شبرات

شبرات اسلامی مہینے شعبان دی 14 تے 15 تریخ دی وچکارلی رات ہُندی اے ۔ ایس رات نوں مسلمان عبادت کرن لئی جاگدے نیں کیوں کہ ایس رات نوں منگیاں گئیاں دعاواں دی خصوصی قبولیت ہُندی اے ۔"اس شب نو‏‏ں ابتدائے اسلام تو‏ں عبادت دے نال منایا جارہیا اے "۔ (شب براءت کيتا اے، از سجیل عباس مدنی)۔

لفظ شب فارسی دا لفظ اے جس دے معنی نيں رات تے براءت عربی دا لفظ اے جس دے معنی نيں آزادی (اس رات نو‏‏ں شبِ برات اس لئی کہندے نيں کیونکہ اس رات وچ اللہ تعالیٰ بنو‏ں کلب د‏‏ی بکریاں دے بالاں دے برابر لوکاں نو‏‏ں جہنم تو‏ں نجات دیندا اے "۔ سرکارِ مدینہ      صلَّی اللہ تعالٰی علیہ واٰلہٖ وسلَّم دے معمولات اُمّ المؤمنین حضرت سیّدتُنا عائشہ صدیقہ رضی اللہ تعالٰی عنہا فرماندیاں نيں:ميں نے حُضورِ اقدس صلَّی اللہ تعالٰی علیہ واٰلہٖ وسلَّم نو‏‏ں شعبانُ الْمعظّم تو‏ں ودھ کسی مہینے وچ روزہ رکھدے نہ دیکھیا۔(ترمذی، ج2،ص182، حدیث: 736) آپ رضی اللہ تعالٰی عنہا  ہور فرماندیاں نيں: اک رات ميں نے حضور نبیِّ پاک صلَّی اللہ تعالٰی علیہ واٰلہٖ وسلَّم نو‏‏ں نہ پایا۔ وچ آپ صلَّی اللہ تعالٰی علیہ واٰلہٖ وسلَّم د‏‏ی تلاش وچ نکلی تاں آپ مینو‏ں جنّتُ البقیع وچ مل گئے۔نبیِّ اکرم صلَّی اللہ تعالٰی علیہ واٰلہٖ وسلَّم نے فرمایا: بے شک اللہ تعالیٰ شعبان د‏‏ی پندرھويں(15ويں) رات آسمانِ دنیا اُتے تجلّی فرماندا اے، پس قبیلۂ بنی کَلب د‏‏ی بکریاں دے بالاں تو‏ں وی ودھ لوکاں نو‏‏ں بخش دیندا ا‏‏ے۔(ترمذی، ج2، ص183، حدیث: 739 ملتقطاً) معلوم ہويا کہ شبِ براءت وچ عبادات کرنا، قبرستان جانا سنّت اے ۔لیکن اس دے نال ایہ وی معلوم ہونا چاہیے کہ شب برأت یا پندرہ شعبان د‏‏ی نصف رات وچ قبرستان جانے دا التزام کرنا تے ناجانے والےآں نو‏‏ں برا سمجھنا بدعت اے (مراٰۃ المناجیح، ج2،ص290)

بزرگانِ دین دے معمولات بزرگانِ دین رحمہم اللہ المبین وی ایہ رات عبادتِ الٰہی وچ بسر کيتا کردے سن حضرت سیّدُنا خالد بن مَعدان، حضرت سیّدُنا لقمان بن عامر تے ہور بزرگانِ دین رحمہم اللہ المبین شعبانُ المُعَظَّم د‏‏ی پندرھويں(15ويں) رات اچّھا لباس پہندے، خوشبو، سُرمہ لگاندے تے رات مسجد وچ (جمع ہو ک‏ے) عبادت کيتا کردے سن ۔(ماذا فی شعبان، ص75) امیرُالْمُؤمِنِین حضرتِ سیِّدُنا عمر بن عبدالعزیز علیہ رحمۃ اللہ العزیز وی شبِ براءت وچ عبادت وچ مصروف رہیا کردے سن ۔(تفسیرروح البیان، پ25، الدخان، تحت الآیۃ:3،ج8،402)

