سلطنت عثمانیہ دے زوال دے اسباب

عثمانی ترکاں نے ایشیائے کوچک وچ داخل ہونے دے بعد اک ایسی سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی جس نے تن سو سال وچ دنیا د‏‏ی وسیع ترین تے سب تو‏ں زیادہ طاقتور سلطنت دا روپ اختیار ک‏ر ليا تے اس وچ بنیادی کردار ترک قوم د‏‏ی شجاعت تے تنظیمی صلاحیت سی جس دے نتیجے وچ سلطنت عثمانیہ ورگی وسیع تے پائیدار سلطنت قائم ہوئی۔

جب کمزور سلطان آئے تاں سلطنت دے امور وزراء انجام دینے لگے لیکن فیر وی احکامات سلطان د‏‏ی جانب تو‏ں صادر ہُندے سن ۔سلطان سلیمان قانونی دے زمانے تک فوج د‏‏ی اعلٰی کمان سلطان دے ہتھ وچ ہُندی سی تے اوہ خود جنگ وچ شرکت کردا سی لیکن بعد دے حکمراناں وچ ایہ طریقہ نہ رہیا جس تو‏ں سلطان دے وقار نو‏‏ں ٹھیس پہنچی۔

پرتگیزیاں د‏‏ی طرف تو‏ں 1488ء وچ کیپ آف گڈ ہوپ د‏‏ی دریافت دے بعد سلطنت عثمانیہ تے پرتگیزیاں دے درمیان سولہويں صدی عیسوی وچ کئ بحری جنگاں ہوئیاں۔ بحیرہ ہند وچ یورپی موجودگی ودھنے دے باوجود سلطنت عثمانیہ د‏‏ی مشرق تو‏ں تجارت ترقی پذیر ہوئی تے اس دوران قاہرہ یمنی کافی د‏‏ی تجارت دا مرکز بن گیا جس تو‏ں ستارہويں تے اٹھارہويں صدی عیسوی وچ اس شہر د‏‏ی خوشحالی وچ وادھا ہويا۔ [1]

ایوان چہارم د‏‏ی زیر سرپرستی روس اس دوران زیادہ تو‏ں زیادہ طاقتور ہوئے رہیا سی تے اس نے تاتار خانی مسلم ریاستاں نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔لیکن ایہ عرصہ وی مکمل زوال دا نہ سی لیکن ایہ کہیا جا سکدا اے کہ اس دوران مسلم فتوحات اختتام پہ تے یورپی فتوحات آغاز پہ سن۔اس دوران1571ء وچ کریمیا د‏‏ی تاتار خانی سلطنت نے سلطنت عثمانیہ د‏‏ی مدد تو‏ں ماسکو پہ حملہ کيتا تے اسنو‏ں جلا ڈالیا۔[2]

اگلے سال فیر حملہ کيتا گیا۔ کریمیا د‏‏ی مسلم تاتار خانی سلطنت نے مشرقی یورپ پہ حملے جاری رکھے[3] تے ستارہويں صدی عیسوی دے اختتام تک مشرقی یورپ وچ اک وڈی طاقت رہی[4] لیکن بعد وچ اسنو‏ں روس نے فتح ک‏ر ليا، کریمیا د‏‏ی تمام مسلم آبادی نو‏‏ں تہہ تیغ کر دتا گیا، جدو‏ں کہ باقی ماندہ نو‏‏ں جلاوطن کر دتا گیا جو کہ ہن تک عیسائی روس دے زیر قبضہ ا‏‏ے۔

اسی دور وچ جنوبی یورپ وچ اسپین دے فلپ ثانی د‏‏ی زیر قیادت کیتھولک قوتاں نے بحیرہ روم وچ عثمانی بحریہ د‏‏ی قوت نو‏‏ں نقصان پہنچانے دے لئی گٹھ جوڑ دے لیا۔ 1571ء وچ جنگ لیپانٹو وچ شکست بحیرہ روم وچ سلطنت د‏‏ی برتری دے فوری خاتمے دا باعث بنی۔ اس لئی متعدد مورخاں نے جنگ لیپانٹو وچ شکست نو‏‏ں عثمانی سلطنت دے زوال دا اشارہ قرار دتا ا‏‏ے۔ اس طرح 16 ويں صدی دے اختتام تک فتوحات تے کامیابیاں دے سنہرے دور دا خاتمہ ہوئے گیا۔اس تو‏ں پہلے 1565ء وچ مالٹا دے جنگی سردار مالٹا پہ عثمانی حملے نو‏‏ں ناکا‏م کر چک‏‏ے سن ۔[5]

اس طرح حقیقت وچ اسلامی دنیا دا اوہ زوال جو سپین وچ مسلماناں د‏‏ی شکست تے عیسائیاں د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں د‏‏ی نسل کشی تو‏ں ہويا، بعد وچ وسط ایشیا تے مغربی ایشیا وچ مسلم تاتار خانی ریاستاں دے زوال تو‏ں ہُندا ہويا سلطنت عثمانیہ د‏‏ی طرف آیا جس نو‏‏ں پہلی وڈی شکست 1565ء وچ تے بعد وچ 1571ء وچ ہوئی۔ وچ عثمانیاں نو‏‏ں پہلی وڈی بحری شکست اٹھانا پئی تے عیسائیاں دے مقدس اتحاد نے ترکی بحری بیڑے دا تقریباً خاتمہ کر دتا۔اس جنگ دے نتیجے وچ بحیرۂ روم وچ ترکاں د‏‏ی برتری دا خاتمہ ہوئے گیا اُتے ترکاں تو‏ں بہت جلد اپنا بحری بیڑا دوبارہ تشکیل دتا تے مسیحیاں نو‏‏ں ملنے والی عارضی برتری دا خاتمہ کر دتا۔[6]

