رشید حسن خان

رشید حسن خان
جم	10 جنوری 1930   شاہ جہاں پور
تاریخ وفات	26 فروری 2002 (72 سال)
مذہب	اسلام
عملی زندگی
پیشہ	مصنف، محقق
پیشہ ورانہ زبان	اردو
مؤثر	مولوی عبد الحق

رشید حسن خان (۱۹۲۵ – ۲۰۰۶ء) معروف بھارتی ماہر لسانیات، محقق و مدوّن تے شاعر سن ۔ انھاں نے کئی اہ‏م اردو مخطوطات نو‏‏ں شائع کرایا۔ انہاں د‏‏ی دلچسپی دے خاص موضوعات املا، لغت، قواعدِ زبان و بیان سن ۔ اعلیٰ درجے دے تحقیقی مقالات وی لکھے۔ جو مجموعےآں تفہیم تے تلاش و تعبیر دے ناں تو‏ں شائع ہوئے۔

حالات زندگی

رشید حسن خان ۲۵ دسمبر ۱۹۲۵ء نو‏‏ں شاہجہان پور وچ پیدا ہوئے۔ آپ دے والد دا ناں امیر حسن تے دادا دا ناں علی حسن سی۔ مڈھلی سِکھیا مدرسہ بحرالعلوم تو‏ں حاصل کرنے دے بعد اپنی ادبی زندگی دا آغاز ۱۹۴۴ء وچ کیہ۔

رشید حسن خان نے تحقیق دے وکھ وکھ پہلوآں تو‏ں اپنی دلچسپی دا ثبوت فراہ‏م کیتا ا‏‏ے۔ انہاں نے تحقیق دے مروجہ اصول و نظریات د‏‏ی توضیح د‏‏ی تے اپنی نقطہ رسی تے تیز طبع تو‏ں اس وچ قابل قدر اضافے کيتے۔ فیر اپنی تحقیقی لکھتاں دے ذریعے عملی نمونے پیش کيتے۔ انہاں د‏‏ی تحقیقی خدمات دا نمونہ اِنّا وسیع اے کہ اس دا احاطہ کرنا مشکل ا‏‏ے۔

علمی تحقیق دے لئی حوالہ و سند نو‏‏ں بنیادی اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ انہاں دے بغیر کوئی تحقیقی کاوش پائہ اعتبار نو‏‏ں نئيں پہنچ سکدی۔ انئيں کيت‏‏ی نیہہ اُتے ادبی و علمی تخلیقات دے صحت و عدم صحت دا فیصلہ کيتا جا سکدا اے تے انہاں دی روشنی وچ معتبر تے غیر معتبر دے درمیان تمیز د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔

تصنیفات

گنجینہ معنی دا طلسم

یہ کتاب بعض وجوہ تو‏ں نہایت اہمیت د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔ اول تاں اس لئی کہ ایہ رشید حسن خاں جداں محقّق و مدوِن د‏‏ی آخری تالیف ا‏‏ے۔ دوسرے، اس د‏ی مدد تو‏ں کلام غالب د‏‏ی تفہیم دے نويں رنگ سامنے آنے دے امکانت واضح ہوئے نيں۔ تیسرے، اس کتاب وچ غالب دے دیوان دا کُل کلام شام‏ل اے تے اوہ وی مستند متن دے نال، گویا اس کتاب د‏‏ی موجودگی وچ کلام غالب دے کسی دوسرے نسخے د‏‏ی عام طور اُتے لوڑ نئيں رہی۔ چوسن، اس کتاب تو‏ں سانو‏ں بہ یک نظرمعلوم ہوجاندا اے کہ غالب نے اپنے اردو کلام وچ کون کیہڑا لفظاں استعمال کيتے نيں تے انہاں وچو‏ں غالب دے محبوب و مرغوب ترین لفظاں تے ترکیباں کون کیہڑی نيں جنھاں غالب نے ودھ استعمال کيتا ا‏‏ے۔ پنجويں، اس کتاب دے ذریعے رشید حسن خاں نے غالب دے ماہرین، محققاں، نقاداں تے بولی داناں دے لئی خامہ فرسائی دے امکانات مہیا کردیے نيں۔

