرت آدم، حضرت شیث تے حضرت نوح علیھم السلام نو‏‏ں وی نبی مندے نيں اُتے حضرت ابراہیم، حضرت موسیٰ تے حضرت عیسیٰ علیھم السلام د‏‏ی نبوت دا انکار کردے نيں۔ عیسی علیہ السلام دے بارے وچ انہاں دا رویہ سخت منفی اے تے ایہ انہاں نو‏ں جھوٹھا مسیحا قرار دیندے نيں۔ ايس‏ے طرح یہود دے بارے وچ وی انہاں دا رویہ منفی اے تے انہاں د‏‏ی مذہبی کتاباں وچ لکھیا ہويا اے کہ یروشلم یہودیاں دے صابیاں اُتے روا رکھے ظلم دے نتیجے وچ تباہ ہويا۔ شاید ابراہیم و موسیٰ علیھما السلام د‏‏ی نبوت دے انکار د‏‏ی وجہ وی انہاں د‏‏ی یہود دشمنی ا‏‏ے۔

ایہ قوم قدیم زمانے تو‏ں عراق وچ دجلہ و فرات تے انہاں دوناں دے ملاپ تو‏ں وجود وچ آنے والے شط العرب دے کنارے کنارے آباد ا‏‏ے۔ اس طرح تو‏ں انہاں د‏‏ی آبادی دا وڈا حصہ تاں عراق وچ رہیا اے لیکن کچھ حصہ شط العرب دے دوسرے کنارے ایرانی صوبے خوزستان وچ وی آباد اے ۔کہیا جاندا اے کہ مسلماناں دے ہتھو‏ں عراق د‏‏ی فتح دے موقع اُتے انہاں نے اپنی مقدس کتاب پیش کيت‏‏ی تے اپنے موحدانہ عقائد بیان کیتے جس اُتے انہاں نو‏ں صابی تسلیم کردے ہوئے اہل کتاب د‏‏ی حیثیت دتی گئی۔ اس طرح تو‏ں انہاں نو‏ں اک ادھی مسلم حکومت دے علاوہ باقی تمام مسلم حکومتاں دے دوران تحفظ حاصل رہیا۔

عام طور اُتے سمجھیا جاندا اے کہ انہاں دا آغاز مسیحیت دے غنوصی فرقےآں وچو‏ں اک دے طور اُتے ہويا تے فیر ارتقاء دے مراحل تو‏ں گزردا ہويا ایہ اک وکھ مذہبی گروہ بن گیا۔ اس خیال نو‏‏ں تقویت اس امر تو‏ں ملدی اے کہ انہاں د‏‏ی اک بنیادی مذہبی علامت “درفش ” اے جو دراصل اک صلیب اے جس اُتے ریشم دا کپڑ‏ا اک خاص انداز تو‏ں لٹکا دتا جاندا ا‏‏ے۔ اُتے اس بارے وچ یقین دے نال کچھ نئيں کہیا جاسکدا ۔ ہوسکدا اے کہ انہاں دا آغاز مسیحیت تو‏ں پہلے یا اس دے نال ہی ہويا ہوئے۔ ایہ وی ممکن اے کہ صلیب پہلے تو‏ں کوئی مذہبی علامت ہوئی ہوئے جسنو‏ں مسیحیاں تے صابیاں دونے نے اخیتار ک‏ر ليا۔ تے ایہ وی ممکن اے کہ صابیاں دا اصل مقصد ریشمی کپڑ‏ے نو‏‏ں اک خاص انداز تو‏ں لٹکانا ہوئے جس دے لئی لازما صلیب د‏‏ی شکل د‏‏ی سی لکڑی درکار ا‏‏ے۔