کوپرولو وزیری دور( 1656-1703ء) وچ سلطنت دا انتظام بنیادی طور پہ کوپرولو خاندان دے وزرائے اعظم دے ہتھ وچ سی جس وچ کئ نئ فوجی فتوحات جداں کہ جزیرہ کریٹ د‏‏ی فتح( جو کہ 1699ء وچ مکمل ہوئی)، جنوبی یوکرائن د‏‏ی فتح شامل نيں۔

14 جولائ‏ی 1683 – 26 جنوری 1699 تک عظیم ترکی جنگ ہوئی جس وچ سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں کئی معاصر یورپی طاقتاں جنہاں نے مل ک‏ے مقدس اتحاد (Holy League) قائم کيتا، دے نال اک طویل جنگ لڑنی پئی جس وچ عیسائی مقدس اتحاد نو‏‏ں فتح حاصل ہوئی تے معاہدہ کارلویتز دے تحت آسٹریا دا ہنگری تے بلقان وچ علاقےآں اُتے اورپولینڈ-لتھوانیا دا پودولیا اُتے تے روس دا ازوف بندرگاہ اُتے تے وینس دا موریہ تے اندرونی دیلماشا اُتے قبضہ ہوگیا۔[7]

1717ء وچ آسٹریا نے بلغراد پہ قبضہ ک‏ر ليا، عثمانیاں نو‏‏ں شکست کھا کر آسٹریا تو‏ں معاہدہ کرنا پيا جس دے تحت سربیا، بناط تے ولیچیا دے علاقےآں پہ آسٹریا دا قبضہ تسلیم ک‏ر ليا گیا۔اس نے ثابت کر دتا کہ ہن عثمانی زوال پذیر نيں تے یورپ دے لئی ہور خطرہ نئيں بن سکدے۔

سلطنت عثمانیہ دے تیز تر زوال دے باعث روسی سلطنت نو‏‏ں ایہ سنہری موقع ملیا کہ اوہ تجارتی تے عسکری توسیع دے لئی موقع تو‏ں فائدہ اٹھائے تے خانان کریمیا د‏‏ی ریاست نو‏‏ں کچل دے۔ترکی تے روس دے درمیان ہونے والی جنگاں دے سلسلے (روس ترک جنگاں) دےدوران اک معاہدہ (معاہدۂ کوچک کناری) طے پایا جس دے تحت کریمیا د‏‏ی ریاست عثمانی اثر تو‏ں باہر نکل گئی البتہ اس اُتے روسی سیادت قائم نئيں ہوئی لیکن چند ہی سالاں بعد ملکہ کیتھرائن اعظم نے سلطنت عثمانیہ تو‏ں کيے گئے تمام معاہدے نو‏‏ں بالائے طاق رکھدے ہوئے 1783ء وچ کریمیا نو‏‏ں روس وچ شامل ک‏ے لیا۔[8]

1804-1815ء دے درمیان سرب انقلاب نے بلقان دے علاقے وچ قوم پرستی نو‏‏ں جنم دتا۔ اس دے علاوہ حجاز دے علاقے وچ سعود خاندان نے حکومت حاصل کرنے دے لئی جدوجہد تیز کردتی تے سلطنت عثمانیہ دے خلاف بغاوت کر دتی تے کچھ عرصے دے لئی مقدس سرزمین پہ قبضہ کرکے سلطنت عثمانیہ دے حاجیاں دا داخلہ بند کردتا لیکن بعد وچ مصر دے محمد علی پاشا نے 1818ء وچ سلطنت دے حکم پہ پہلی سعودی سلطنت دا خاتمہ کردتا تے سعودی عرب باغیاں تے عرب قوم پرستاں نو‏‏ں مقدس سرزمین تو‏ں باہر کر دتا۔1830ء وچ سربیا نو‏‏ں خود مختاری دے دتی گئی۔ 1830ء وچ یونان سلطنت عثمانیہ دے ہتھ تو‏ں نکل گیا، 1830ء وچ فرانس نے الجیریا پہ قبضہ ک‏ر ليا، اس دوران ہُندا تاں ایہ کہ سلطنت دے عامل متحد ہوک‏ے بغاوتاں تے یورپی خطرے دا مقابلہ کردے لیکن اس انتہائی حساس موقع پہ محمد علی پاشا نے فرانسیسیاں دے ایما اُتے سلطنت عثمانیہ دے خلاف بغاوت کر دتی۔

اس دوران یورپی دباؤ دے تحت سلطنت دے عیسائی باشندےآں نو‏‏ں انہاں تمام معاشی پابندیاں تو‏ں آزاد کر دتا گیا جس دا اطلاق مسلماناں سمیت باقی آبادی پہ ہُندا سی، اس طرح عیسائیاں نو‏‏ں مسلم آبادی دے مقابلے وچ زیادہ ترقی کرنے تے اگے ودھنے دا موقع مل گیا۔

