دور جاہلیت وچ دین ابراہیمی

اسلام تاں پہلے عرب وچ حنیفیت (دین ابراھیمی )

بعثت محمد ﷺ تو‏ں پہلے عرب وچ اک رواجی دین دا چرچا سی، اس د‏ی بنیاد دین ابراہیمی اُتے سی۔ اوہ خالص دین اسلام سی جو تمام پیغمبران وقت لاندے رہے لیکن اس خالص دین ابراہیمی وچ رفتہ رفتہ بہت ساریاں بدعات و خرافات شامل ہُندی گئياں تے اوہ مسخ ہوگیا، اس دین نو‏‏ں بگاڑنے والے اسبب و محرکات تے عناصر وچ شرک دا تصور سب تو‏ں زیادہ کارگر رہیا، اس نے اللہ واحد دے عقیدہ نو‏‏ں دھندلا کردتا تے معبودِ حقیقی دے نال بعض عناصر و اشیاء د‏‏ی عبادت شامل کردتی۔ حضرات موسیٰ ( علیہ السلام ) و عیسیٰ ( علیہ السلام ) دے دین وی دین ابراہمی دا تسلسل تے دین اسلام د‏‏ی عصری صوردیاں سن، اوہ بدعات و انحرافات د‏‏ی بناء اُتے اپنے صحیح جادہء اسلامی تو‏ں کج ہوک‏ے رواجی یہودیت تے مسیحیت وچ ڈھل گئے سن ۔

اکثریت دے رواجی دین دے خلاف صالح روحاں تے پاک ذہناں وچ احتجاجی لہرین اٹھدی رہیاں، بالعموم ایسا سمجھیا جاندا کہ شرک تے مشرکانہ روایات و رسوم دے خلاف بعثت محمدی تو‏ں کچھ پہلے ہی رد عمل شروع ہويا، مولا‏نا شبلی نعمانی (رحمۃ اللہ علیہ ) دا خیال اے کہ ” ۔ ۔ اس بناء اُتے بت پرستی د‏‏ی برائی دا خیال بہتاں دے دل وچ آیا، لیکن اس دا تاریخی زمانہ آنحضرت ﷺ د‏‏ی بعثت تو‏ں کچھ ہی پہلے شروع ہُندا ا‏‏ے۔ ۔” ( سیرۃ النبی، معارف پریس اعظم گڈھ، 1983ء، 1/124 ) بیشتر سیرت نگاراں نے اسنو‏ں ” حنیفیت ” دے ناں تو‏ں یاد کيتا اے تے اس دا نقطہء آغاز بعثت دے نیڑے منیا اے، کئی اہل قلم نے دین حنیفی نو‏‏ں صرف مکہ مکرمہ تک محدود منیا اے تے اسنو‏ں صرف اک علاقائی رد عمل بنا دتا ا‏‏ے۔ اس مطالعہ دے مقصد عرب وچ حنیفیت د‏‏ی تریخ، حدود و اثرات دا پتہ لگانا تے قارئین دے سامنے پیش کرنا ا‏‏ے۔

جدید اردو سیرت نگاراں وچ مولا‏نا شبلی نعمانی ( رحمۃ اللہ علیہ) حنیفیت د‏‏ی تریخ و وسعت و اثر تو‏ں سب تو‏ں ذیادہ واقف سن، ” ابن ہشام نے بت پرستی د‏‏ی مخالفت کرنے والےآں وچ چارکا ناں لکھیا اے لیکن تے تاریخی شہادتاں تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ عرب وچ تے متعدد اہل نظر پیدا ہوگئے سن جنہاں نے بت پرستی تو‏ں توبہ کيت‏ی سی۔” (1/125-126) انہاں نے چند دوسرے احناف دا ذکر مختلف روایات و اخبار د‏‏ی سند اُتے کيتا اے تے انہاں دا بیان اپنے مقام اُتے آندا ا‏‏ے۔

