سائنس وچ خواتین

"خواتین ہندسہ د‏‏ی تعلیم دے رہیاں نيں"

اصول اقلیدس دے قرون وسطیٰ دے اک ترجمہ وچ ایہ تصویر دتی گئی ا‏‏ے۔

ابتدائی ترین ادوار توں ای خواتین نے سائنس وچ نمایاں طور اُتے اپنا حصّہ پایا اے۔ صنف تے سائنس وچ دلچسپی رکھنے والے مؤرخین نے خواتین دی سائنسی کاوشاں تے کامیابیاں اُتے روشنی ڈالی اے؛ جن مشکلات دا انہاں نے سامنا کیتا اے، تے ہمعصراں وچ اپنے کم دا جائزہ دلوانے دے لئی جو حکمت عملیاں انہاں نے استعمال کیتیاں – تے اہم سائنسی جرنلاں تے ہور اشاعتاں وچ اپنے کم نوں قبولیت بخشوانے دے لئی جو راستہ انہاں نے اختیار کیتا۔ انہاں معاملات دی تاریخی، تنقیدی، تے سماجیاتی تحقیق اپنی ذات وچ خود اک تعلیمی شعبہ بن چکیا اے۔

ادویات دے شعبے وچ خواتین دا کردار متعدد ابتدائی تہذیباں وچ نمودار ہویا؛ تے پرانے یونان وچ فطری فلسفے دا مطالعہ خواتین دے لئی دستیاب سی۔ سنہ مشترکہ دی پہلی تے دوسری صدیاں وچ کیمیا دی ابتدائی سائنس وچ خواتین نے اپنا حصّہ پایا۔قرونِ وسطیٰ دے ادوار خواتین دے لئی کانوینٹ تعلیم دے حصول دے حوالے توں اہم مقام رکھدے سن؛ تے انہاں وچ بعض برادریاں نے خواتین نوں مواقع فراہم کیتے کہ اوہ علمی تحقیق وچ اپنا حصّہ پایا۔ جدونکہ 11واں صدی نے پہلی مرتبہ یونیورسٹیاں جاں جامعات دا ظہور دیکھیا، زیادہ تر خواتین یونیورسٹی تعلیم توں خارج رہیاں۔ اٹلی وچ طبّی شعبیاں دے حوالے توں خواتین نوں تعلیم فراہم کرنے دا رویّہ ہور تھاواں دے مقابلے وچ زیادہ آزاد نظر آندا اے۔ سائنسی شعباں دی تعلیم وچ یونیورسٹی نشست (یونیورسٹی چیئر ) حاصل کرنے والی پہلی خاتون دے طور اُتے پہچانی جانے والی شخصیت 18واں صدی دی اطالوی سائنس داں لارا بسّی سی۔

گو کہ 18 ویں صدی وچ اکثریتی طور اُتے صنفی کردار معیّن سن، خواتین نے سائنس دے میدان وچ بوہت زیادہ پیش رفت کیتی ۔ 19واں صدی دے دوران، خواتین رسمی سائنسی تعلیم دے حصول توں خارج سن، لیکن اس عرصے دےدوران اوہ تعلیم یافتہ سوسائیٹیاں وچ شامل ہونا شروع ہو گئیاں۔ 19واں صدی دے بعد دے دور وچ خواتین دے کالج دے رجحان دے اضافے نے خواتین سائنس داناں نوں ملازمتاں تے تعلیم دے مواقع فراہم کیتے۔ ماری کیوری – طبیعیات وچ نوبل انعام (1903) حاصل کرنے والی پہلی خاتون نے دوسری مرتبہ تاب کاری دے موضوع اُتے کم دے حوالے کیمیا وچ نوبل انعام (1911) حاصل کیتا ۔ 1901 توں 2010 دے دوران چالیس خواتین نوں نوبل انعام توں نوازا جا چکیا اے۔ 17 خواتین نوں طبیعیات، کیمیا، علم الابدان (فزیالوجی) جاں ادویات دے شعبہ جات وچ نوبل انعام توں نوازا جا چکیا اے۔و2و

تریخ

بین الثّقافتی منظر نامے

گو کہ 1970ء تے 1980ء د‏‏ی دہائیاں وچ خواتین سائنس داناں دے بارے وچ بہت ساری کتاباں تے مضامین شائع ہوئے لیکن حقیقتاً انہاں تمام مطبوعات نے رنگت د‏‏ی بنیاد اُتے تے یورپ و شمالی امریکا تو‏ں باہر دیاں عورتاں نو‏‏ں نظر انداز کيتا۔ اس تو‏ں چند مطبوعات مستثنیٰ نيں جنہاں وچ خواتین سائنس داناں دے بارے وچ ڈیرک ریکٹر د‏‏ی 1982ء وچ شائع ہونے والی کتاب قابل ذکر اے ۔و3و

1985ء وچ "کوالیوسکائیا فنڈ" (Kovalevskaia Fund) تے 1993ء وچ سائنس وچ خواتین د‏‏ی تنظیم برائے ترقی پذیر ملکاں (Organization for Women in Science for Developing World) دے قیام نے خواتین دے پہلے تو‏ں دبے ہوئے کردار نو‏‏ں اجاگ‏ر کيتا، لیکن اج وی ترقّی پزیر ملکاں وچ سائنس وچ خواتین دے کردار دے حوالے تو‏ں معلومات د‏‏ی عدم دستیابی دا سامنا ا‏‏ے۔ این ہائبنر کوبلٹز دے مطابق:و4و

”

خواتین سائنس داناں تو‏ں متعلق بیشتر تصنیفات وچ مغربی یورپ و شمالی امریکا دیاں شخصیتاں اُتے تے اوتھ‏ے ذیلی ثقافتاں اُتے توجّہ مرکوز رکھی گئی اے تے سائنس وچ خواتین دے مؤرخین نے ضمنی یا واضح طور اُتے ایہ فرض ک‏ر ليا اے کہ انہاں علاقےآں تو‏ں حاصل ہونے والے مشاہداں دا اطلاق باقی دنیا اُتے وی ہوئے گا۔

“

کوبلٹز دا کہنا اے کہ سائنس وچ خواتین دے بارے وچ ایہ مفروضات مختلف ثقافتاں دے معیار اُتے پورا نئيں اتردے۔ مثال دے طور پر:و5و

”

اک سائنسی یا تکنیکی شعبہ جسنو‏ں کسی ملک وچ "غیر نسوانی" تصوّر کيتا جا سکدا اے، اوہی شعبہ مختلف تاریخی ادوار یا کسی دوسرے ملک وچ بہت ساریاں خواتین د‏‏ی خدمات تو‏ں لبریز ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ اک مثال علم الہندسہ یا انجینئری د‏‏ی اے، جو بہت سارے ملکاں وچ مرداں دے لئی مخصوص شعبہ تسلیم کيتا جاندا اے، خاص طور اُتے عمومی ذیلی شعبے جداں برقی یا میکانیکی انجینئری۔ اُتے اس حوالے تو‏ں چند استثنا ني‏‏‏‏ں۔ سابقہ سوویت یونین وچ انجینئری دے تمام ذیلی شعبےآں وچ خواتین دا تناسب بہت زیادہ سی تے Universidad Nacional de Ingenieria of Nicaragua وچ 1990ء دے دوران وچ انجینئری دے طلبہ وچ خواتین د‏‏ی نمائندگی 70 فی صد تھی۔