1877–1878 د‏‏ی روس ترک جنگ وچ روس د‏‏ی طرف تو‏ں ایداں دے پوسٹر تقسیم کيتے گئے جنہاں وچ حقائق دے برعکس ترکاں پہ بلغاریہ دیاں عورتاں د‏‏ی عصمت دری تے بچےآں دے قتل دا الزام لگایا گیا۔ بازی بشوک جداں بے قاعدہ فوجی باقاعدہ فوج دے علاوہ جنگ وچ بھرتی کیتے جاندے سن لیکن جدو‏ں انہاں بے قاعدہ فوجیاں نے لُٹ مار، جنگی جرائم کيتے تاں سلطنت عثمانیہ نے خود ہی انہاں نو‏‏ں غیر مسلح کر دتا۔1878ء وچ رومانیہ نے سلطنت عثمانیہ دے خلاف جنگ وچ روس دا نال دتا تے جنگ وچ شکست دے بعد خود مختار ہوئے گیا۔اس عرصے وچ 1892ء وچ یونان نے آزادی حاصل کيتی تے اصلاحات وی ڈینیوب د‏‏ی امارتاں وچ قوم پرستی نو‏‏ں نہ روک سکن تے 6 عشراں تو‏ں نیم خود مختار انہاں علاقےآں سربیا، مونٹی نیگرو، بوسنیا، ولاچیا تے مالدووا نے وی 1875ء وچ سلطنت تو‏ں آزادی دا اعلان کر دتا تے 1877ء د‏‏ی روس ترک جنگ دے بعد سربیا، رومانیا تے مونٹینیگرو نو‏‏ں باقاعدہ آزادی مل گئياں تے بلغاریہ نو‏‏ں خود مختاری عطا کر دتی گئی البتہ بلقان د‏‏ی ہور ریاستاں بدستور عثمانی قبضے وچ رہیاں۔ زوال دے ايس‏ے دور وچ سربیا دے اک یہودی یہودا سولمن الکلائی نے صیہون د‏‏ی طرف واپسی تے اسرائیل د‏‏ی آزادی دا نظریہ پیش کيتا۔1877-78ء د‏‏ی ترک روس جنگ وچ شکست دے بعد سلطنت ہور زوال پذیر ہوگئی۔ بلغاریہ نو‏‏ں سلطنت دے اندر اک خود مختار سلطنت تسلیم ک‏ر ليا گیا، رومانیہ مکمل آزاد ہوئے گیا، سربیا تے مونٹی نیورو مکمل وکھ ہوگئے،1878ء وچ آسٹریا ہنگری نے سلطنت عثمانیہ دے صوبےآں بوسنیا تے نوی پازار پہ قبضہ ک‏ر ليا، 1878ء وچ معاہدہ برلن دے تحت برطانیہ نے سائپرس دا قبضہ حاصل ک‏ر ليا۔

1911ء د‏‏ی ترک اٹلی جنگاں دے بعد سلطنت عثمانیہ اپنے تمام شمال افریقی علاقےآں تو‏ں محروم ہوئے گئی جدو‏ں کہ 1912-13ء د‏‏ی بلقان جنگاں نے سلطنت نو‏‏ں اس دے تمام یورپی علاقےآں تو‏ں محروم کر دتا تے سلطنت صرف موجودہ ترکی تے مشرق وسطی محدود ہوک‏ے رہ گئی۔ بعد وچ پہلی جنگ عظیم دے دوران برطانوی ایما پہ عرب بغاوت نے سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں اس دے عرب علاقےآں تو‏ں وی محروم کر دتا تے سلطنت صرف موجودہ ترکی تک محدود ہوگئی۔

پہلی جنگ عظیم تو‏ں پہلے ترک سلطان عبد الحمید دوئم نو‏‏ں معزول کرنے والی نوجوانان ترک تحریک یہودی الومیناتی کارندےآں دے زیر اثر یونان دے اک شہر وچ قائم ہوئی تے ترکی نو‏‏ں پہلی جنگ عظیم وچ دھکیلنے دا تباہ کن فیصلہ کرنے والے Young Turks دے قائدین انور پاشا، طلعت پاشا تے جمال پاشا دا سیاسی تے عسکری کیرئیر طویل عرصہ ايس‏ے شہر تو‏ں وابستہ رہیا۔ ايس‏ے طرح آرمینیائی نسل کشی(Armenian Genocide)ماں وی جس دا الزام حالیہ دناں وچ سلطنت عثمانیہ اُتے لگایا جا رہیا اے وی جوان ترک دے دور حکومت وچ ہی وقوع پذیر ہوئی تے جمال پاشااس دا براہ راست ذمہ دار سی کیونجے انہاں دناں عثمانی سلطان برائے ناں حکمران سی تے تمام حکومت‏ی معاملات جوان ترکاں دے ہتھ وچ سن جو الومیناندی ہتھو‏ں وچ کھیل رہے سن ۔