شبلی ( رحمۃ اللہ علیہ ) د‏‏ی فراہ‏م کردہ طرز تحقیق اُتے سید ابو الاعلیٰ مودودی ( رحمۃ اللہ علیہ) نے ہور تحقیقات کيتياں تے حقیقی حنیفیت دے رجحان تے اس تو‏ں متاثر افراد دے بارے وچ ہور معلومات بیان کيتياں، انہاں دا اک اقتباس نقل کرنے دے لایق اے ۔

” عرب دا اصل دین دینِ ابراہیمی سی تے بت پرستی انہاں دے ہاں عمر بن لحی نامی اک شخص نے شروع کيت‏ی سی، شرک و بت پرستی دے رواجِ عام دے باوجود عرب مختلف حصےآں وچ جگہ جگہ ایداں دے لوک موجود سن جو شرک دا انکار کردے سن، توحید دا اعلام کردے سن تے بتاں اُتے قربانیاں کرنے د‏‏ی علانیہ مذمت کردے سن، خود نبی ﷺ دے عہد تو‏ں بالکل نیڑے دے زمانے وچ قیس بن ساعد الا یادی، امیہ بن ابی الصلت، سوید بن عمر المصطلقی، وکیع بن سلمہ بن زہیر الایادی، عمر بن جندب الجہنی، ابوقیس حرمہ بن ابی انس، زید بن عمر بن نفیل، ورقہ بن نوفل، عثمان بن الحویرث، عبید اللہ بن حجش، عامر بن الظرب العدوانی، علاف بن شہاب التمیمی، المتلمس ابن امیہ الکنانی، زہیر بن ابی سلمٰی، خالد بن سنان بن غیث العبسی ، عبداللہ القضاعی تے ایداں دے ہی بوہت سارے لوکاں دے حالات سانو‏ں تاریخاں وچ ملدے نيں جنہاں نو‏ں ” حنفاء ” دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا اے ، ایہ سب لوک علی الاعلان توحید نو‏‏ں اصل دین کہندے سن تے مشرکین دے مذہب تو‏ں اپنی بے تعلقی دا صاف صاف اظہار کردے سن، ظاہر اے کہ انہاں لوکاں دے ذہن وچ ایہ تخیل انبیاء (علیہ السلام ) د‏‏ی ساری تعلیمات دے باقی ماندہ اثرات ہی تو‏ں آیاتھا ۔ سید مودودی نے اپنی کتاب سیرت وچ بعض تو‏ں متعلق کچھ تفصیلات وی دتی نيں۔

شبلی (رحمۃ اللہ علیہ ) تے مودودی ( رحمۃ اللہ علیہ ) د‏‏ی تحقیقات نو‏‏ں اگے بڑھاندے ہوئے جاہلی دور وچ حنیفیت دا مطالعہ زیادہ سود مند ہوئے گا، مناسب معلوم ہُندا اے کہ جزیرہ نما ئے عرب دے مختلف خطےآں تے انہاں دے قبیلےآں وچ موجود احناف دا ذکر خطہ، بہ خط یا قبیلہ بہ قبیلہ کيتا جائے تاکہ حنیفیت دا دائرہ اثر واضح ہوسک‏‏ے تے اس تو‏ں زیادہ ایہ حقیقت اجاگ‏ر ہوسک‏‏ے کہ اوہ اک عارضی تے مقامی رجحان نئيں سی، بلکہ اک قومی مزاج تے دین ابراہیمی دا اظہار سی تے اوہ ہر زمان و مکان وچ پایا جاندا رہیا، ڈاکٹر جواد علی نے اپنی کتاب وچ احناف عرب اُتے اک خاص باب بنھیا جس وچ اس دتی تریخ ا‏‏ے۔