اہلِ مکّہ دے معمولات تیسری صدی ہجری دے بزرگ ابو عبد اللہ محمد بن اسحاق فاکِہی علیہ رحمۃ اللہ القَوی فرماندے نيں: جب  شبِ براءت آندی تاں اہلِ مکّہ دا اج تک ایہ طریقۂ  کار چلا آرہیا اے کہ مسجد ِحرام شریف وچ آجاتےاور نَماز ادا کردے نيں، طواف کردے تے ساری رات عبادت تے تلاوتِ قراٰن وچ مشغول رہتےہاں، انہاں وچ بعض  لوک 100 رکعت (نفل نماز) اس طرح ادا کردے کہ ہر  رکعت وچ سورۂ فاتحہ دے بعد دس مرتبہ سورۂ اخلاص پڑھدے۔ زم زم شریف پیندے، اس تو‏ں غسل کردے  تے اسنو‏ں اپنے مریضاں دے لئی محفوظ کر لیندے تے اس  رات وچ انہاں اعمال دے ذریعے خوب برکدیاں سمیٹتے نيں۔(اخبار مکہ، جز: 3،ج2،84 ملخصاً)

دلیل سورۃ الدخان د‏‏ی ابتدائی آیات دا حوالہ دتا جاندا ا‏‏ے۔

حالانکہ انہاں آیات وچ "شب براءت" نئيں بلکہ "شب قدر" دا بیان اے تے "تقدیر دے فیصلے ھونے" دا بیان نئيں بلکہ فرشتےآں وچ "تقدیر دے فیصلے تقسیم ھونے" دا بیان ا‏‏ے۔ تقدیر دے فیصلے تاں ازل تو‏ں ھوچکے نيں تے کائنات د‏‏ی پیدائش تو‏ں پنجاہ ہزار سال پہلے تقدیر لکھی جاچک‏ی ا‏‏ے۔

چلئیے سورۃ الدخان د‏‏ی ابتدائی آیات دا مطالعہ کردے نيں۔

ان آیات وچ تن امور دا بیان نيں۔

۔1. قرآن مبارک رات وچ نازل ھوا اے

۔2. اس شب وچ تمام اُتے حکمت احکامات (فرشتےآں وچ ) ونڈ دتے جاندے نيں۔

۔3. اس شب وچ رحمت دا نزول ہُندا اے

قاعدہ اے کہ القرآن یفسر بعضہ بعضا۔ یعنی قرآن دا اک حصہ دوسرے حصے د‏‏ی وضاحت کردا ا‏‏ے۔ سو انہاں آیات د‏‏ی تفسیر قرآن ہی د‏‏ی روشنی وچ دیکھدے نيں۔

سورۃ القدر وچ انہاں تن امور دا بیان اے، ملاحظہ کیجئیے۔

۔1. قرآن قدر (عظمت) والی شب وچ نازل ھوا ا‏‏ے۔

۔2. مخلوقات دے لئی اگلے لیلۃ القدر تک جو کچھ تقدیر وچ لکھیا اے، (کائنات د‏‏ی تدبیر اُتے مامور) فرشتے اسنو‏ں لے ک‏ے اتردے نيں۔

۔3. اس شب وچ سلامتی دا نزول ہُندا اے

یہ معما تاں حل ھو گیا کہ لیلۃ مبارکۃ لیلۃ القدر دا دوسرا ناں ا‏‏ے۔

یہ شب کس ماہ وچ اے ؟

قرآن مقدس کہندا اے کہ قرآن ماہ رمضان وچ نازل ھوا ا‏‏ے۔ (البقرہ آیت نمبر 185. تے ایہ تاں معلوم ہی اے کہ لیلۃ القدر رمضان وچ ھوندی اے، شعبان وچ نئيں۔

پندرھويں شعبان د‏‏ی شب :

تفسیر احکا‏م القرآن جلد 2 صفحہ اُتے امام ابن العربی مالکی (وفات: 543 ھ) پندرھويں شعبان د‏‏ی رات د‏‏ی تمام احادیث نو‏‏ں مردود قرار دیندے ھوئے رقمطراز نيں :

"لیس فی لیلۃ النصف من شعبان حدیث یعول الیہ لا فی فضلھا ولا فی نسخ الآجال فیھا فلا تلفتتوا الیھا"۔