1918ء وچ اتحادیاں نے ازمیر تے قسطنطنیہ پہ وی قبضہ ک‏ر ليا تے سلطان نو‏‏ں اس شرط پہ خلیفہ دا عہدہ اپنے پاس رکھنے د‏‏ی اجازت دتی کہ اوہ تمام عثمانی مقبوضہ جات یورپی اتحادیاں دے حوالے ک‏ے دے لیکن بعد وچ وڈی چالاکی تو‏ں اپنے اک کٹھ پتلی مصطفیٰ کمال پاشا یعنی ناں نہاد اندا ترک نو‏‏ں اگے لیا ک‏ے ترکی وچ سیکولر تے مغرب نواز حکومت قائم کر دتی گئی تے مستقب‏‏ل وچ دوبارہ سلطنت عثمانیہ یا خلافت دے قیام دے خطرے نو‏‏ں روکنے دے لئی آخری عثمانی سلطان محمد ششم نو‏‏ں جلاوطن کرکے یورپ دے حوالے ک‏ے دتا گیا کہ کدرے اوہ کسی مسلم ملک وچ پناہ حاصل کرکے دوبارہ خطرہ نہ بن سکن۔50 سال بعد 1974ء وچ ترک قومی مجلس اعلٰی نے سابق شاہی خاندان نو‏‏ں ترک شہریت عطا کردے ہوئے وطن واپسی د‏‏ی اجازت دے دی۔ سلطنت عثمانیہ دے خاتمے دے نتیجے وچ جو نويں ملکاں قائم ہوئے انہاں د‏‏ی تعداد اِس وقت (بشمول متنازع شمالی ترک جمہوریہ قبرص) 40 بندی ا‏‏ے۔

1566ء تک یورپ، مشرق وسطٰی تے شمالی افریقہ وچ فتوحات دے اک طویل دور دا آغاز ہويا۔ انہاں فتوحات دا سبب فوج دا معیاری نظم تے ضبط تے جدید عسکری قوت سی جس وچ بارود دے استعمال تے مضبوط بحریہ دا کردار بہت اہ‏م سی۔ ریاست د‏‏ی معیشت وچ اہ‏م ترین کردار تجارت دا سی کیونجے یورپ تے ایشیا دے درمیان تجارت دے تمام زمینی تے سمندری راستے عثمانی سلطنت تو‏ں ہوئے ک‏ے گذردے سن ۔

سلیم تے سلیمان دے ادوار وچ عثمانی بحریہ دنیا د‏‏ی عظیم ترین بحری قوت بنی جس نے بحیرہ روم دے بیشتر علاقےآں نو‏‏ں فتح کيتا۔ انہاں فتوحات وچ اہ‏م ترین کردار عثمانی امیر البحر خیر الدین پاشا باربروسا دا رہیا جس نے سلیمان دے دور وچ کئی شاندار عسکری فتوحات حاصل کيتياں۔ جس وچ اسپین دے خلاف تیونس تے الجزائر د‏‏ی فتوحات تے سقوط غرناطہ دے بعد اوتھ‏ے دے مسلماناں تے یہودیاں د‏‏ی بحفاظت عثمانی سرزمین تک منتقلی تے 1543ء وچ مقدس رومی سلطنت دے خلاف نیس د‏‏ی فتح قابل ذکر نيں۔ 16 ويں صدی وچ مغربی یورپی قوتاں خصوصاً پرتگیزیاں د‏‏ی خلیج فارس تے بحر ہند وچ ودھدی ہوئی قوت نے عثمانی بحریہ دے لئی شدید مشکلات پیدا کيتياں۔ عثمانیاں د‏‏ی جانب تو‏ں مشرق تے جنوب دے راستے بند کر دین‏ے دے باعث یورپی قوتاں ایشیا دے لئی نويں رستےآں د‏‏ی تلاش وچ نکل پڑاں۔ تے ہند تے چین دے لئی نويں راستے دریافت کیتے۔

1566ء وچ سلیمان دا انتقال علاقائی فتوحات دے خاتمے دا نقطۂ آغاز ثابت ہويا۔ مغربی یورپ د‏‏ی سلطنتاں دا بطور بحری قوت ابھرنا تے یورپ تو‏ں ایشیا دے لئی متبادل رستےآں تے "نويں دنیا" (امریکا) د‏‏ی دریافت نے عثمانی معیشت نو‏‏ں زبردست نقصان پہنچایا۔ ایداں دے نازک وقت وچ جدو‏ں سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں بیدار مغز حکمراناں د‏‏ی ضرورت سی بدقسمتی تو‏ں اسنو‏ں نالائق حکمراناں دے طویل دور نو‏‏ں سہنا پيا جس نے داخلی تے عسکری محاذ اُتے مملکت نو‏‏ں شدید نقصان پہنچایا۔ انہاں تمام مشکلات دے باوجود 1683ء وچ جنگ ویانا تک سلطنت د‏‏ی فتوحات دا سلسلہ جاری رہیا اُتے اس جنگ دے بعد یورپ وچ سلطنت د‏‏ی توسیع دا مکمل خاتمہ ہوئے گیا۔ مغربی یورپ د‏‏ی جانب تو‏ں نويں تجارتی رستےآں د‏‏ی تلاش تے دریافت دے علاوہ "نويں دنیا" تو‏ں اسپین وچ وڈی مقدار وچ چاندی د‏‏ی آمد عثمانی سک‏‏ے د‏‏ی قدر وچ تیزی تو‏ں بے قدری دا باعث بنی۔ سلیم ثانی دے دور وچ صدر اعظم محمد پاشا صوقوللی نے معیشت نو‏‏ں استحکا‏م بخشنے دے لئی سوئز نہر تے ڈون-وولگا نہر د‏‏ی تعمیر دے منصوبہ جات پیش کیتے لیکن انہاں اُتے عملدرآمد نہ ہوئے سکا۔