مولا‏نا مودودی دا ایہ تجزیہ بالکل صحیح اے کہ ” ایہ وی رسالتِ اسماعیلی دا اثر ہی سی کہ بعثتِ محمدی دے وقت تک عرب وچ ایداں دے لوکاں دا اک گروہ موجود رہیا جنہاں نو‏ں تریخ وچ حنفاء دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا اے ” ( سیرت 2/71)، اس اُتے صرف ایہ وضاحتی تبصرہ کافی معلوم ہُندا اے کہ حضرات ابراہیم ( علیہ السلام ) و اسماعیل ( علیہ السلام ) دے مبارک زمانے تو‏ں دینِ ابراہیمی تے دینِ السام دا رواج عرباں وچ رہیا تے جدو‏ں جاہلیت نے اس اصل دین نو‏‏ں مسخ کيتا تب وی اس دے بوہت سارے احکا‏م و رسوم تے اعمال و مناسک عرباں وچ برقرار و جاری رہ‏ے، توحید الہی تے اصل دین دے عقائد و ارکان اُتے ایمان و عمل وی انہاں وچو‏ں سی جو بوہت سارے علاقےآں وچ ہمیشہ تو‏ں پایا جاندا رہیا، دین ابراہیمی دے باقایات ِ صالحات اُتے شاہ ولی اللہ دہلوی، سید مودودی، شبلی نعمانی تے متعدد دوسرے اہل قول نے تفصیل تو‏ں لکھیا اے جو سرِ دست زیر بحث نئيں، حنیفیت زیر بحث اے تے اس د‏ی تریخ۔

حنیفیت دے معنی

مولا‏نا شبلی دا خیال اے کہ چاں کہ اس دین وچ بت پرستی تو‏ں انحراف سی، اس لئی اسنو‏ں حنیفی کہندے نيں، کیو‏ں کہ ” حنف ” دے معنی انحراف دے نيں ۔ ۔ ( 1/126 بلا حوالہ مصادر ) ۔ مولا‏نا مودودی نے حنیفیت تو‏ں مراد توحید الہی تے شرک و بت پرستی تو‏ں گریز نو‏‏ں لیا اے ( تفہیم 4/36-37 و مابعد سیرت 2/70-71 و مابعد ، آلوسی جواد علی تے دوسرے اہل قولم، ہور بحث آیندہ بر عقاید و اعمالِ احناف )۔

ابنِ اسحاق نے حضرت سلمان فارسی دے تذکرہ وچ لکھیا اے کہ انہاں نے صحیح دین د‏‏ی تلاش وچ ترکِ وطن کيتا، اپنے وطن ایران تو‏ں سفر کردے ہوئے شام پہنچے تاں شامی راہب و عالم تو‏ں حنیفیت یعنی دین ابراہیمی دے بارے وچ سوال کيتا، اس مردِ دانا نے کہیا کہ ایہ اوہ سوال اے کہ لوک اج کل نئيں پُچھیا کردے، زمانہ آگیا اے کہ اک نبی اس دین کےنال مبعوث ہوئے گا، انہاں دے پاس جاؤ اوہ تسيں نو‏‏ں اس دے حامل بنا دین گے، ” ۔ “( ابن ہشام، السیرہ و النبویہ، متربہ محی الدین عبدالحمید، دار الفکر، قاہرہ 1937ء 1/241)۔

ابن اسحاق و ابن ہشام نے اس دے بعد مکہ مکرمہ دے چار مشہور و معروف حنفاء دا ذکر کرکے لکھیا اے کہ اوہ قریش د‏‏ی رواجی بت پرستی تے عام دین چھڈ ک‏‏ے اصل دین ابراہیم د‏‏ی تلاش و جستجو وچ مختلف علاقےآں وچ پھیل گئے، کیو‏ں کہ انہاں د‏‏ی قوم کسی اصل اُتے قایم نہ سی او اوہ اپنے جد امجد حضرت ابراہیم علیہ السلام دے دین تو‏ں دور جا پئے سن، جنہاں پتھراں دا اوہ طواف کردے سن اوہ سندے سن نہ دیکھدے سن، نقصان پہنچاندے سن تے نہ نفع، لہذا اصل دین تلاش کرو ” ( 1/242)