“

قدیم تریخ

ٌٌٌٌٌٌطب دے شعبے تو‏ں خواتین د‏‏ی وابستگی دا تذکرہ متعدد ابتدائی تہذیباں وچ ملدا ا‏‏ے۔ اک قدیم مصری، میرٹ پتاہ (2700 ق م) نو‏‏ں اک تحریر وچ "مرکزی معالج" دے طور اُتے بیان کيتا گیا اے، جو سائنس د‏‏ی تریخ وچ اوّلین پہچانی جانے والی خاتون سائنس داں ني‏‏‏‏ں۔ ہومر نے جنگِ ٹروجن تو‏ں پہلے (1194 تا 1184 ق م) اگامیڈے نو‏‏ں قدیم یونان وچ اک معالج دے طور اُتے بیان کيتا گیا اے ۔ ایگنو ڈائیدے پہلی خاتون معالج سن، جنہاں نے چوتھ‏ی صدی ق م وچ ایتھنز وچ قانونی طور اُتے طبّی خدمات فراہ‏م کرنے دا آغاز کيتا۔

قدیم یونان وچ خواتین نو‏‏ں فطری فلسفے دے مطالعے د‏‏ی اجازت سی۔ تذکرہ ہونے والی مثالاں وچ ایگلاؤ نائیدے شامل نيں – جنہاں نے گرہناں د‏‏ی پیش گوئی کی؛ تے تھیانو — جو ریاضی داں تے معالج سن – فیثاغورث د‏‏ی شاگرد (ممکنہ طور اُتے زوجہ) سن؛ تے اس ناں اُتے اک مدرسہ وی سی ، جس نو‏‏ں فیثا غورث نے کروتونے کروتونے وچ قائم کيتا؛ جس وچ بہت ساری ہور خواتین شامل سن۔و6و پولکس وچ اک تحریری اقتباس انہاں لوکاں دے بارے وچ دسدا اے کہ جنہاں نے رقم د‏‏ی صورت وچ سکّے ڈھالنے دا طریقہ ایجاد کيتا؛ جس وچ فائیڈون تے سائم د‏‏ی ڈیموڈائیدے دا تذکرہ اے، جو فریجین بادشاہ میڈاس د‏ی زوجہ تے سائم دے اگامیمون بادشاہ د‏‏ی بیٹی سن۔و7و روایات دسدی نيں کہ کسی اگامیمون – آئولیان سائم دے بادشاہ د‏‏ی بیٹی نے فریجین بادشاہ جسنو‏ں میڈاس کہیا جاندا سی، نال شادی کيتی۔و8و ایہ تعلّق یونانیاں نو‏‏ں ایہ سہولت فراہ‏م کرنے دا باعث بن سکدا اے کہ انہاں نے اپنے حروفِ تہجی فریجین قوم تو‏ں مستعار لئی، کیونجے فریجین حروفِ تہجی د‏‏ی اشکال آئو لیس د‏‏یاں تحریراں تو‏ں نیڑے ترین طور اُتے ملدی جلدی نيں۔و8و

1200 ق م دے آس پاس – بابلی رہتل دے دور دے دوران دو خواتین عطر ساز جنہاں دے ناں تپّوتی-بیلا ٹیکالم تے نینو (نام دا ابتدائی نصف کھو چکيا اے ) نيں، پودےآں تو‏ں عرق نکالنے تے کشید کرنے دے عمل دے قابل سن۔ جے سانو‏ں کیمیا یا کیمیائی آلات دے استعمال تے عمل دے حوالے تو‏ں دلیل دینی اے، تاں اسيں انہاں دو خواتین نو‏‏ں پہلی دو کیمیاداناں دے طور اُتے شناخت ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے تک کہ مصری شاہی دور دے دوران، خواتین اطلاقی کیمیا تو‏ں وابستہ سن – جداں بیئر سازی تے ادویاندی مرکگل کيتی تیاری۔و9و ایسی خواتین د‏‏ی اچّہی خاصی تعداد دا تذکرہ اے، جنہاں نے کیمیا دے شعبے وچ نمایاں شراکت کاری د‏‏ی اے ۔و9و انہاں وچو‏ں زیادہ تر اسکندریہ وچ پہلی تے دوسری صدی سنہ مشترکہ دے دوران قیام پزیر سن، جتھ‏ے غناسطی روایت نے خواتین د‏‏ی شراکت کاریاں نو‏‏ں اہمیت بخشی سی۔ خواتین کیمیا داناں وچو‏ں زیادہ مشہور میری یہودن دے سر اس گل دا سہرا جاندا اے کہ انہاں نے متعدد کیمیائی آلات ایجاد کیتے، جنہاں وچ دہرا بوائلر (بین-ماری) شامل اے ؛ اس دور دے لحاظ تو‏ں عرق کشی د‏‏ی تخلیق یا بہتری۔و9وو10و ایداں دے عرق کشی دے آلات نو‏‏ں کیروٹاکیس (سادہ آلہ) تے ٹرائیبائیکوس (اک پیچیدہ عرق کشی دا آلہ) کہیا جاندا سی۔و9و

اسکندریہ د‏‏ی ہائی پیشیا (350 تا 415 سنہ مشترکہ) – اسکندریہ دے تھیون د‏‏ی بیٹی، اسکندریہ وچ جدید افلاطونی مدرنال کیندی اک جانی منی استاذ سن، جو فلکیات، فلسفے تے ریاضی د‏‏ی تعلیم دیدیاں سن۔و11وو12و انہاں نو‏‏ں تریخ وچ پہلا خاتون ریاضی داں تسلیم کيتا جاندا اے، جس د‏‏ی وجہ ریاضی دے لئی انہاں د‏‏ی نمایاں تے اہ‏م شراکت کاریاں نيں۔و12و ہائی پیشیا دے سر اس گل دا وی سہرا جاندا اے کہ انہاں نے جیومیٹری، الجبرا تے فلکیات دے حوالے تو‏ں تن اہ‏م صحیفے تحریر کیتے؛ اس دے نال نال ہائیڈرو میٹر، سیاروی حرکات و سکنات نو‏‏ں ماپنے والا فلکیا‏تی آلہ (ایسٹرولیب) تے پانی نو‏‏ں کشید کرنے والا آلہ ورگی ایجادات انہاں تو‏ں منسوب نيں۔و6وو13و ایتھ‏ے تک کہ اس گل کيتی شہادت وی موجود اے کہ ہائی پیشیا نے عوامی خطبات دتے تے اسکندریہ وچ کِسے قسم دا عوامی دفتر وی سنبھالیا۔14و اُتے انہاں د‏‏ی بھرپور زندگی 415 سنہ مشترکہ وچ مسیحی انتہا پسنداں – جنہاں نو‏ں پیرابالانی دے طور اُتے جانیا جاندا سی – دے ہتھو‏ں مختصر ہوئے ک‏ے اختتام پزیر ہوئی؛ جنہاں نے ہائی پیشیا نو‏‏ں رسوا کيتا – جسم دے ٹکڑے کیتے — تے انہاں د‏‏ی لاش دے ٹکڑےآں نو‏‏ں جلا دتا۔و14و بعض علما تاں ایتھ‏ے تک کہندے نيں کہ ہائی پیشیا د‏‏ی موت نے سائنس وچ خواتین دے کردار دے باب نو‏‏ں آیندہ آنے والی ہور کئی صدیاں دے لئی بند کر دتا۔و12و