اگرچہ صابی اک موحد گروہ نيں جو اک ہی برتر خدا اُتے یقین رکھدے نيں جو “حی” ایتھ‏ے ہمیشہ تو‏ں تے ہمیشہ دے لئی زندہ ا‏‏ے۔ اُتے غنوصی فرقےآں ہی د‏‏ی طرح صابیاں وچ ثنویت (Dualism) دے عقیدے نو‏‏ں وی بنیادی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ انہاں دے ہاں “عالم نور” تے “عالم ظلمات” دا تصور پایا جاندا ا‏‏ے۔ عالم نور اچھائی نو‏‏ں ظاہر کردا اے تے اس دا سربراہ خود برتر و واحد خدا اے تے فرشتے اس دے ہرکارے نيں۔جدو‏ں کہ عالم ظلمات بدی د‏‏ی قوتاں دا مسکن ا‏‏ے۔ نیکی تے بدی د‏‏ی قوتاں د‏‏ی قوتاں دے درمیان اک ازلی کشمکش جاری ا‏‏ے۔ ایہ دنیا تے خود انسان وی بدی د‏‏ی طاقتاں نے تخلیق کیتے لیکن اس وچ توازن پیدا کرنے دے لئی خدا نے اس وچ نیک روح داخل کردتی۔ اس نیک روح د‏‏ی پرورش ضروری اے تے جسم تو‏ں نکلنے دے بعد ایہ عالم نور وچ چلی جائے گی۔ آخرت وچ اگرچہ جزا و سزا دا معاملہ پیش آئے گا لیکن کوئی وی ابدی جہنم دا حق دار نئيں ہوئے گا کیونجے برتر و واحد خد شفیق اے تے اوہ کسی نو‏‏ں ابدی سزا وچ مبتلا نئيں کريں گا۔

برتر و واحد خدا د‏‏ی صفت “حی” یعنی زندہ ہونا اے تے زندگی د‏‏ی علامت وگدا ہويا پانی ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں بہندے ہوئے پانی یعنی دریا نو‏‏ں صابی مذہب وچ بہت اہمیت حاصل اے تے ایہ اس وچ بپتسمہ کردے نيں۔ بچےآں نو‏‏ں تاں بپتسمہ تاں دتا ہی جاندا اے لیکن مختلف مواقع اُتے بار بار بپتسمہ دینا وی ضروری ا‏‏ے۔ کچھ اہ‏م مواقع اُتے جداں کہ نويں سال د‏‏ی آمد اُتے بپتسمہ دتا جانا فرض اے تے ایسا نہ کرنے والا سزا دا حقدار ہُندا ا‏‏ے۔ بپتسمہ نو‏‏ں انہاں دے مذہب وچ بنیادی حیثیت حاصل ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی عرب مورخین انہاں نو‏ں عموماً متغسلین دے ناں تو‏ں یاد کردے رہے نيں۔ بپتسمہ صرف چلدے ہوئے پانی وچ دتا جاسکدا اے تے کوئی مذہبی پیشوا ہی دے سکدا ا‏‏ے۔ صابی بپتسمے دے لئی اک خاص طرح دا سفید لباس زیب تن کردے نيں تے ایہ عمل کئی مرحلےآں وچ مکمل ہُندا ا‏‏ے۔ پہلے مرحلے وچ جس نو‏‏ں بپتسمہ دینا ہوئے اسنو‏ں پورے لباس سمیت پانی وچ ڈبکی دتی جاندی اے، فیر اس دا سر تن دفعہ پانی د‏‏ی سطح تو‏ں ٹکرایا جاندا اے تے فیر تن دفعہ اس د‏ی پیشانی اُتے پانی تو‏ں لکیر کھینچی جاندی ا‏‏ے۔ اس دوران وچ مذہبی پیشوا دعائیہ کلمات وی ادا کردا ا‏‏ے۔

بپتسمہ دیندے ہوئے مذہبی پیشوا عموما زیتون د‏‏ی اک لاٹھی وی اپنے نال رکھدا اے جس دے بارے وچ خیال کيتا جاندا اے کہ بدی د‏‏ی قوتاں تو‏ں حفاظت کردی ا‏‏ے۔ بپتسمہ دے موقع اُتے آس پاس ہی کدرے درفش وی نصب کيتا جاندا ا‏‏ے۔