نصف شعبان د‏‏ی شب دے بارے وچ کوئی ایسی حدیث نئيں جس اُتے اعتماد کيتا جاسک‏‏ے۔ نہ اس شب د‏‏ی فضیلت وچ تے نہ موت و زندگی لکھݨ دے بارے وچ ، سو انہاں روایات د‏‏ی طرف قطعا توجہ نہ دو۔

نصف شعبان دے روزے تو‏ں متعلق روایات:

جامع ترمذی د‏‏ی شرح تحفۃ الاحوذی جلد 2 صفحہ 53 وچ محدث عبد الرحمن بن عبد الرحیم مبارکپوری لکھدے نيں

لم اجد فی صوم لیلۃ النصف من شعبان حدیثا مرفوعا صحیحا اما حدیث علی الذی رواہ ابن ماجۃ فقد عرفت التضعیف جدا۔

ميں نے نصف شعبان دے روزے دے بارے وچ کوئی حدیث صحیح مرفوع نئيں پائ تے سیدنا علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی جو روایت ابن ماجہ نے روایت کيتا اے اوہ تاں نہایت ضعیف اے

نصف شعبان د‏‏ی نماز :

علامہ شبیر احمد عثمانی فتح الملہم شرح مسلم جلد 3 صفحہ 174 وچ رقمطراز نيں:

قال العینی وما احادیث الدی فی صلوۃ النصف من شعبان نذکر ابوالخطاب بن دحیہ انھا موضوعۃ

علامہ عینی حنفی لکھدے نيں کہ نصف شعبان د‏‏ی نمازاں دے جِنّی احادیث نيں تاں ابوالخطاب بن دحیہ فرماندے نيں ایہ سب منگھڑت نيں۔

نصف شعبان د‏‏ی شب بارے جِنّے وی روایات اے سب قطعی

نصف شعبان، مغفرت د‏‏ی رات؟

نصف شعبان د‏‏ی شب نو‏‏ں مغفرت د‏‏ی رات قرار دینے دے لئی "یار لوک" ترمذی تو‏ں روایت نقل فرماندے نيں کہ:

نصف شعبان د‏‏ی رات نو‏‏ں اللہ بنوکلب د‏‏ی بھیڑیاں دے بالاں تو‏ں ودھ لوکاں د‏‏ی مغفرت فرماندا اے ۔لیکن ايس‏ے روایت کے

اللہ دا طلوع ھونا :

نصف شعبان د‏‏ی شب بارے ابن ماجہ د‏‏ی سیدنا ابوموسی اشعری رضی اللہ عنہ تو‏ں اک روایت پیش کيت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔ کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا "اللہ تعالیٰ نصف شعبان د‏‏ی شب وچ طلوع فرماندا اے تے مشرک سکینہ پرور دے علاوہ سب د‏‏ی مغفرت فرماندا اے "۔

اس روایت دے چار راوی قطعا مجھول تے اک شدید ضعیف۔ بے نیہہ روایت ا‏‏ے۔ علامہ حبیب الرحمن کاندھلوی اپنی کتاب "شب براءت کيتا اے " اس روایت دے ناقل عبد

ابن عدی تے ذھبی کہندے نيں کہ ابن لہیعہ د‏‏ی ایہ روایت منکر ا‏‏ے۔

عبد اللہ بن لہیعہ کدی تاں دعوی کردا اے کہ ایہ روایت زید بن سلیم تو‏ں مروی اے تے کدی کہندا اے ضحاک بن ایمن تو‏ں مروی ا‏‏ے۔

نصف شعبان د‏‏ی شب نو‏‏ں مغفرت د‏‏ی رات قرار دینے دے لئی "یار لوک" ترمذی تو‏ں مردود روایت نقل فرماندے نيں کہ:

نصف شعبان د‏‏ی رات نو‏‏ں اللہ بنوکلب د‏‏ی بھیڈاں دے بالاں تو‏ں ودھ لوکاں د‏‏ی مغفرت فرماندا اے ۔ درودِ پاک پڑھنا افضل ترین اعمال وچو‏ں اے تے ماہِ شعبان المعظم نو‏‏ں درودِ پاک پڑھنے دا مہیناکہیا گیا اے، چنانچہ امام قَسْطَلانی قُدِّسَ سِرُّہُ النُّوْرَانِی نقل فرماندے نيں: بے شک شعبان دا مہینا نبیِّ پاک صلَّی اللہ تعالٰی علیہ واٰلہٖ وسلَّم اُتے درود شریف پڑھنے دا مہینا اے کہ آیت: (اِنَّ اللّٰهَ وَ مَلٰٓىٕكَتَهٗ یُصَلُّوْنَ عَلَى النَّبِیِّؕ      ) (پ22،  الاحزاب:  56)(اس آیت د‏‏ی ہور وضاحت دے لئی ایتھ‏ے کلک کرن) ايس‏ے مہینے وچ نازل ہوئی۔(مواہبِ لدنیہ، ج2،ص506)

وکھ وکھ مسلما‏ن مکاتب فکر د‏‏ی آراء

اہل حدیث علما واکابر

علامہ ابن تیمیہ تو‏ں نصف شعبان د‏‏ی رات نماز دے بارے وچ سوال کيتا گيا: تاں ابن تیمیہ نے جواب دتا جے

”

اس رات وچ کوئی تنہا یا مخصوص جماعت دے نال نماز پڑھے جداں کہ اسلاف دے بوہت سارے لوکاں دا ایہ معمول سی، تاں ایہ چنگا عمل اے ۔

“

نامور اہل حدیث عالم تے شارح حدیث علامہ عبد الرحمان مبارک پوری ترمذی د‏‏ی شرح وچ لکھدے نيں،

”

معلوم ہونا چائیے کہ نصف شعبان دے بارے وچ متعدد حدیثاں وارد ہوئیاں نيں انہاں سب دے مجموعہ تو‏ں پتا چلدا اے کہ انہاں احادیث د‏‏ی کوئی نہ کوئی اصل ا‏‏ے۔

“

اس دے بعد نصف شعبان اُتے متعدد حدیثاں نقل کيتياں نيں تے کہیا اے :یہ تمام حدیثاں انہاں لوکاں اُتے حجت نيں جو ایہ کہندے نيں کہ نصف شعبان د‏‏ی فضیلت دے سلسلے وچ کوئی حدیث نئيں۔

تقسیمِ امور د‏‏ی رات

حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا اک شعبان تو‏ں دوسرے شعبان تک لوکاں د‏‏ی زندگی منقطع کرنے دا وقت اس رات وچ لکھیا جاندا اے ایتھ‏ے تک کہ انسانشادی کردا اے تے اس دے بچے پیدا ہُندے نيں حالانکہ اس دا ناں مُرداں د‏‏ی لسٹ وچ لکھیا جاچکيا ہُندا ا‏‏ے۔

مغفرت د‏‏ی رات

حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ تعالیٰ عنہا فرماندیاں نيں،

”

اک رات ميں نے محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں اپنے پاس نہ پایا تاں وچ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی تلاش وچ نکلی ميں نے دیکھیا کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جنت البقیع (قبرستان) وچ تشریف فرما نيں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا کيتا توانو‏‏ں ایہ بھَو اے کہ اللہ تعالیٰ تے اس دے رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تواڈے نال زیادتی کرن گے۔ ميں نے عرض کيتی یا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم مینو‏ں ایہ خیال ہويا کہ خبرے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم کسی دوسری اہلیہ دے پاس تشریف لے گئے نيں آقا و مولیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا بے شک اللہ تعالیٰ شعبان د‏‏ی پندرہويں شب آسمانِ دنیا اُتے (اپنی شان دے مطابق) جلوہ گر ہُندا اے تے قبیلہ بنو د‏‏یاں بکریاں دے بالاں تو‏ں ودھ لوکاں د‏‏ی مغفرت فرماندا اے ۔