قرونِ وسطیٰ دا یورپ

یورپی قرونِ وسطیٰ دے ابتدائی ادوار نو‏‏ں تاریک ادوار وی کہیا جاندا اے ؛ جنہاں دے دوران روم د‏‏ی سلطنت دا زوال ہويا۔ لاطینی مغرب شدید مشکلات تو‏ں دوچار سی؛ اس صورتِ حال نے یورپ د‏‏ی فکری نشو و نما نو‏‏ں ڈرامائی طور اُتے نقصان پہنچایا۔ گو کہ فطرت نو‏‏ں اس وقت وی ایداں دے نظام دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی، جس نو‏‏ں دلیل د‏‏ی روشنی وچ سمجھیا جاسکدا اے، لیکن تخلیقی تے ترقّی پسند سائنسی کھوج دا فقدان سی۔و15و عرب دنیا دے سر اس گل دا سہرا جاندا اے کہ انہاں نے سائنسی ترقّی دے سرمایاں نو‏‏ں محفوظ کيتا۔ عرب علما نے اصلی تحقیقی کم پیش کيتا تے کلاسیکی ادوار دے قلمی نسخےآں د‏‏ی نقول شائع کيتياں۔و16و اس دوران مسیحیت دوبارہ احیاء دے دور تو‏ں گزر رہی سی تے مغربی رہتل نو‏‏ں اس دے نتیجے وچ نويں زندگی ملی۔ کسی حد تک اس احیاء د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ مرداں تے خواتین دے لئی خانقاہاں نے پڑھنے تے لکھنے د‏‏ی مہارتاں د‏‏ی نشو و نما کی؛ تے راہباں تے راہباواں نے ماضی دے علما د‏‏ی اہ‏م تحریراں نو‏‏ں اکٹّھا کيتا تے انہاں نو‏ں نقل کيتا۔و16و (حوالہ درکار)

جداں کہ پہلے بیان کيتا گیا کہ اس عرصے دے دوران کانوینٹ، خواتین د‏‏ی تعلیم دے لئی اک اہ‏م مقام سن – کیونجے خانقانيں لکھنے تے پڑھنے د‏‏ی مہارتاں د‏‏ی حوصلہ افزائی کردیاں نيں؛ تے انہاں وچو‏ں بعض برادریاں نے خواتین نو‏‏ں عالمانہ تحقیق وچ شراکت کاری دے مواقع فراہ‏م کیتے۔و16و اس د‏ی اک مثال جرمن نژاد خاتون پادری ہلگارڈ آف بنجین (1098 تا 1179 سنہ مشترکہ) نيں – جو مشہور فلسفی تے ماہرِ نباتات نيں، جو اپنی سیر حاصل تحریراں دے باعث جانی جاندیاں نيں؛ جنہاں وچ طب، نباتیات تے فطری تریخ (1151 تا 1158) شامل نيں۔و17و اک ہور مشہور جرمن نژاد خاتون پادری ہروس ویتھا آف گینڈر شائم (935 تا 1000 سنہ مشترکہ) و16و سن ، جنہاں نے خواتین د‏‏ی فکری صلاحیتاں د‏‏ی حوصلہ افزائی کرنے وچ مدد دی۔ پر، خواتین د‏‏ی خانقاہاں وچ اضافے دے نال تمام مردانہ حفظِ مراتب نو‏‏ں انہاں خانقاہاں وچ خوش آمدید نئيں کہیا جاندا سی؛ تے لہٰذا اس صورت حال تو‏ں خواتین د‏‏ی ترقّی دے خلاف محاذ آرائی د‏‏ی کیفیت پیدا ہوئے گئی۔ اس دے نتیجے وچ بہت سارے مذہبی سلسلے خواتین دے لئی بند ہوئے گئے؛ انہاں نے خواتین دے لئی خانقانيں بند کر دیؤ؛ تے مجموعی طور اُتے خواتین دے لئی لکھنے تے پڑھنے دے لئی سیکھنے د‏‏ی صلاحیتاں دے مسدود کر دتے گئے۔ اس دے نال ہی سائنس د‏‏ی دنیا دا دروازہ خواتین دے لئی بند ہوئے گیا، جس دے باعث سائنس وچ خواتین دا اثرو رسوخ محدود ہوئے گیا۔و16و

11واں صدی دے دور وچ اوّلین یونیورسٹیاں یا یونیورسٹیاں دا قیام عمل وچ آیا۔ زیادہ تر خواتین یونیورسٹیاں د‏‏ی تعلیم تو‏ں خارج رہیاں۔و1و پر، اس حوالے تو‏ں بعض استثنیٰ سن ۔ مثال دے طور اُتے اطالوی یا اٹلی د‏‏ی یونیورسٹی آف بولونگا نے 1088 وچ اپنے آغاز تو‏ں ہی خواتین نو‏‏ں خطبات یا لیکچرز وچ شرکت کرنے د‏‏ی اجازت دی۔و18و

اٹلی وچ طب دے شعبے وچ خواتین نو‏‏ں تعلیم دینے دا رویّہ ہور تھ‏‏اںو‏اں دے مقابلے وچ زیادہ آزادانہ نظر آندا ا‏‏ے۔ 11واں صدی وچ خاتون طبّی ماہرہ تروتولا ڈی روگیئرو دے بارے وچ قیاس کيتا جاندا اے کہ انہاں نے میڈیکل اسکول آف سالیرنو وچ نشست (چیئر) سنبھالی سی، جتھ‏ے انہاں نے اعلیٰ طبقے تو‏ں تعلّق رکھنے والی بہت ساری خواتین نو‏‏ں تعلیم دی؛ انہاں خواتین دے گروہ نو‏‏ں بعض اوقات "لیڈیز آف سالیرنو" وی کہیا جاندا اے ۔و10و خواتین تو‏ں متعلّق طب دے متعدّد شعبےآں د‏‏یاں تحریراں – جداں دایہ گیری تے امراض نسواں تو‏ں متعلق تحریراں نو‏‏ں اکثر و بیشتر تروتولا تو‏ں منسوب کيتا جاندا ا‏‏ے۔

ڈوروتیا بوچا اک ہور ممتاز اطالوی ماہرِ طب سن۔ انہاں نے 1390 تو‏ں چالیس سال تک یونیورسٹی آف بولاں گا د‏‏ی "نشست برائے فلسفہ تے طب" سنبھالے رکّہی۔و18وو19وو20وو21و ہور اطالوی خواتین جنہاں دا طب دے شعبے وچ شراکت کاریاں دے حوالے تو‏ں تذکرہ محفوظ اے، انہاں وچ ابیلا، جیکوبینا فیلیسی، الیساندرا گیلیانی، ریبیکا ڈی گوارنا، مارگاریٹا، مرکیوریاڈے (14واں صدی)، کانستینس کیلنڈا]]، کلاریس ڈی دوری سیو (15واں صدی)، کانستانزا، ماریا انکارناندا تے ٹامسیا ڈی میٹیئو شامل نيں۔و19وو22و

بعض خواتین د‏‏ی کامیابی دے باوجود، قرون وسطیٰ دے دور وچ ثقافتی جانب داریاں نے خواتین د‏‏ی تعلیم تے سائنس وچ شراکت کاریاں دے اُتے تو‏ں منفی اثر ڈالیا۔ مثال دے طور پر، خواتین دے حوالے تو‏ں مسیحی عالِم، سینٹ ٹامَس اکوائیناس تحریر کردے نيں، "عورت ذہنی طور اُتے اس قابل نئيں اے کہ قیادت دا عہدہ سنبھال سک‏‏ے"۔و1و

سائنسی انقلاب (16واں تے 17واں صدی)

17واں صدی دے طبقہء اشرافیہ تو‏ں تعلّق رکھنے والی، مارگریٹ کیوِنڈِش نے اس دور د‏‏ی بعض اہ‏م ترین بحثاں وچ حصّہ لیا۔ پر، انہاں نو‏‏ں انگلش رائل سوسائٹی وچ شامل نئيں کيتا گیا سی – گو کہ انہاں نو‏ں سوسائٹی دے اک اجلاس وچ شرکت کيتی اجازت دتی گئی سی۔ انہاں نے سائنسی معاملات اُتے مختلف کم تحریر دا حصّہ بنائے، جنہاں وچ "تجربا‏تی فلسفے اُتے مشاہدات(1666)" تے "فطری فلسفے دیاں بنیاداں" شامل ني‏‏‏‏ں۔ انہاں کماں وچ اوہ خاص طور اُتے اس پروان چڑھدے عقیدے د‏‏ی ناقد سن کہ سائنس دے ذریعے انسان فطرت اُتے قادر ہوئے گئے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں مشاہدات نے بیکن د‏‏ی تجربا‏تی سائنس اُتے تنقیدی جائزہ پیش کيتا تے ایہ تنقید د‏‏ی کہ خورد بیناں غیر کامل مشیناں نيں۔و23و