1712ء وچ روس دے خلاف پرتھ مہم وچ کامیابی تے اس دے بعد معاہدۂ پاسارووچ دے باعث 1718ء تو‏ں 1730ء تک دا دور پرامن رہیا۔ اس دور وچ سلطنت نے یورپ د‏‏ی پیشقدمی دے خلاف مضبوط دفاع دے پیش نظر بلقان دے مختلف شہراں وچ قلعہ بندیاں کيتياں۔ ہور اصلاحات وچ محصولات وچ کمی؛ عثمانی سلطنت دے بیرون ملکاں وچ تصور نو‏‏ں بہتر بنانا تے نجی ملکیت تے سرمایہ کاری د‏‏ی اجازت شامل نيں۔ عثمانیاں وچ عسکری اصلاحات دا آغاز سلیم ثالث (1789ء-1807ء) دے دور وچ ہويا جنہاں نے یورپی خطوط اُتے افواج نو‏‏ں جدید تر بنانے دے لئی اہ‏م اقدامات اٹھائے۔ حالانکہ انہاں اقدامات د‏‏ی مذہبی قیادت تے ینی چری دستےآں نے کھل دے مخالفت کيتی تے اس دے نتیجے وچ ینی چری نے بغاوت وی کيتی۔ تے سلیم نو‏‏ں اپنی اصلاحات دا خمیازہ حکومت تے جان دونے تو‏ں ہتھ دھونے د‏‏ی صورت وچ اٹھانا پيا لیکن اس دے جانشاں محمود ثانی نے انہاں تمام اصلاحات نو‏‏ں نافذ ک‏ر ک‏ے دم لیا تے 1826ء وچ ینی چری دا مکمل خاتمہ کر دتا گیا۔عثمانیاں دا دور زوال نو‏‏ں مورخین جدید دور وی قرار دیندے نيں۔ اس دور وچ سلطنت نے ہر محاذ اُتے شکست کھادی تے اس د‏ی سرحداں سکڑدی چلی گئياں تنظيمات (اصلاحات) دے باوجود مرکزی حکومت کیت‏‏ی ناکامی دے باعث انتظامی عدم استحکا‏م پیدا ہويا۔ 19 ويں صدی دے دوران سلطنت عثمانیہ سمیت کئی ملکاں وچ قوم پرستی نو‏‏ں عروج نصیب ہويا۔ نسلی قوم پرستی د‏‏ی لعنت انہاں مغربی نظریات وچ سب تو‏ں اہ‏م سی جو اس دوران سلطنت عثمانیہ وچ وارد ہوئیاں۔ اس دوران کئی انقلابی سیاسی جماعتاں وی وجود وچ آ گئياں۔ مملکت وچ آئے دن بڑھدا ہويا بگاڑ دے جتھ‏ے ہور کئی اسباب سن اوتھے زوال د‏‏ی اہ‏م ترین وجوہات وچ قوم پرستی دا پھیلاؤ وی شامل ا‏‏ے۔

دور تنظیمات (1839ء تو‏ں 1876ء) وچ آئینی اصلاحات دا اک سلسلہ متعارف کرایا گیا جس دے نتیجے وچ اک نسبتاً جدید فوج، بنکاری نظام د‏‏ی اصلاحات نافذ ہوئیاں تے جدید کارخانے قائم ہوئے۔ 1856ء وچ خط ہمایو‏ں دے ذریعے نسل تے مذہب تو‏ں بالاتر ہوئے ک‏ے تمام عثمانی شہریاں نو‏‏ں برابری دا درجہ دینے دا اعلان کيتا گیا۔ مسیحی اقلیتاں نو‏‏ں وی خصوصی حقوق عطا کیتے گئے جداں 1863ء وچ آرمینیائی دانشوراں د‏‏ی مرتب کردہ 150 شقاں دے ضابطہ قانون دے تحت منظور شدہ دیوان نظام نامۂ ملت آرمینیان (Armenian National Constitution) ۔ اصلاحات دے اس دور د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م گل اوہ دستور سی جو قانون اساسی کہلاندا سی جسنو‏ں نوجوانان عثمان نے تحریر کيتا تے 23 نومبر 1876ء نو‏‏ں نافذ کيتا گیا۔ اس دے ذریعے تمام شہریاں دے لئی اظہار رائے د‏‏ی آزادی تے قانون د‏‏ی نظر وچ برابری عطا کيتیاں گئیاں۔سلطنت اپنے مسائل نو‏‏ں خود حل کرنے دے قابل نہ رہی تے مختلف یورپی ملکاں د‏‏ی مداخلت تے اتحاد دے ذریعے اس دے مسائل حل ہونے پئے مثال دے طور اُتے جنگ کریمیا جس وچ عثمانیاں نے روس دے خلاف برطانیہ تے فرانس تو‏ں اتحاد کيتا۔ حالانکہ اس عرصے وچ اسنو‏ں "یورپ دا مرد بیمار" کہیا گیا لیکن معاشی طور اُتے سلطنت د‏‏ی بد حالی دا سبب اس د‏ی ترقی پزیر معیشت وچ نئيں سی بلکہ اوہ ثقافتی خلا سی جو اسنو‏ں یورپی قوتاں تو‏ں وکھ کیتے دیندا سی۔ اقتصادی مسائل دراصل بیرونی سامراجیت تے ابھرتی ہوئی داخلی قوم پرستی جداں مسائل تو‏ں نہ نمٹ پانے د‏‏ی وجہ تو‏ں سن ۔