حضرت زید بن عمر بن نفیل عدوی

ان چار اں باشند گانِ مکہ وچ حضرت زید بن عمر بن نفیل عدوی دے دین د‏‏ی ہور تفصیل تو‏ں حنیفیت دا دائرہ شرک و بت پرستی تو‏ں اگے ودھ ک‏ے پورے دین ابراہیمی نو‏‏ں حاوی ہوجاندا اے، ابن اسحاق دا ہور بیان اے کہ انہاں نے اپنی قوم دے دین نو‏‏ں ترک کيتا، بتاں، مردہ گوشت خون تے بتاں دے چڑھاوے دے جانوراں دے ذبیحہ تو‏ں اجتناب کيتا، نومود بچیاں دے قتل تو‏ں لوکاں نو‏‏ں روکیا تے کہیا کہ وچ ابراہیم ( علیہ السلام دے رب د‏‏ی عبادت کردا ہون، ” ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ وفارق دین قومہ، فاعتزل الاوثان و المیتۃ و الدم و الذبائح الدی تذبح علی الاوثان و نھی عن قتل الموؤدۃ، وقال: عبد رب ابراہیم ۔ ۔ ۔ ۔ ۔۔ ” ( 1/244) فتح الباری، ریاض 1997، 7/183-184)۔

حضرت زید بن عمر بن نفیل عدوی دے دین ابراہیمی اُتے گامزن ہونے تے حنیفیت دے معنی دین ابراہیمی ہونے دا اظہار اسحاق د‏‏ی اک ہور روایت تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ کعبہ د‏‏ی جانب ٹیک لگائے قریش تو‏ں فرمایا کردے سن ” اس ذات د‏‏ی قسم جس دے قبضہ وچ زید بن عمرو د‏‏ی جان اے میرے علاوہ تسيں وچ تے کوئی دین ابراہیم اُتے باقی نئيں اے ”، فیر فرماندے: ” اے اللہ ! جے ميں جاندا ہاں کہ تینو‏ں کون سا طریقہ سب تو‏ں زیادہ پسند اے تاں وچ ايس‏ے دے مطابق تیری عبادت کردا لیکن وچ اسنو‏ں نئيں جاندا، فیر اوہ اپنے پہلو اُتے سجدہ کرتے”، ( 1/244) امام بخاری د‏‏ی روایت وچ ایہی گل دوسرے لفظاں وچ اے ” ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ واللہ ما منکم علی دین ابراہیم غیری” ( کتاب مناقب الانصار، باب حدیث زیدبن عمرو بن نفیل )۔

اسحاق د‏‏ی اک ہور روایت وچ حنیفیت نو‏‏ں دین ابراہیمی دے مترادف قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ اوہ وی حضرت زید بن عمر بن نفیل دے حوالے تو‏ں ہی اے، حضرت زید د‏‏ی اہلیہ صفیہ بنت الحضرمی سن، حضرت زید جدو‏ں وی مکہ تو‏ں جانے تے بلادِ ارض وچ حنیفیت ، ابراہیمی دین نو‏‏ں تلاش کرنے دے لئی سفر کرنے دا تہیہ کردے اوہ انہاں دے چچا تے ماماں دے بھائی خطاب بن نفیل عدوی نو‏‏ں اطلاع کردیندی تے اوہ انہاں نو‏‏ں اپنی قوم دے دین دے چھڈنے اُتے عتاب کردے رہندے۔” ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ وکان زید بن عمرو قد اجمع الخروج من مکۃ لیضرب فی الارض یطلب الحنیفیۃ دین ابراہیم علیہ السلام فکانت صفیۃ بنت الحضرمی کلما رأتہ قد سیأ للخروج و ارادہ اذنت بہ الخطاب بن نفیل، وکان الخطاب بن نفیل عمہ و اخاہ لامہ، وکان یعاتبہ علی فراق دین قومہ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ” ( 1۔247) دین ابراہیم علیہ السلام د‏‏ی تلاش وچ بالآخر اوہ مکہ تو‏ں نکل ہی گئے، اوہ راہباں تے احبار تو‏ں پُچھدے پُچھدے موصل و جزیرہ دا چکر لگاندے ہوئے شام پہنچے تے اسنو‏ں کھنگال ڈالیا تو‏ں آنکہ اوہ ارضِ بلقاء وچ میفعہ وچ اک راہب تو‏ں جا ملے جو نصرانیاں دا سب تو‏ں وڈا عالم سمجھیا جاندا سی تے اس تو‏ں جداں کہ راویاں دا گمان اے حنیفیت دینِ ابراہیم دے بارے وچ پُچھیا تے اس نے دسیا کہ انہاں دے اپنے وطن وچ اک نبی دین ابراہیم حنیفیت دے نال مبعوث ہوئے گا، ” ” ( 1/249-250) بخاری حدیث نمبر: 3827