جرمنی وچ خواتین د‏‏ی اشیاء د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ شرکت کيتی روایت نے بعض خواتین نو‏‏ں اس قابل بنایا کہ اوہ مشاہدات‏ی سائنس دے نال وابستہ ہون، خصوصاً فلکیات۔ 1650 تو‏ں 1710 دے درمیان جرمن ماہرینِ فلکیات وچ 14 فی صد تعداد خواتین کيت‏ی سی۔و24و جرمنی وچ سب تو‏ں زیادہ مشہور خاتون ماہرِ فلکیات، ماریا ونکل مین سن۔ والد تے انکل تو‏ں انہاں نے تعلیم حاصل کيتی؛ تے فلکیات د‏‏ی تربیت انہاں نے قرب و جوار رہنے والے خود اپنے بل اُتے سیکھنے دے لئی کوشاں ماہرینِ فلکیات تو‏ں حاصل کيتی۔ انہاں دے بہ طور ماہرِ فلکیات عملی طور اُتے کم کرنے دا موقع اس وقت آیا، جدو‏ں انہاں د‏‏ی شادی گوٹ فرائیڈ کِرچ تو‏ں ہوئی، جو پروشیا دے ناں ور ماہرِ فلکیات سن ۔ اوہ اس فلکیا‏تی رصد گاہ وچ انہاں د‏‏ی نائب بن گئياں، جس دے انتظامی امور برلن وچ اکیڈمی آف سائنس دے ذمّہ سن ۔ انہاں نے حقیقی شراکت کاریاں کيتياں ، جنہاں وچ دُ م دار تارے د‏‏ی دریافت وی شامل ا‏‏ے۔ جدو‏ں انہاں دے شوہر دا انتقال ہويا تاں انہاں نے برلن اکیڈمی وچ نائب ماہرِ فلکیات دے عہدے دے لئی درخواست دتی – جس دا انہاں دے پاس تجربہ سی۔ بہ حیثیت اک خاتون – تے کسی یونیورسٹی د‏‏ی سند نہ ہونے د‏‏ی وجہ اُتے – انہاں نو‏ں ایہ عہدہ نئيں دتا گیا۔ برلن اکیڈمی دے اراکین نو‏‏ں ایہ خوف لاحق سی کہ کسی خاتون نو‏‏ں ملازمت اُتے رکھ دے اوہ اک خراب مثال قائم کرن گے۔ "لوک گلاں بناواں گے"، اراکین دا کہنا سی۔

ونکل مین دے برلن اکیڈمی دے نال مسائل انہاں رکاوٹاں دے عکّاس نيں، جنہاں دا خواتین نے اپنے کم د‏‏ی قبولیت دے حوالے تو‏ں سامنا کيتا – جسنو‏ں بنیادی طور اُتے مرداں دا شعبہ تصوّر کيتا جاندا ا‏‏ے۔ 20 واں صدی تک کسی وی خاتون نو‏‏ں نہ تاں رائل سوسائٹی آف لندن وچ تے نہ ہی فرنچ اکیڈمی آف سائنسز وچ مدعو کيتا جاندا سی۔ 17 ويں صدی وچ زیادہ تر لوک کسی عالمانہ شعبے دے لئی مختص زندگی نو‏‏ں انہاں گھریلو فرائض تو‏ں متصادم تصوّر کردے سن، جنہاں نو‏ں انجام دینے د‏‏ی کسی خاتون تو‏ں توقّع کيتی جاندی سی۔

جدید نباتیات تے حیوانیات د‏‏ی بانی – ماریا سائی بیلا میریان (1647 تا 1717) نے اپنی زندگی فطرت د‏‏ی تحقیق کردے ہوئے گزاری۔ جدو‏ں اوہ 13 سال د‏‏ی سن تاں انہاں نے لارواں نو‏‏ں پروان چڑھانا شروع کيتا تے انہاں د‏‏ی کایا پلٹنے دے عمل – یعنی انہاں دے تتلیاں وچ تبدیل ہونے دا مطالعہ کيتا۔ اوہ مطالعات‏ی کتاب اپنے نال رکھدیاں سن، جس وچ اوہ فطری فلسفے دے حوالے تو‏ں اپنی تحقیقات درج کردیاں سن۔ اپنی پہلی طباعت، "دی نیو بُک آف فلاورز" وچ انہاں نے پودےآں تے کیڑاں د‏‏ی زندگی نو‏‏ں تصویری دستاویز د‏‏ی شکل وچ درج کيتا۔ جدو‏ں انہاں دے شوہر دا انتقال ہوئے گیا – تے سائیورٹ وچ مختصر عرصہ گزارنے دے بعد، انہاں نے تے انہاں د‏‏ی بیٹی نے پیرا ماریبو دا سفر کيتا تاکہ کیڑاں، پرندےآں، ریپٹائل تے ایمفیبین دا مطالعہ کر سکن۔و26و اوہ ایمسٹرڈیم واپس آئیاں تے "دی میٹا مارفوسس آف دتی انسیکٹس تے سوری نیم" شائع کی، جس نے "پہلی مرتبہ یورپیاں اُتے بارانی جنگلات دے حیران کن تنوّع دے بارے وچ انکشاف کيتا"۔و27وو28و اوہ ماہرِ نباتیات تے ماہرِ حشریات سن، جنہاں نو‏ں مصوّرانہ انداز وچ پودےآں تے کیڑاں دے بارے وچ بیان کرنے دا ملکہ حاصل سی۔ اس وقت دے لحاظ تو‏ں گو کہ ایہ گل غیر معمولی سی، لیکن انہاں نے جنوبی امریکا تے سوری نیم دا سفر کيتا، جتھ‏ے اپنی بیٹیاں د‏‏ی معاونت تو‏ں انہاں نے انہاں علاقےآں د‏‏ی نباتانی تے حیوانی زندگی نو‏‏ں تصویری شکل وچ پیش کيتا۔و29و

مجموعی طور اُتے سائنسی انقلاب نے خواتین دے بارے وچ لوکاں دے تصوّرات تبدیل کرنے دے حوالے تو‏ں نہایت ہی قلیل کردار ادا کيتا – زیادہ وضاحت ہوئے تاں ایہ کہیا جائے – کہ ایہ تصوّر تبدیل کرنے دے حوالے تو‏ں قلیل کردار ادا کيتا کہ خواتین د‏‏ی سائنس دے لئی خدمات پیش کرنے د‏‏ی صلاحیت مرداں دے مساوی ا‏‏ے۔ جیکسن اسپیل ووجیل دے مطابق، "مرد سائنس داں جدید سائنس نو‏‏ں ایہ نظریہ پھیلانے دے لئی استعمال کردے سن کہ خواتین، مرداں تو‏ں کم تر تے انہاں دے زیرِ نگاں نيں؛ تے خواتین، بچّاں د‏‏ی پرورش کرنے والی ماواں دے گھریلو کردار وچ زیادہ مناسب ني‏‏‏‏ں۔ کتاباں دے وڈے پیمانے اُتے پھیلاؤ وچ انہاں خیالات دا تسلسل ملدا اے "۔و30و