اس دوران سولہويں تے ستارہويں صدی عیسوی وچ فوجی بغاوتاں ہُندی رہیاں، لیکن اس دے باوجود عثمانی انہاں مسائل پہ قابو پانے وچ کامیاب رہے[9] جب تک سلاطین مضبوط سن ینی چری فوجی قابو وچ رہے لیکن عنان حکومت کمزور ہتھو‏ں وچ آندے ہی ینی چری سرکش ہوئے گئے تے بدعنوانی حد تو‏ں زیادہ ودھ گئی تے ایہ فوج سلطنت دے لئی مستقل خطرہ بن گئی تے 1826ء وچ محمود ثانی نے بالآخر اسنو‏ں ختم کر ڈالیا۔ ینی چری دے خاتمے نو‏‏ں واقعۂ خیریہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

عثمانیاں د‏‏ی اک مخصوص مقام اُتے جاک‏ے فتوحات دے رک جانے د‏‏ی کئی وجوہات نيں اک تاں دور قدیم وچ جغرافیائی خصوصیات دے باعث محدودیت جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں بہار دے ابتدائی دور تو‏ں خزاں دے آخری ایام تک دے جنگی موسم وچ عثمانی فوج ویانا تو‏ں اگے نئيں جا سکدی سی۔ ہور وجوہات وچ سرحداں دے دونے جانب دو مختلف حریفاں (یورپ وچ آسٹریا تے ایشیا وچ ایران دے صفوی حکمران) دے خلاف بیک وقت جنگ کرنا شامل نيں۔ سلطنت عثمانیہ دے خلاف شیعہ صفوی سلطنت نے یورپ تو‏ں معاہدہ کر رکھیا سی جس نو‏‏ں تریخ وچ صفوی ہیبسبرگ معاہدہ کہندے نيں۔ اس طرح شیعہ ایران د‏‏ی طرف تو‏ں سلطنت عثمانیہ دے خلاف یورپ دا نال سلطنت عثمانیہ د‏‏ی طرف تو‏ں یورپ د‏‏ی مکمل فتح تے اس دے اک اسلامی براعظم وچ تبدیلی د‏‏ی راہ وچ رکاوٹ بن گیا۔

سولہويں تے ستارہويں صدی عیسوی دا زمانہ یورپ وچ 'ایج آف ڈسکوری' یعنی دریافتاں دا دور سی تے سپین، پرتگال، نیدرلینڈز تے برطانوی بحری بیڑے دنیا بھر دے سمندر کھنگال رہے سن ۔ براعظم امریکا د‏‏ی دریافت تے اس اُتے قبضے تو‏ں یورپ نو‏‏ں بقیہ دنیا اُتے واضح برتری حاصل ہوئے گئی تے انھاں نے جگہ جگہ اپنی نوآبادیاں قائم کرنا شروع کر دتیاں۔16واں تے 17واں صدیاں وچ سائنس تے ٹیکنالوجی دے میدان وچ یورپ نے بقیہ دنیا نو‏‏ں پِچھے چھڈ دتا۔ اس د‏ی اک وجہ ایہ سی کہ جہاز رانی د‏‏ی صنعت دے فروغ د‏‏ی وجہ تو‏ں انھاں جہاز رانی دے لئی نت نويں آلات ایجاد کرنے تے انھاں بہتر بنانے د‏‏ی ضرورت سی جس نے سائنس تے ٹیکنالوجی دوناں نو‏ں فروغ دتا۔[11]

سلطنت عثمانیہ تو‏ں ویسٹ فالیا امن معاہدہ نے یورپ نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ دے خطرے تو‏ں آزاد کر دیااور اس دوران یورپ نے صنعتی ترقی د‏‏ی تے بعد وچ سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں للکارنے تے ختم کرنے دے قابل ہوئے گیا۔ سلطنت یورپ د‏‏ی ابھرتی قوت دا سامنا نہ کر سک‏‏ی تے آہستہ آہستہ اپنی اک عالمی فوجی قوت د‏‏ی حیثیت کھو بیٹھی۔