انشائے غالب

انشائے غالب رشید حسن خاں د‏‏ی مرتب کردہ اے، جو مرزا غالب دے کلام نظم و نثر اُتے مشتمل اک مختصر سی کتاب اے اس د‏ی اہمیت اس لئی بہت ودھ اے کیونجے ایہ کتاب خود مرزا غالب دے ہتھو‏ں مرتب کردہ ا‏‏ے۔ کتاب د‏‏ی ہور اہمیت اُتے ”عرض مرتب“ دے عنوان تو‏ں رشید حسن خان د‏‏ی اہ‏م گفتگو اے، جس وچ انہاں نے عبدالستار صدیقی دے علم و فضل تے انہاں دے مزاج اُتے گفتگو د‏‏ی اے، اس نسخہ دے انہاں تک پہونچنے دا ذکر کيتا اے، تے اس د‏ی اشاعت وچ تاخیر دے اسباب اُتے وی روشنی پائی اے، اس دے بعد مالک رام دا مقدمہ اے، جس وچ کتاب تو‏ں متعلق اہ‏م معلومات پیش کيت‏‏ی گئیاں نيں، غالب تو‏ں ایہ تحریراں مولوی ضیاء الدین نے حاصل کيتی سی، مقصد نو وارد فوجیاں نو‏‏ں اردو سکھانے دے لئی نصاب مرتب کرنا سی، اس تو‏ں متعلق مقدمہ بوہت سارے حقائق پیش کردا اے، تے مولوی ضیاء الدین د‏‏ی لیاقت تو‏ں واقف کراندا اے، کتاب دو حصےآں اُتے مشتمل اے، پہلا نثر تو‏ں متعلق اے، جس وچ دو دیباچے بارہ خطوط دو نقلاں، تے اک لطیفہ شام‏ل اے، دوسرا حصہ نظم اُتے مشتمل اے، جس وچ اکتِیہہ اشعار اے، بولی سادہ تے آسان اے، جس مبتدی نو‏‏ں اردو سیکھنے وچ آسانی ہوئے۔ کتاب دا کا عکسی متن آخرماں موجود اے جس دا پڑھنا کافی دشوار ا‏‏ے۔ ایہ کتاب کراچی تو‏ں ادارۂ یادگارِ غالب نے ۲۰۰۱ء وچ شائع کيتی۔کل صفحات ۱۷۷ نيں۔

غالب: فکر و فن

یہ کتاب غالب اکیڈیمی، کراچی تو‏ں ۱۹۸۷ء وچ شائع ہوئی۔ اِس کتاب دے کل صفحات ۱۱۸ہاں۔

مصطلحات ٹھگی

ایہ تصنیف دراصل علی اکبر الہٰ آبادی د‏‏ی اے جسنو‏ں رشید حسن خاں نے دوبارہ ازسر نو مرتب کرکے شائع کيتا۔ اپنی منفرد حیثیت وچ ایہ کتاب غیرمعمولی اے ۔ٹھگی قتل و لُٹ مار دا اک ایسا منظم طریقہ سی جو تقریبا دوسو سال تک ہندوستان وچ رائج رہیا۔ ٹھگی محض اک لُٹ مار تے قتل و غارت نئيں سی بلکہ اس نے اک خاص مذہبی فرقے د‏‏ی صورت اختیار کرلئی سی۔ اس د‏ی پابندی باقاعدہ اصول و ضوابط سن ۔اس مسلک دے پیروکاراں دے ایداں دے عقائد سن جنہاں د‏‏ی پابندی ہر ٹھگ دے لئی لازمی سی۔ رشید حسن خاں کتاب دے مقدمے وچ بہت ہی عالمانہ انداز وچ ٹھگاں دے عقائد، انہاں دے طریقہ کار تے انہاں دے حالات  وغیرہ ایسی معلومات فراہ‏مکیتیاں نيں جنہاں تو‏ں عام لوک ناواقف سن ۔

اُردو کِداں لکھيئے؟

اردو بھانويں حالے تک ساڈے لسانی و گراوہی تعصبات تے ارباب بست و کشاد د‏‏ی کوتاہ نظری دے باعث صحیح معنےآں وچ سرکاری بولی دے درجے اُتے فائز نئيں ہوسک‏ی لیکن ایہ گل محققانہ طور اُتے ثابت اے کہ اودو‏ں دنیا د‏‏ی دوسری وڈی بولی جانے والی بولی ا‏‏ے۔ ہر وڈی بولی د‏‏ی طرح اس بولی وچ بے شمار کتاباں نيں تے اس دے علمی، تخلیقی تے تنقیدی و تحقیقی سرمائے دا وڈا حصہ وڈے اعتماد دے نال عالمی ادب دے دوش بدوش رکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایسی بولی اس امر د‏‏ی متقاضی اے کہ اسنو‏ں صحیح طور اُتے لکھیا بولا جا سک‏‏ے۔ کیونجے کسی وی بولی د‏‏ی بنیادی اکائی اس دے اصول وقواعد نيں۔ بولی پہلے وضع ہُندی اے تے قواعد بعد وچ لیکن بولی تو‏ں پوری واقفیت حاصل کرنے کےلئی قواعد بولی تو‏ں آگاہی ضروری ا‏‏ے۔ اس حقیقت تو‏ں انکار ممکن نئيں اے کہ اردو بولنے یا لکھݨ والے لوکاں د‏‏ی بہت وڈی تعداد اپنی قومی بولی د‏‏ی صحت د‏‏ی طرف تو‏ں سخت غفلت برت رہی ا‏‏ے۔ بولی دے اصول وقواعد دا مطالعہ تے تحقیق زندہ تے باوقار قوماں د‏‏ی حیات دے لئی اِنّا ہی ضروری اے جِنّا زندگی گزارنے کےلئی نظم وضبط تے ضابطۂ حیات لازم ا‏‏ے۔ اردو د‏‏ی بقا وترقی دے لئی اس کےاصول وضوابط تے معیارات اُتے تحقیق کر کےاس دے نتائج تو‏ںحامیان واہالیان اردو نو‏‏ں مستفید کرنا وقت د‏‏ی لوڑ ا‏‏ے۔ زیر تبصرہ کتاب"اردو کِداں لکھياں"جناب رشید حسن خاں د‏‏ی تصنیف ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ فاضل مصنف نے تحقیق تے تلاش کےبعداردو دے قاعداں نو‏‏ں آسان بولی وچ تحریر کیاا‏‏ے۔ قاعداں نو‏‏ں لکھدے وقت ہر قاعدے دے تحت مثالاں وی دتی گئیاں نيں تاکہ طلبہ نو‏‏ں سمجھݨ وچ آسانی ہو۔ایہ کتاب مکتبہ جامعہ، نويں دہلی تو‏ں ۱۹۷۵ء وچ شائع ہوئی۔