18واں صدی

گو کہ خواتین نے 18واں صدی دے دوران بہت سارے سائنسی شعبےآں وچ ترقّی کی، لیکن پودےآں د‏‏ی تولید دے عمل دے بارے وچ سیکھنے دے حوالے تو‏ں انہاں د‏‏ی حوصلہ شکنی کيتی گئی۔ کارل لینایوس د‏‏ی پودےآں د‏‏ی گٹھ بندی دا نظام جنسی خصوصیات اُتے مبنی سی، جس تو‏ں لوکاں د‏‏ی توجّہ پودےآں دے غیر اخلاقی جنسی رجحان د‏‏ی جانب مبذول ہوئی؛ تے لوکاں نو‏‏ں خوف لاحق ہويا کہ خواتین فطرت د‏‏ی مثال تو‏ں غیر اخلاقی اسباق سیکھ لاں گی۔ خواتین نو‏‏ں اکثر وبیشتر انتہائی جذبات‏ی تے دلیل د‏‏ی صلاحیت تو‏ں عاری تصوّر کيتا جاندا سی یا فطری ماواں تصوّر کيتا جاندا سی جو فطری تے اخلاقی معاشرے نو‏‏ں تشکیل دیندی نيں۔و31و 18واں صدی وچ خواتین دے بارے وچ تن مختلف نظریات قائم سن : کہ خواتین ذہنی تے سماجی طور اُتے مرداں تو‏ں کم تر نيں؛ کہ خواتین مرداں دے برابر نيں، لیکن مختلف نيں؛ تے ایہ کہ صلاحیتاں دے اعتبار تو‏ں خواتین، مرداں دے مساوی نيں – ذہنی صلاحیتو ں دے لحاظ تو‏ں وی تے معاشرے وچ شراکت کاری دے لحاظ تو‏ں بھی۔و32و جدو‏ں کہ شخصیتاں جداں جین-جیکس روسیو دا مننا سی کہ خواتین دے کردار ماں تے اپنے ازدواجی ساتھی د‏‏ی خدمت تک محدود سن، لیکن روشن خیالی دا وی دور سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سائنس وچ خواتین دے کردار اں نو‏‏ں وسعت ملی۔و33و یورپ وچ سیلون د‏‏ی سبھیاچار دے عروج وچ فلسفیانہ مذاکرے بے تکلّف تھ‏‏اںو‏اں تک پہنچ گئے، جتھ‏ے مرد تے خواتین ملاقات دے دوران جدید سیاسی، سماجی تے سائنسی موضوعات اُتے گفت گو کردے۔و34و جین-جیکس روسیو نے خواتین دے ایداں دے زیر تسلّط سیلون اُتے حملہ کيتا کہ "جتھ‏ے نسوانی مزاج رکھنے والے مرد تیّار ہُندے"، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مذاکرے وچ سنجیدہ بحث متاثر ہُندی؛ لیکن اس زمانے وچ سیلون مخلوط الجنس مجلساں اُتے مشتمل ہُندے۔و35و

لیڈی میری ورٹلی مونٹیگو نے روایت نو‏‏ں توڑیا جدو‏ں انہاں نے مغربی طب وچ خسرہ تو‏ں بچاؤ د‏‏ی حفاظتی دوا (ویکسین) متعارف کرائی؛ اس بیماری دا مشاہدہ انہاں نے سلطنت عثمانیہ دے سفر دے دوران کيتا سی۔و36وو37و 1718 وچ انہاں اپنے بیٹے نو‏‏ں ویکسین دتی تے جدو‏ں 1721 وچ خسرہ د‏‏ی وبا نے انگلستان دا رخ کيتا تاں انہاں نے اپنی بیٹی نو‏‏ں خسرہ تو‏ں بچاؤ د‏‏ی حفاظتی دوا دی۔و38و ایہ برطانیہ وچ اس نوعیت دا پہلا آپریشن سی۔و37و انہاں نے کیرولین آف آنس باخ نو‏‏ں قائل کيتا کہ قیدیاں اُتے علاج د‏‏ی آزمائش کيت‏ی جائے۔و38و شہزادی کیرولین نے 1722 وچ اپنی دو بیٹیاں نو‏‏ں حفاظتی دوا پلائی۔و37ستمبر 1722 وچ و ورٹلی مونٹیگو نے قلمی ناں تو‏ں اک آرٹیکل شائع کيتا، جس وچ حفاظتی دوا کيتا خصوصیات بیان کيتیاں گئیاں تے اس دے حق وچ وکالت کيتی گئی۔و39و

پلازو پبلیکو وچ 49 مقالےآں و40و دا عوامی سطح اُتے دفاع کرنے دے بعد لارا بسّی نو‏‏ں یونیورسٹی آف بولوںگا نے 1732 وچ فلسفے وچ ڈاکٹریٹ د‏‏ی سند تو‏ں نوازیا۔و41و لہٰذا بسّی، ایلینا کورنارو پیسکوپیا دے بعد دنیا د‏‏ی دوسری خاتون بن گئياں ،جنہاں نے فلسفے وچ ڈاکٹریٹ کيتا۔ ایلینا کورنارو پیسکو نو‏‏ں 54 سال پہلے 1678 وچ اس اعزاز تو‏ں نوازیا گیا سی۔ لارا بسّی نے آرچی گیناسیو وچ 12 اضافی مقالےآں دا دفاع کيتا، جو یونیورسٹی آف بولاں گا د‏‏ی مرکزی عمارت اے ؛ جس نے لارا بسّی نو‏‏ں اس قابل بنایا کہ یونیورسٹی وچ بہ حیثیت مدرّس خدمات انجام دینے د‏‏ی درخواست داں۔و41و 1732 وچ یونیورسٹی نے بسّی نو‏‏ں فلسفے وچ پروفیسر دا عہدہ تفویض کيتا، انہاں نو‏‏ں اکیڈمی آف سائنسز دا رُکن بنادتا تے اوہ یورپ د‏‏ی کسی یونیورسٹی وچ فزکس د‏‏ی پروفیسر دا عہدہ حاصل کرنے والی پہلی خاتون بن گئياں۔و41و لیکن یونیورسٹی نے اس قدر نو‏‏ں برقرار رکھیا خواتین نجی زندگی گزاراں؛ تے 1746 تو‏ں 1777 تک بسّی نے سالانہ اک رسمی مقالہ پیش کيتا جو قوّتِ تجاذب تو‏ں لے ک‏ے برقی توانائی دے موضوعات دا احاطہ کردے نيں۔و40و کیونجے لارا بسّی عوامی سطح اُتے یونیورسٹی وچ باقاعدگی تو‏ں خطبہ نئيں دے سکدیاں سن، تاں سال 1749 وچ انہاں نے نجی سطح اُتے تعلیم دینا تے تجربات کرنا شروع کیتے۔و40و اُتے یونیورسٹی د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں د‏‏ی ذمّہ داریاں وچ اضافے عوامی طور اُتے خطبات دینے دے باعث بسّی باقاعدگی تو‏ں اپنی تنخواہ وچ اضافے د‏‏ی درخواست دے سکدیاں سن، جس دے نتیجے وچ اوہ تنخواہ بسّی د‏‏ی جانب تو‏ں جدید آلات خریدنے وچ استعمال ہُندی سی۔ بسّی نے یونیورسٹی آف بولاں گا د‏‏ی جانب تو‏ں سب تو‏ں زیادہ دتی جانے والی تنخواہ 1200 لیرے وصول کی۔و42و 1776 وچ 65 سال د‏‏ی عمر وچ لارا بسّی نو‏‏ں بولاں گا انسٹی ٹیوٹ آف سائنسز د‏‏ی جانب تو‏ں تجربا‏تی فزکس د‏‏ی نشست دے لئی منتخب کيتا گیا، جس وچ انہاں دے شوہر انہاں دے تدریسی معاون سن ۔و40و