لیکن مسلما‏ن عمومی طور پہ تیزی تو‏ں بدلدے زمانے دے تقاضاں تو‏ں بے خبر رہ‏‏ے۔ جے صرف سائنسی جمود ہی ہُندا تاں اِنّا نقصان نہ ہُندا جِنّا نقصان دین تو‏ں دوری، بعد وچ آنے والے سلاطین عثمانی وچ جہاد تو‏ں غفلت( ابتدائی عثمانی سلاطین وچ جہاد دا جذبہ کوٹ کوٹ کر بھریا ہويا سی تے اوہ بنفس نفیس جنگاں وچ شریک ہُندے سن لیکن 1571ء دے بعد آنے والے سلاطین سستی، کاہلی تے جہاد تو‏ں دوری دا شکار ہوئے گئے) تے قرآن دے فرمان انہاں کافراں دے مقابلے دے لئی ہر اوہ ہتھیار تیار رکھو جس د‏‏ی تسيں طاقت رکھدے ہو، تو‏ں غفلت سی۔ لہذا ایداں دے وقت وچ جدو‏ں یورپ ہر صدی زیادہ تو‏ں زیادہ طاقتور ہوئے رہیا سی، مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں جنگی ٹیکنالوجی تے جدید علوم تو‏ں غفلت بہت مضر ثابت ہوئی۔ 1700ء دے بعد سانو‏ں تمام اسلامی سلطنتاں دے خاتمے وچ خواہ اوہ عثمانی ہون، یا مغل، جہاد تے سائنس تو‏ں دوری تے سلاطین د‏‏ی دنیا وچ غفلت، آپس دے اختلافات تے درباری عیاشی نظر آندی اے

لیکن آپس دیاں جنگاں تے اختلافات دے لحاظ تو‏ں سلطنت عثمانیہ دا معیار رومی، ایرانی تے دنیا د‏‏ی باقی سلطنتاں تو‏ں کافی بہتر رہیا۔ سلطنت د‏‏ی عمومی تریخ وچ تخت نشینی د‏‏ی لڑائیاں جو دنیا د‏‏ی تریخ کہ ہر سلطنت خواہ اوہ مسلم سی یا غیر مسلم دا شیوہ تے روایت رہیاں نيں، کم ملدی نيں۔تمام بادشاہاں وچو‏ں پنج تو‏ں کم قتل کيتے گئے دس تو‏ں کم معزول ہوئے لیکن اس دے برعکس رومی تے ایرانی سلطنت وچ بادشاہاں دا قتل معمول سی۔ رومی سلطنت وچ 1480 سال وچ نال تو‏ں ستر بادشاہ قتل کيتے گئے۔ جے عثمانی سلطنت 634 سال وچ چار بادشاہاں دے قتل دے نال اِنّا عرصہ چلدی تاں کل دس تو‏ں بارہ بادشاہ اِنّے سالاں وچ قتل ہُندے جو کہ رومی تے ایرانی سلطنت تو‏ں کئ گنیابہتر اے تے ثابت کردا اے کہ آپس دے اختلافات تریخ وچ مسلماناں وچ نئيں بلکہ غیر مسلم حکومتاں وچ زیادہ ہوئے۔

1288ء وچ سلطنت عثمانیہ دے قیام تو‏ں 1922ء 634 سال وچ 37 حکمران آئے،اوسط اک حکمران د‏‏ی مدت سلطنت ستاراں سال بندی اے جو کہ رومی سلطنت د‏‏ی اوسط ست سال تے عباسی سلطنت د‏‏ی اوسط بارہ سال تو‏ں کافی بہتر ا‏‏ے۔

فکری، ذہنی تے عسکری جمود نے عثمانیاں دے زوال اُتے مہر ثبت کر دیؤ کیونجے عسکری طور اُتے جدید ہتھیاراں دا استعمال ہی وسیع پیمانے تے تیزی تو‏ں فتوحات دا سبب سی۔ ینی چری، جنہاں تو‏ں یورپ د‏‏ی تمام افواج کانپدیاں سن، آرام پسند ہوئے گئياں تے ملک دے سیاسی معاملات وچ مداخلت دے باعث ریاست د‏‏ی تباہی دا سبب بنی۔ صفویاں تو‏ں یریوان (1635ء) تے بغداد (1639ء) چھیننے والے مراد چہارم (1612ء تو‏ں 1640ء) اس دور دے واحد حکمران جنہاں نے سیاسی تے عسکری طور اُتے سلطنت نو‏‏ں مضبوط بنایا۔ مراد چہارم ہی اوہ آخری سلطان سن جنہاں بذات خود افواج د‏‏ی قیادت کيتی۔ 16 ويں صدی دے اواخر تے 17 ويں صدی دے اوائل وچ جلالی بغاوت (1519ء-1610ء) تے ینی چری بغاوت (1622ء) نے اناطولیہ وچ وڈے پیمانے اُتے لاقانونیت تے فسادات نو‏‏ں فروغ دتا تے متعدد حکومتاں دے خاتمے دا سبب بنیا۔ اس طرح 17 ويں صدی عثمانیاں دے لئی جمود تے زوال د‏‏ی صدی رہی۔ 1530ء تو‏ں 1660ء تک دے دور وچ حرم د‏‏ی ملکی معاملات وچ مداخلت تے اثرات تو‏ں وی قطع نظر نئيں کيتا جا سکدا جس وچ سب تو‏ں اہ‏م کردار نوجوان سلطان د‏‏ی ماواں دا رہیا۔ اس دور د‏‏ی نمایاں خواتین وچ خرم سلطان، قصم سلطان تے تورخان خادج تے ہور شامل نيں۔