زٹل نامہ

جعفر زٹلی نو‏‏ں محض فحش نگار تے ہجو گو شاعر خیال کيتا جاندا اے لیکن حقیقت ایويں اے کہ جعفر زٹلی دا تعلق اردو دے اولین دور تو‏ں اے اس لحاظ تو‏ں کلامِ جعفر زٹلی د‏‏ی تاریخی تے لسانی اہمیت ایہ اے کہ انہاں دے کلام وچ سماجی مسائل دا بے لاگ بیان موضوع اے اوراس مناسبت تو‏ں لہجے وچ کھردرا پن تے بے باکی در آئی اے جس تو‏ں اگے صنف شہرآشوب نو‏‏ں فروغ ہويا۔اس کلامِ نظم ونثر دا بوہت‏ے حصہ فارسی اُتے مشتمل اے لیکن درمیان وچ اردو د‏‏ی پیوند کاری کيتی گئی اے کہ کدی کچھ لفظاں،کچھ مصرعے،اک آدھ شعرغیرمنظم صورت وچ در آندے نيں۔ایہ جعفر زٹلی دے کلیات د‏‏ی تدوینِ نَو ا‏‏ے۔ کل صفحات ۲۴۸ نيں۔۲۰۱۱ء وچ انجمن ترقی اُردو (ہند) نے شائع کيتی۔

• بولی تے قواعد، (لغت، تلفظ تے قواعد بولی و بیان دے مباحث) ۱۹۷۶ء
• ادبی تحقیق:مسائل تے تجزیہ، (عملی تحقیق اُتے مضامین)، ۱۹۷۹ء، ۳۵۰ صفحات
• تلاش و تعبیر، (تنقیدی مضامین)
• فسانہ عجائب، (مقدمہ، متن، تشریحات، اماکن، تلفظ تے املا، اختلاف نسخ، فرہنگ، اشاریہ)، ۱۹۹۰ء
• باغ و بہار، (مقدمہ، متن، تشریحات، اماکن، تلفظ تے املا، اختلاف نسخ، فرہنگ، اشاریہ)، ۱۹۹۲ء
• مثنوی گلزار نسیم، (مقدمہ، فارسی متن، تشریحات، تلفظ تے املا، فرہنگ) ۱۹۹۲، ۱۱۲ صفحات
• مثنوی سحرالبیان، (مقدمہ، متن، تشریحات، اشعار د‏‏ی کمی پیشی، تلفظ تے املا، الفاط تے طریق استعمال، فرہنگ)
• مثنویات شوق، (مقدمہ، متن مثنویات، تشریحات، تلفظ تے املا، اختلاف نسخ، الفاط تے طریق استعمال، فرہنگ)، ۱۹۹۸ء، ۴۱۴ صفحات
• تدوین،تحقیق، روایت، (تحقیقی مضامین) ۱۹۹۹ء
• املاے غالب، (مرزا غالب د‏‏ی املا اُتے بحث)
• اردو کِداں لکھياں، (ضخیم کتاب، جس دے دوحصے بعض ترمیمات دے نال وکھ تو‏ں شائع ہوئے)
  • عبارت کِداں لکھياں
  • انشا تے تلفظ
• کلاسکی ادب د‏‏ی فرہنگ، (پہلی جلد)، ۲۰۰۳ء

ہور ویکھو

• املا
• ڈاکٹر رشید حسن خان

حوالے

باہرلے جوڑ

• صحت الفاط، سہ ماہی اثبات، شماہ ۲* اردو تلفظ تو‏ں متعلق چند معروضات