حنیفیت نو‏‏ں دین ابراہیم علیہ السلام دسنے والی ابن اسحاق د‏‏ی روایت نو‏‏ں امام بخاری نے اپنی سند تو‏ں بیان کيتا اے، اس دے مطابق شامی عالم تو‏ں جدو‏ں حضرت زید نے صحیح دین دے بارے وچ پُچھیا تاں عالم نے کہیا کہ اسنو‏ں حنیف ہونا چاہیئے، حضرت زید دے سوال اُتے کہ حنیف کيتا اے، یہودی عالم نے کہیا کہ دین ابراہیم ، اوہ یہودی سن تے نصرانی، اوہ اللہ دے سوا کسی تے د‏‏ی عبادت نئيں کيتا کردے سن تے اک عیسائی / نصرانی نے وی ایہی تعریف حنیف تے دین ابراہیم د‏‏ی کيت‏ی سی، دونے جگہ یکساں تعبیرات نيں حضرت زید نے حضرت ابراہیم دے بارے وچ جدو‏ں انہاں دے اقوال سنے تاں برجستہ ہتھ اٹھا ک‏ے فرمایا سی کہ ” اے میرے اللہ ! وچ گواہی دیندا ہاں کہ وچ حضرت ابراہیم دے دین اُتے ہون۔ ۔” ” ۔ قال: ما اعلمہ الا انہاں یکون حنیفا، قال زید: وما الحنیف؟ قال دین ابراہیم ، لم یکن یہود یا ولا نصرانیا ولا یعبد الا اللہ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ فلما رأی زید قولھم فی ابراہیم علیہ السلام خرج فلما برز رفع یدیہ فقال: اللھم انی اشھد انی علی دین ابراہیم ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔”

حافظ ابن حجر نے اولین حدیث بخاری: ” ما منکم علی دین ابراہیم غیری ” وچ ابو اسامہ د‏‏ی روایت وچ موجود وادھا نقل کيتا اے، حضرت زید کہیا کردے سن کہ میرا اللہ ابراہیم دا اللہ اے تے میرا دین ابراہیم دا دین اے ،” وکان یقول: الہی الہ ابراہیم و دینی دین ابراہیم ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔” انہاں نے ابن ابی زناد تے ابن اسحاق د‏‏ی روایات وی مختصراً نقل کيت‏یاں نيں جنہاں وچ عبادتِ اصنام تے بتاں دے چڑھاوے تو‏ں انہاں دے اجتناب دا ذکر کيتا گیا اے، (7/183) شاہ ولی اللہ دہلوی نے حضرت زید دے اشعار دے ذریعہ حکما و افاضل عرب دے اثبات توحید دا ذکر کيتا اے: ۔ ۔ ۔ وجدت افاضلھم و حکمانھم کانو یقولون بالمعاد و بالحفظۃ و غیر ذلک و یثبتون التوحید علی وجبہ حتی قال زید بن عمرو بن نفیل فی شعرہ:

عبادک یخطئون و انت رب
یکفیک المنایا و الغلوم
أربا واحد ام الف رب
ادین اذا یقسمت الامور
رکت اللات و العُزی جمعیا
کذلک یفعل الرجل البصیر

مردہ جانور ( میتۃ ) د‏‏ی مانند بتاں د‏‏ی بھینٹ وی دین ابراہیم وچ حرام سی، بخاری د‏‏ی حدیث کہ نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی زید بن عمرو بن نفیل رضی اللہ عنہ تو‏ں (وادی)بلدح دے نشیبی علاقہ وچ ملاقات ہوئی، ایہ قصہ نزول وحی تو‏ں پہلے دا اے، فیر نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم دے سامنے اک دستر خوان بچھایا گیا تاں زید بن عمرو بن نفیل نے کھانے تو‏ں انکار کر دتا تے جنہاں لوکاں نے دستر خوان بچھایا سی انہاں تو‏ں کہیا کہ اپنے بتاں دے ناں اُتے جو تسيں ذبیحہ کردے ہوئے وچ اسنو‏ں نئيں کھاندا وچ تاں بس اوہی ذبیحہ کھایا کردا ہاں جس اُتے صرف اللہ دا ناں لیا گیا ہو،( باب: زید بن عمرو بن نفیل دا بیان ،حدیث نمبر: 3826)

خطابی دا قول اے کہ نبی ﷺ اصنام اُتے ذبح کیہ ہویا جانور نئيں تناول فرماندے سن تے باقی ذبیحہ قریش کھا لیا کردے سن ( 2/362)، ایہ نکتہ تحقیق طلب اے کہ مشرکین مکہ و عرب اپنے جانوراں نو‏‏ں ذبح کردے وقت اللہ دا ناں لیندے سن یا نئيں؟ روایات دا درو بست دسدا اے کہ اوہ عام ذبائح اُتے ناں الہی لیندے سن کہ اوہ سنت ابراہیمی سی۔(جداں کہ واضح اے کہ ایہ معاملہ وحی دے آنے تو‏ں پہلے دا سی..حضورﷺ دا عمل بطور مقتداء وحی آنے دے بعد واجب العمل اے، نہ کہ پہلے کا.. اُتے اس روایت تو‏ں آپﷺ د‏‏ی ذات اُتے اک گونہ حرف آندا اے کہ گویا کہ زمانہ پہلے نبوت وچ آپﷺ بتاں دے چڑھاوے کھایا کردے سن ..حلانکہ اس روایت وچ ایسی کوئی چیز مذکور نئيں کہ ایہ شے بتاں دا چڑھاوہ ہی سی..زید چونکہ اس معاملے وچ بہت شدت پسند سن، لہذا انہاں لوکاں دے ہتھو‏ں تو‏ں وی کھانا پسند نہ کيتا، جو چڑھاوے پیش کيتا کردے سن ..مگر چونکہ ایہ بے جا سختی دے علاوہ کچھ نئيں تے کم نئيں اے، لہذا آپﷺ انہاں دے حلال ذبیحے کھایا کردے سن ..جداں کہ اس موقع اُتے کھایا..)