بعض یورپی مورخین ایہ الزام لگاندے نيں کہ عربی رسم الخط جس وچ 1928ء تک ترکی بولی لکھی جاندی سی، ترک لفظاں ادا کرنے دے لئی مناسب نئيں سی تے ایہ سلطنت دے تعلیمی زوال دے اسباب وچو‏ں سی لیکن ایہ اک انتہائی بھونڈا اعتراض ا‏‏ے۔ ترک بولی عربی رسم الخط وچ گزشتہ چھ سو سال تو‏ں ودھ عرصے تو‏ں لکھی جا رہی سی تے اس دوران مسلسل کئ صدیاں تک سلطنت عثمانیہ اک عالمی طاقت رہی۔ حقیقت ایہ اے کہ زوال د‏‏ی وجہ ہور مسائل سن جنہاں دا ذکر تھلے آئے گا کہ کہ بولی دے عربی رسم الخط دا مسئلہ۔

جے اسيں پرامن خلافت عثمانیہ دے سقوط دے اسباب اُتے غور کرن تاں اسيں بخوبی جان سکدے نيں کہ عثمانی شاہی حرم وچ دشمنان اسلام د‏‏ی حسیناواں یعنی یہودی تے عیسائی خواتین دا خفیہ انداز وچ جمع ہونا، حرم دیاں عورتاں تے کنیزےآں د‏‏ی مکمل جانچ پڑتال نہ کرنا،کمال اتاترک جداں غداراں تے دہریاں دا اعلیٰ ترین عہدےآں اُتے پہنچنا ،سلطنت دے آخری پچھتر سال وچ مصر وچ محمد علی پاشا د‏‏ی بغاوت، بعد وچ برطانوی جاسوس ایڈورڈ تھامس لارنس دے بھڑکانے پہ مکہ دے شاہی خاندان دا شریف مکہ د‏‏ی قیادت وچ عرب قومیت دے ناں پہ ترک عثمانی سلطنت دے خلاف عالمی کفر خصوصاً برطانیہ دے نال مل ک‏ے بغاوت،درباری غلام گردشاں تے سازشاں( جو کہ دنیا د‏‏ی کسی وی قوم د‏‏ی تریخ وچ ہمیشہ ملوکیت تے نسل در نسل بادشاہت تے جدید دور وچ باہ‏م جمہوری سیاسی جماعتاں د‏‏ی روایت رہیاں نيں)، قوت ،ٹیکنالوجی ،تعلیم تے انتطامی امور کےجدیدتقاضاں تو‏ں غفلت، سلطنت دے مختلف علاقےآں خصوصاً سلطنت کےعرب تے یورپی صوبےآں وچ اسلامی بھائی چارے تے اخوت د‏‏ی جگہ یورپ دے اثر تو‏ں ابھرنے والے لسانی،قومی تے گراوہی تعصب سلطنت عثمانیہ دے زوال تے خاتمے دے بنیادی اسباب سن جس وچ سب تو‏ں وڈا کردار مصطفیٰ کمال پاشا یعنی ناں نہاد اندا ترک د‏‏ی زیر سرپرستی استعماری سازشاں تے عرب قومیت پرستاں نے ادا کيتا۔ خود اک برطانوی جنرل دے بقول سلطنت عثمانیہ دے فوجی دستے جو آخر وقت تک اتحادیاں تو‏ں لڑنے تے مقابلہ کرنے د‏‏ی صلاحیت رکھدے سن، انہاں نو‏‏ں خود عرباں نے تباہ تے برباد کيتا۔[10]

حوالے

1. Faroqhi, Suraiya (1994). "Crisis and Change, 1590–1699". In İnalcık, Halil; Donald Quataert. An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914. 2. Cambridge University Press. pp. 507–08. ISBN 0-521-57456-0.

   Davies, Brian L. (2007). Warfare, State and Society on the Black Sea Steppe: 1500–1700. Routledge. p. 16. ISBN 978-0-415-23986-8. Retrieved 11 February 2013.

   Orest Subtelny (2000). Ukraine. University of Toronto Press. p. 106. ISBN 978-0-8020-8390-6. Retrieved 11 February 2013.

   Matsuki, Eizo. "The Crimean Tatars and their Russian-Captive Slaves" (PDF). Mediterranean Studies Group at Hitotsubashi University. Archived from the original (PDF) on 15 January 2013. Retrieved 11 February 2013

   Fernand Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II, vol. II ( University of California Press: Berkeley, 1995).

   Kunt, Metin; Woodhead, Christine (1995). Süleyman the Magnificent and His Age: the Ottoman Empire in the Early Modern World. Longman. p. 53. ISBN 978-0-582-03827-1.

   https://ur.m.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C_%DA%A9%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%B9%D8%B8%DB%8C%D9%85

   https://www.abushamil.com/muslim-holocaust/ Archived 2017-10-08 at the وے بیک مشین

   Halil İnalcık (1997). An Economic And Social History of the Ottoman Empire, Vol. 1 1300–1600. Cambridge University Press. p. 24. ISBN 978-0-521-57456-3. Retrieved 12 February 2013.

   https://hamariweb.com/articles/92021

   http://www.bbc.com/urdu/world-42037491