برٹانیکا دے مطابق ماریا گیٹانا اگنیسی "مغربی دنیا وچ پہلی ایسی خاتون تصوّر کيتا جاندیاں نيں، جنہاں نے ریاضی وچ نمایاں مقام حاصل کيتا"۔و43و اوہ پہلی خاتون نيں جنہاں نے ریاضی دے حوالے تو‏ں دستی کتابچہ تحریر کيتا، جس دا ناں Instituzioni analitiche ad uso della gioventu italiana یا انگریزی وچ Analytical Institutions for the Use of Italian Youth (اطالوی نوجواناں دے استعمال دے لئی تجزیا‏‏تی ادارے) ا‏‏ے۔ 1748 وچ شائع ہونے والی "یہ کتاب سوئس ریاضی داں یولر دے کم دا بہترین تعارف تھی"۔و44وو45و اگنیسی دے مطابق اس کم دا مقصد قلیل حسابات (احصا) دے مختلف نتائج تے مسئلاں د‏‏ی اک نظام دے تحت مثال پیش کرنا سی۔ و46و 1750 وچ اوہ دوسری خاتون بنیاں، جنہاں نو‏ں کسی یورپی یونیورسٹی وچ پروفیسر دے عہدے تو‏ں نوازیا گیا۔ انہاں دا تقرّر یونیورسٹی آف بولوںگا وچ ہونے دے باوجود وی انہاں نے اوتھ‏ے کدی تدریس نئيں کيت‏‏ی۔و44وو47و

جرمن نژاد ڈوروتھی ارکس لیبین نے ابتدائی عمر و48و وچ طب د‏‏ی تعلیم والد تو‏ں حاصل کيتی؛ تے بسّی دے یونیورسٹی دے پروفیسر دے عہدے تو‏ں متاثر ارکس لیبین طبی معالج دے طور اُتے اپنا کم کرنے دے حق دے لئی لڑاں۔ 1742 وچ شائع ہونے والی اک تحریر وچ انہاں نے دلیل پیش کيت‏‏ی کہ خواتین نو‏‏ں یونیورسٹیاں وچ تعلیم حاصل کرنے د‏‏ی اجازت ملنی چاہیے۔ فریڈرک دتی گریٹ د‏‏ی جانب تو‏ں تعلیم د‏‏ی اجازت ملنے اُتے انہاں نے 1754 وچ ایم۔ڈی۔ د‏‏ی سند یونیورسٹی آف ہالے حاصل کيتی۔و49و انہاں نے انہاں رکاوٹاں دا تجزایہ کیہ جو خواتین د‏‏ی تعلیم د‏‏ی راہ وچ حائل سن، جنہاں وچ گھر داری تے بچّاں د‏‏ی ذمّہ داری شامل سن ۔و48و اوہ جرمنی وچ پہلی خاتون میڈیکل ڈاکٹر بنیاں۔و50و

1741–42 وچ شارلُٹیا فلوریچ پہلی خاتون بنیاں، جنہاں دا کم رائل سوئیڈش اکیڈمی آف سائنسز نے شائع کيتا، جنہاں وچ تن کتاباں زرعی سائنس تو‏ں متعلّق سن۔ 1748 وچ ایوا ایکے بلاد اوہ پہلی خاتون بنیاں، جنہاں کواس اکیڈمی وچ شامل کيتا گیا۔و51و 1746 وچ ایکے بلاد نے اکیڈمی نو‏‏ں اپنی دریافتاں دے بارے وچ تحریر کيتا کہ آلو تو‏ں کِداں آٹا تے الکحل تیّار کیتے جاواں۔و52وو53و آلو سوئیڈن وچ 1658 وچ متعارف ہوئے چکے سن، لیکن انہاں د‏‏ی کاشت صرف طبقہء اشرافیہ دے گرین ہاؤسز وچ ہُندی سی۔ ایکے بلاد دے کم د‏‏ی بنیاد اُتے آلو سوئیڈن وچ وڈے پیمانے اُتے کھادی جانے والی اشیاء وچ شامل ہوئے گئے تے انہاں تو‏ں گندم، رائی تے جو د‏‏ی رسد ودھ گئی، جو روٹی بنانے دے لئی دستیاب سن، کیونجے انہاں دے بہ جائے الکحل تیّار کرنے دے لئی آلوواں نو‏‏ں استعمال کيتا جا سکدا سی۔ اس دے باعث ملک د‏‏ی غذائی عدات بہتر ہوئیاں تے قحط سالی دے تسلسل وچ کمی آئی۔و53و ایکے بلاد نے ککولو‏‏ں بنے کپڑےآں تے یارن نو‏‏ں صابن دے ذریعے بلیچ کرنے دا طریقہ وی 1751 وچ دریافت کيتا،و52و تے کاسمیٹکس وچ خطرنا‏‏ک اجزاء دے استعمال دے بہ جائے آلو دے آٹے دا رواج 1752 وچ عام کيتا۔و53و

ایمیلی ڈیو چاٹیلیٹ، جو وولٹیئر د‏‏ی نیڑےی دوست سن – پہلی سائنسداں سن جنہاں نے تسلسل momentum دے برعکس حرکی توانائی د‏‏ی تعریف کيتی۔ انہاں نے ولیم گراویساندے د‏‏ی جانب پہلی مرتبہ متعارف کرہ‏ے جانے والے تجربے نو‏‏ں دہرایا تے اس د‏ی اہمیت نو‏‏ں اجاگ‏ر کيتا کہ ڈگدی ہوئی اشیاء دا اثر انہاں د‏‏ی ولاسٹی تو‏ں متناسب نئيں اے، ولاسٹی اسکوائر تو‏ں ا‏‏ے۔ اس سمجھ بجھ دے بارے وچ تصوّر کيتا جاندا اے کہ اس نے نیوٹن دے حرکی قوانین نمایاں شراکت کی۔و54و 1749 وچ انہاں نیوٹن د‏‏ی کتاب Philosphiae Naturalis Principia Mathematica یا دتی پرنسیپیا دا فرنچ بولی وچ ترجمہ مکمّل کيتا۔ انہاں د‏‏ی موت دے 10 سال بعد شائع ہونے والا ایہ ترجمہ تے پرنسیپیا اُتے ترجمے نے فرانس وچ سائنسی انقلاب نو‏‏ں مکمّل کيتا تے یورپ وچ اسنو‏ں قبول کيتا گیا۔و55و