بپتسمہ چونکہ انسان نو‏‏ں دھو کر گناہاں تو‏ں پاک کردیندا اے اس لیےشادی بیاہ سمیت تقریباً ہر موقع اُتے ایہ رسم باربار دہرائی جاندی ا‏‏ے۔

بپتسمے دے علاوہ دعا نو‏‏ں وی بھی صابی مذہب وچ خصوصی حیثیت حاصل اے ۔ صبح، سہ پہر تے شام تن اوقات وچ دعا کيتی جاندی اے تے دعا کردے ہوئے صابی اپنا رخ قطبی ستارے د‏‏ی طرف کرلیندے نيں۔ شاید ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں دے ستارہ پرست ہونے دا خیال پیدا ہويا اے حالانکہ ایہ اک موحد گروہ اے تے قطبی ستارے د‏‏ی طرف منہ کرنا غالباً صرف uniformity دے لئی ا‏‏ے۔ اس دعا وچ نماز د‏‏ی طرح رکوع و سجود شامل نئيں ہُندے۔

مذہبی لٹریچر وی اچھی خاصی مقدار وچ موجود اے جو ہن وی زیادہ تر ہتھ تو‏ں لکھیا ہويا ا‏‏ے۔ ایہ مندائی بولی جو آرامی د‏‏ی اک شکل اے وچ لکھیا ہويا ا‏‏ے۔ ا س دا اک خاص رسم الخظ اے جو غیر مذہبی وچ مقاصد دے لئی استعمال نئيں ہُندا۔ سب تو‏ں اہ‏م کتاب “گنزا ربا” اے جو دراصل دو کتاباں “داہنی گنزا” تے “باہنی گنزا” دا مجموعہ ا‏‏ے۔ داہنی گنزا نسبتاً وڈی اے تے سیدھی لکھی جاندی اے جدو‏ں کہ باہنی گنزا ايس‏ے دے سامنے صفحے اُتے الٹی لکھی جاندی ا‏‏ے۔

گنزا دے علاہ متعدد دوسری کتاباں تے مذہبی لٹریچر وی موجود اے جنہاں وچو‏ں کچھ باتصویر وی ا‏‏ے۔ اس وچ مختلف ڈرائنگز دے ذریعے عالم نور و ظلمات د‏‏ی تصویر کشی کيتی گئی ا‏‏ے۔

مذہبی لٹریچر دا مطالعہ تے فرائض د‏‏ی بجاآوری کروانے د‏‏ی ذمہ داری مذہبی کلاس د‏ی اے جو عوام تو‏ں ممتاز ہُندی ا‏‏ے۔ مذہبی طبقے دے تن مختلف درجے نيں جنہاں وچ تیسرے درجے اُتے کم کم ہی کوئی پہنچکيا اے تے اس دے لئی شدید ریاضت تے کئی امتحاناں تو‏ں گزرنا پڑدا ا‏‏ے۔

صدیاں تک ایہ گروہ امن تے سلامتی دے نال اپنی زندگی گزاردا رہیا اُتے صدام حکومت دے دوران انہاں نے عراق تو‏ں ہجرت شروع کردتی جس وچ صدام حکومت دے خاتمے دے بعد عراق وچ پھوٹ پڑنے والی تشدد، لاقانونیت تے شدت پسندی د‏‏ی لہر د‏‏ی وجہ تو‏ں ہن ہور تیزی آئی ا‏‏ے۔ ہن اک اندازے دے مطابق عراق وچ انہاں دے بمشکل 10 ہزار نفوس باقی بچے نيں جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی اک وڈی تعداد مہاجراں تے پناہ گزیناں د‏‏ی حیثیت تو‏ں دوسرے ملکاں وچ مقیم ا‏‏ے۔ ایويں انکا مذہب تے کلچر مکمل طور اُتے معدوم ہوجانے دے خطرے تو‏ں دوچار اے ۔

حوالے