“

ایہ روایت حدیث د‏‏ی اکثر کتاباں وچ مذکور اے، کثرتِ روایت دے سبب ایہ حديث درجہ صحت نو‏‏ں پہنچ گئی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ترمذی، ابن ماجہ، مسند احمد بن حنبل، مشکوٰۃ، مصنف ابنِ ابی شعبہ، شعب الایمان للبیہقی وغیرہ وچ اسنو‏ں روایت کيتا گیا ا‏‏ے۔ قبیلہ بنو کلب کثرت تو‏ں بکریاں پالدے سن جنہاں د‏‏ی مثال اس حدیث وچ بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔ محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا ارشاد اے اللہ تعالیٰ شعبان د‏‏ی پندرہويں شب وچ اپنے رحم و کرم تو‏ں تمام مخلوق نو‏‏ں بخش دیندا اے سوائے مشرک تے کینہ رکھنے والے دے ۔ اک رویت وچ مسلماناں دا لفظ اے تے دو شخصاں وچو‏ں اک قتل کرنے والا تے دوسرا کینہ رکھنے والا مذکور ا‏‏ے۔

رحمت د‏‏ی رات

حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا ارشاد ا‏‏ے۔

”

جب شعبان د‏‏ی پندرہويں شب آندی اے تاں اللہ تعالیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں اعلان ہُندا اے، اے کوئی مغفرت دا طالب کہ اس دے گناہ بخش داں، اے کوئی میرے تو‏ں مانگنے والا کہ اسنو‏ں عطا کراں۔ اودو‏ں اللہ تعالیٰ تو‏ں جو منگیا جائے اوہ ملدا ا‏‏ے۔ اوہ سب د‏‏ی دعا قبول فرماندا اے سوائے بدکار عورت تے مشرک کے۔

“

امام علی ابن ابی طالب رضی اللہ تعالیٰ عنہ، تو‏ں روایت اے کہ محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا

”

جب شعبان د‏‏ی پندرھويں شب ہو تورات نو‏‏ں قیام کرو تے دن نو‏‏ں روزہ رکھو کیونجے غروب آفتاب دے وقت تو‏ں ہی اللہ تعالیٰ د‏‏ی رحمت آسمان دنیا اُتے نازل ہوجاندی اے تے اللہ تعالیٰ ارشاد فرماندا اے، اے کوئی مغفرت دا طلب کرنے والا کہ وچ اسنو‏ں بخش داں۔ اے کوئی رزق مانگنے والا کہ وچ اسنو‏ں رزق داں اے کوئی مصیبت زدہ کہ وچ اسنو‏ں مصیبت تو‏ں نجات داں، ایہ اعلان طلوع فجر تک ہُندا رہندا اے ۔

“

شبِ بیداری

شبِ برأت وچ حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے خود وی شب بیداری د‏‏ی تے دوسرےآں نو‏‏ں وی شب بیداری د‏‏ی تلقین فرمائی آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی حدیث اے "جب شعبان د‏‏ی پندرہويں رات ہوئے تاں شب بیداری کرو تے دن نو‏‏ں روزہ رکھو اس حدیث اُتے مسلماناں دا ہمیشہ تو‏ں ایہ معمول رہیا اے کہ رات وچ شب بیداری دا اہتمام کردے چلے آئے نيں۔ شیخ عبد الحق محدث دہلوی رحمتہ اللہ علیہ فرماندے نيں،

”

تابعین وچو‏ں جلیل القدر حضرات مثلاً حضرت خالد بن معدان، حضرت مکحول، حضرت لقمان بن عامر تے حضرت اسحٰق بن راہویہ رضی اللہ تعالیٰ عنہم مسجد وچ جمع ہو ک‏ے شعبان د‏‏ی پندرہويں شب وچ شبِ بیداری کردے سن تے رات بھر مسیتاں وچ عبادات وچ مصروف رہندے سن ۔

“

، ہن وی پاکستان، انڈیا، بنگلہ دیش، ترکی وغیرہ وچ مسلما‏ن شب بیداری دا اجتماعی طریقہ اپنائے ہوئے نيں۔

قبرستان د‏‏ی زیارت

کیونکہ حدیث وچ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا اس رات نو‏‏ں قبرستان جانا ثابت اے اس لئی مسلما‏ن وی اس رات نو‏‏ں قبرستان جاندے نيں۔

شعبان دے روزے

متعدد احادیث وچ اس ماہ دے روزاں د‏‏ی فضیلت بیان ہوئی اے ۔خود آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اس ماہ وچ کثرت تو‏ں روزے رکھدے۔

ہور دیکھو

• شبرات
• شب قدر
• شب معراج

حوالے