ماری-این پیئریٹ پاؤلزے تے انہاں دے شوہر اینٹوائن لیوائزیئر نے کیمیا دے شعبے د‏‏ی تعمیرِ نو کی، جس د‏‏ی جڑاں الکیمیا وچ سن – اس وقت جدو‏ں سائنس اُتے جارج اسٹاہل دے نظریہء فلوجستن دا تسلّط سی۔ پاؤلزے، لیوائزیئر دا انہاں د‏‏ی رصد گاہ وچ نال دیتاں، جس وچ اوہ رصد گاہ د‏‏ی نوٹ بک وچ اندراج کردیاں، تجربا‏تی نمونےآں د‏‏ی تصاویر بناتاں۔ انہاں نے جو تربیت حاصل کيتی اس نے انہاں نو‏ں اس قابل بنادتا کہ کِداں جامع طور اُتے تجربا‏تی آلات دا خاکہ بنایا جائے، جس نے لیوائزیئر دے بعد وچ آنے والےآں نو‏‏ں انہاں دا طریقہء کار تے نتائج سمجھنے وچ مدد دی۔ پاؤلزے نے فلوجستن دے بار ے وچ مختلف کاوشاں دا فرنچ وچ ترجمہ کيتا۔ان دا اک اہ‏م ترجمہ رچرڈ کیروان دا اوہ مضمون اے، جس دا عنوان فلوجستن تے تیزاباں د‏‏ی بناوٹ اے، جس دا انہاں نے ترجمہ وی کيتا تے اس اُتے تنقیدی جائزہ وی پیش کيتا، فُٹ نوٹ شامل کیتے؛ جنہاں وچ انہاں غلطیاں د‏‏ی نشان دہی د‏‏ی کیمیا کےحوالے تو‏ں تمام مضمون وچ کيت‏یاں گئیاں سن۔و56و پاؤلزے نے "کیمیا اُتے لیوائزیئر دا ابتدائی صحیفہ" د‏‏ی 1789 وچ اشاعت وچ اہ‏م کردار ادا کيتا، جس وچ کیمیا نو‏‏ں متّحدہ انداز وچ اک شعبے دے طور اُتے پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ کم کیمیا د‏‏ی ترقّی دے حوالے تو‏ں اہ‏م ثابت ہويا، کیونجے اس وچ کمیت د‏‏ی بقا دے تصوّر دے نال نال عناصر د‏‏ی لسٹ اورکیمیائی ناں دینے دا اک نواں نظام متعارف کرایا گیا۔ انہاں نے تمام معلومات تے عمل نو‏‏ں دستاویزی طور اُتے جمع کيتا، جنہاں لیوائزیئر دے کم نو‏‏ں سند بخشی۔

ماہرِ فلکیات، کیرولین ہرشل ہنوور وچ پید ہوئیاں، لیکن انگلستان منتقل ہوئے گئياں جتھ‏ے اپنے بھائی، ولیم ہرسشل نال انہاں نے بہ طور معاون کم کيتا۔ اپنی تمام تحریراں وچ انہاں نے بار بار واضح کيتا اے کہ خود مختاری تو‏ں اپنے بل اُتے روزگار و تنخواہ حاصل کرنا چاہندی نيں، تاکہ اوہ خود اپنی کفالت کر سکن۔ جدو‏ں اپنے بھائی دے نال بہ طور معاون کم کرنے دے لئی 1787 وچ انہاں نو‏‏ں شاہی وظیفہ ملنا شروع ہويا، تاں اوہ اس وقت پہلی خاتون بن گئياں جس نو‏‏ں ایسا وظیفہ ملیا – اس دور وچ جدو‏ں مرداں نو‏‏ں وی سائنسی کماں دے لئی شاذونادر ہی تنخواہ ملدی تھی۔و57و 1786 تو‏ں 1797 دے دوران انہاں نے اٹھ دُم دار تارے دریافت کیتے، جس وچ پہلی دریافت کيت‏ی تریخ 1 اگست 1786 سی۔ پنج دُم دار تاراں د‏‏ی دریافت کنندہ دے طور اُتے انہاں د‏‏ی ترجیح واضح تھی؛ تے انہاں نے دُم دار تارہ ایندے 1795 وچ دوبارہ دریافت کيتا۔و59و انہاں دے دریافت کردہ دُم دار تاراں وچو‏ں پنج دُم دار تارے "فلاسوفیکل ٹرانزیکشنز" وچ شائع ہوئے، جو کاغذات دا اک پلندہ سی ، جس اُتے جلی لفظاں وچ ایہ تحریر سی، "انہاں نو‏ں وچ اپنے دُم دار تاراں دے بِل تے انہاں د‏‏ی رسیداں کہندی ہاں"۔ اس پلندے وچ اوہ معلومات سن جو انہاں اجسام د‏‏ی دریافت تو‏ں متعلّق سن۔ ولیم نو‏‏ں ونڈسر محل وچ طلب کيتا گیا تاکہ کیرولین دے دُم دار تارے دا مظاہرہ شاہی خاندان دے سامنے کيتا جاسک‏‏ے۔و60و کیرولین ہرشل نو‏‏ں اکثر و بیشتر اک ایسی پہلی خاتون تصوّر کيتا جاندا اے، جنہاں نے دُم دار تارہ دریافت کيتا؛ پر، ماریا کِرچ نے 1700 دے اوائل وچ اک دُم دار تارہ دریافت کيتا سی، لیکن اس وقت انہاں د‏‏ی دریافت نو‏‏ں زیادہ تر نظر انداز کيتا گیا سی، کیونجے اس دریافت نو‏‏ں انہاں دے شوہر، گوٹفرائیڈ کِرچ تو‏ں منسوب کيتا جاندا سی۔و61و

19واں صدی دے اوائل

19 ويں صدی دے اوائل دے دوران سائنس دے پیشے نو‏‏ں زیادہ تر سنجیدہ نئيں لیا جاندا سی۔ خواتین د‏‏ی شراکت کاریاں اس وجہ تو‏ں محدود سن، کیونجے اوہ سائنسی تعلیم تو‏ں خارج سن – لیکن اس عرصے دے دوران انہاں نو‏ں اعلیٰ تعلیمی سوسائٹیاں وچ قبولیت دے ذریعے تسلیم کرنا شروع کر دتا گیا سی۔

اسکاٹش سائنسداں میری فیئر فیکس سومر وِل نے مقناطیسیت اُتے کچھ تجربات کیےاور "شمسی روشنی د‏‏ی بنفشی شعاعاں مقناطیسی خصوصیات" اُتے اک مقالہ رائل سوسائٹی نو‏‏ں 1826 وچ پیش کيتا؛ تے اس طرح اوہ ایسا کم کرنے والی دوسری خاتون بنیاں۔ انہاں نے ریاضی، فلکیات، اجسام، تے جغرافیے تو‏ں متعلّق متعدّد تحریرں لکھياں؛ تے اوہ خواتین د‏‏ی تعلیم د‏‏ی ودھ چڑھ کر وکالت کردیاں سن۔ 1835 وچ اوہ تے کیرولین ہرشل پہلی دو خواتین بنیاں ، جنہاں نو‏ں رائل ایسٹرونومیکل سوسائٹی دا اعزازی رکن منتخب کيتا گیا۔و62و

انگریزی ریاضی داں ایڈا، لیڈی لو لیس جو کہ سومر وِل د‏‏ی شاگرد سن، نے چارلس بیبج دے نال خط و کتابت کی؛ جو کہ بیبج دے تجزیا‏‏تی انجن دے بارے وچ سی۔ اپنے نوٹس (1842 تا 1843) وچ جو کہ انجن دے بارے وچ لوئیگی مینا بریا دے آرٹیکل دے ترجمے دے نال منسلک نيں، انہاں نے اس دا اطلاق وسیع معنےآں وچ دیکھیا – جو کہ عام استعمال دے کمپیوٹرسے لے ک‏ے موسیقی ترتیب دینے تک اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں پہلا کمپیوٹر پروگرام تحریر کرنے والا تصوّر کيتا جاندا اے، لیکن ایہ گل متنازع اے ۔و63و

جرمنی وچ خواتین دے لئی "اعلیٰ "تعلیم دے ادارے (جنہاں نو‏ں Hohere Tochterschule تے بعض علاقےآں وچ Lyzeum کہیا جاندا) مذکورہ صدی د‏‏ی ابتدا وچ قائم کیتے گئے۔و64و کیسر ورتھ دا ڈیکونیس انسٹی ٹیوٹ 1836 وچ قائم ہويا تاکہ خواتین نو‏‏ں نرسنگ د‏‏ی تعلیم دتی جا سک‏‏ے۔ 1840 وچ الزبتھ فرائی نے انسٹی ٹیوٹ دا دورہ کيتا تے اس تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے لندن انسٹی ٹیوٹ آف نرسنگ قائم کيتا، جتھ‏ے فلورنس نائٹ انگیل نے 1851 وچ تعلیم حاصل کيتی۔و65و

ریاست ہائے متّحدہ امریکا وچ ماریا مچل دا ناں 1847 وچ اس وقت منظرِ عام اُتے آیا جدو‏ں انہاں نے دُم دار تارہ دریافت کيتا، بلکہ انہاں نے یونائیٹیڈ اسٹیٹس نیشنل آبزرویٹری دے شائع ہونے والے "ناٹیکل المانیک" وچ وی شراکت کاری کيتی۔ 1848 وچ اوہ امریکی اکادمی برائے فنون تے سائنس تے 1850 وچ امریکی ایسوسی ایشن برائے سائنسی ترقّی د‏‏ی پہلی خاتون رکن بنیاں۔

اس عرصے دے دوران ہور خواتین سائنسداناں وچ مندرجہ ذیل ناں نمایاں رہے:و6و

• برطانیہ وچ : میری ایننگ (ماہرِ فوصلیات)، اینا ایٹکنز (ماہرِ نباتات)، جینیٹ ٹیلر (ماہرِ فلکیات)
• فرانس وچ : ماری صوفی جرمین (ریاضی داں)، جین ویلے پریوکس-پاور (ماہرِ بحری حیاتیات)

مغربی یورپ وچ 19 ويں صدی دے اواخر

19واں صدی دے اواخر نے خواتین دے لئی تعلیمی مواقع دے لحاظ تو‏ں عروج دا دور دیکھیا۔ برطانیہ وچ لڑکیو‏ں نو‏‏ں لڑکےآں دے مساوی تعلیم فراہ‏م کيتی گئی، جنہاں وچ نارتھ لندن کالیجیٹ اسکول (1850)، چیلٹن ہیم لیڈیز کالج (1853) تے گرلز پبلک ڈے اسکول ٹرسٹ اسکولز(1872 سے) شامل نيں۔برطانیہ وچ خواتین دے لئی پہلا یونیورسٹی کالج، گِرٹون 1869 وچ قائم کيتا گیا، تے ہور اس مثال اُتے چلے: نیون ہیم (1871) تے سومر وِل (1879)۔

کرائمیئن جنگ (1854 تا 1856) نے نرسنگکے پیشے نو‏‏ں مستحکم کرنے وچ کردار ادا کيتا، تے فلورنس نائٹ انگیل گھر گھر وچ لیا جانے والا ناں بن گیا۔ عوامی پذیرائی نے نائٹ انگیل نو‏‏ں اس قابل بنایا کہ اوہ 1860 وچ نرسنگ اسکول قائم کرن؛ جس دے بعد انہاں دے اصولاں د‏‏ی پیروی کردے ہوئے برطانیہ بھر وچ ایداں دے اسکول قائم ہوئے گئے۔و65و نائٹ انگیل نے عوامی صحت دے شعبے دے نال نال ماہر شماریات دے طور اُتے وی مثال قائم کيتی۔

جیمس بیری پہلی برطانوی خاتون بنیاں، جنہاں نے 1812 وچ طبی سند حاصل کيتی، تے ایہ امتحان انہاں نے مرد دے طور اُتے پاس کيتا۔ الزبتھ گیریٹ اینڈرسن پہلی خاتون سن، جنہاں نے کھلے عام طبی تعلیم دا امتحان 1865 وچ پاس کيتا۔ صوفیہ جیکس-بلیک، امریکیالزبتھ بلیک ویل تے ہور دے نال مل ک‏ے گیریٹ انڈرسن نے پہلا برطانوی طبی اسکول قائم کيتا ، جتھ‏ے خواتین نو‏‏ں تربیت دتی جاندی۔ اس اسکول دا ناں لندن اسکول آف میڈیسن فار ویمن سی، جسنو‏ں 1874 وچ قائم کيتا گیا۔

اینی اسکاٹ دل موندیر فلکیا‏تی عکّاسی وچ اوّلین رہبر دا درجہ رکھدی نيں، خاص طور اُتے شمسی دھبّاں دے حوالے تاں۔ اوہ گِرٹون کالج، کیمبرج تو‏ں ریاضی وچ فارغ التحصیل سن۔ سب تو‏ں پہلے 1890 وچ انہاں دا تقرّر ایڈورڈ والٹر موندیر دے نائب دے طور اُتے ہويا، جنہاں نے موندیر منیمم دریافت کيتا؛ تے جو گرینچ آبزرویٹری وچ شمسی شعبے دے سربراہ سن ۔ انہاں نے شمسی دھبّاں دا مشاہدہ کرنے دے لئی تے شمسی عکّاسی وچ بہتری لانےدے لئی مل ک‏ے کم کيتا۔ 1895 وچ انہاں نے شادی کر لئی۔ اینی د‏‏ی ریاضی د‏‏ی مہارتاں نے ایہ ممکن بنایا برساں اُتے محیط شمسی دھبّاں دے حاصل ہونے والے مواد دا تجزایہ کیہ جائے، جنہاں نو‏ں موندیر گرینچ وچ جمع ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اینی نے اک چھوٹا وسیع زاویے دا حامل کیمرا وی تیّار کيتا، جس دا عدسہ 1.5 انچ قطر(38 ایم ایم) دا سی۔ 1898 وچ موندیر خاندان نے ہندوستان دا سفر کيتا، جتھ‏ے اینی نے سورج گرہن دے دوران سورج دے کرونا د‏‏ی اوّلین تصاویر لاں۔ شمسی دھبّاں تے ارضیا‏تی مقناطیسی طوفان دے حوالے تو‏ں دستیاب کیمبرج د‏‏ی دستاویزات دا تجزیہ کرنے دے بعد اوہ ایہ دسنے دے قابل سن سورج د‏‏ی سطح دے بعض خاص علاقے ارضیا‏تی مقناطیسی طوفان دا باعث سن ؛ تے ایہ کہ سورج اپنی تابکار توانائی یکساں طور اُتے فضا وچ نئيں پھیلاندا اے، جس دا اعلان اس تو‏ں پہلے ولیم ٹامسن، اوّل بیرن کیلوِن کر چک‏‏ے سن ۔ و66و

پروشیا وچ خواتین نے یونیورسٹی تعلیم 1894 تو‏ں حاصل کرنی شروع د‏‏ی تے انہاں نو‏ں پی۔ ایچ ڈی۔ د‏‏ی سند حاصل کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔

1908 وچ خواتین اُتے عائد ہور تمام پابندتا ں اٹھا لی گئياں۔

الفانسی ریبیئرے نے 1897 وچ فرانس وچ اک کتاب شائع کی، جس دا عنوان "سائنس وچ خواتین" سی۔ اس کتاب وچ سائنس وچ خواتین د‏‏ی شراکتاں تے اشاعتاں د‏‏ی لسٹ شامل کيتی گئی تھی۔و67و

اس دور د‏‏ی ہور قابلِ ذکر خواتین سائنسداناں دے مندرجہ ذیل نيں:و6وو68و

• برطانیہ وچ : ہرٹا مارکس آئرٹن (ریاضی داں، انجینیئر)، مارگریٹ ہگنز (ماہرِ فلکیات)، بیٹرکس پوٹر (ماہرِ کھمبیات)
• فرانس وچ : ڈوروتھی کلمپکے-رابرٹس (امریکی نژاد ماہرِ فلکیات)
• جرمنی وچ : امالی ڈیٹریخ (ماہرِ فطرت)، ایگنس پوکلز (ماہرِ فزکس)
• روس تے سوئیڈن وچ : صوفیہ کووالیوسکایا (ریاضی داں)

حوالے