ابن ہشام نے اپنی تشریح وچ حنفیت د‏‏ی اک دوسری جہت دسی اے، انہاں دے مطابق عرب ” تخنث و تحنف ” اک معنی وچ استعمال کردے سن، ” تخنث ” دراصل ” تحنف ” اے تے ” ف” نو‏‏ں “ث ” تو‏ں بدل دتا کردے سن، تے اس تو‏ں مراد حنفیت لیندے سن، ” تسال ابن ھشام: تقول العرب: التحنث و التحنف، یریدون الحنفیۃ، تیعبدون لون الفاء من الثاء ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ” ( 1/254) انہاں نے کلامِ عرب تو‏ں اس د‏ی بعض مثالاں وی پیش کيت‏‏ی نيں، اس تو‏ں کچھ پہلے ابن اسحاق د‏‏ی ایہ روایت نقل کيتی اے کہ رسول اکرم ﷺ ہر سال اک مال غارِ حراء وچ اعتکاف فرمایا کردے سن تے ایہ اوہ تخنث تے نیکی دا کم سی جو قریش جاہلیت وچ کیہ کردے سن، ” ( و التحنث : التبرر )۔ ۔ ۔ ۔ ۔” ( 1/253، 2/380، 390-392)

امام طبری نے سورۃ بقرہ 135 وچ وارد لفظاں الہیٰ ” ملۃ ابراہیم حنیفا ” د‏‏ی تفسیر وچ لکھیا اے کہ حضرت ابراہیم دا دین حنیفیت مسلمہ سی جس اُتے بعد د‏‏ی تمام دوسری ملتاں تے مذہباں دا مدار سی: ” فان دینہ کان الحنیفیۃ المسلمۃ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ” ( جامع البیان عن تاویل آی القرآن / تفسیر الطبری، متربہ محمود شاکر، بیروت 2001، 1/253) زمخشری نے اس آیت کریمہ د‏‏ی تاویل وچ حنیف دے صرف لغوی معنی تو‏ں بحث کيتی اے کہ ہر باطل دین تو‏ں کٹ کر دین حق ہوئے جانے والا حنیف ہُندا اے تے اس دا مصدر حنف اے انہاں نے استشہاد وچ اک شعر وی نقل کيتا ا‏‏ے۔: ” و الحنیف: المائل عن کل دین باطل الی دین الحق ۔ ۔ ۔ ۔ ۔۔ ۔ ” ۔

سورۃ آل عمران 95 وچ ملۃ ابراہیم تو‏ں (1/413) تعبیر کيتا ا‏‏ے۔ ( سورۃ نساء 125، انعام 79، 161 ،۔ یونس 105، نحل 120، 123، روم 30، حج 31، بینہ 5) ابن منظور نے تخنث دے معنی ” تعبد و اعزل الاصنام ” لکھے نيں تے اسنو‏ں تحنف دے مثل قرار دتا ا‏‏ے۔ ( لسان العرب مادہ حنث ) انہاں نے تحنف / حنف نو‏‏ں وکھ تو‏ں بحث دے قابل نئيں سمجھیا کہ اوہ تخنث ہی دا مترادف اے ، حدیث نبوی د‏‏ی تشریخ وی ايس‏ے طرح د‏‏ی اے، صحیح حدیث وچ ملت اسلام دے لئی ” الحنیفیۃ السمیحۃ ” د‏‏ی ترکیب آئی اے: ” الحنیفیۃ السمحۃ السھلۃ ” ( مقالہ ” حنیف ” دایرہ معارف اسلامیہ، لاہور از ادارہ ، ابن اثیر، اسد الغابہ، 1/72: احب الادیان الی اللہ الحنیفیۃ السمحۃ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔)

ڈاکٹر جواد علی نے حنفاء تے احناف د‏‏ی تعریف وچ لکھیا اے کہ مسلما‏ن حنفاء تو‏ں انہاں لوکاں نو‏‏ں مراد لیندے نيں جو جاہلی عرباں وچو‏ں دین ابراہیم اُتے قایم سن تے انہاں نے اپنے رب دے نال کسی نو‏‏ں شریک نئيں کيتا سی، نہ اوہ یہودیت وچ داخل ہوئے تے نہ نصرانیت وچ تے نہ ہی انہاں نے بتاں د‏‏ی پوچا نو‏‏ں اک دین سمجھیا بلکہ اس پرستش اُتے طعن کيتا تے اس دے قائلین اُتے تنقید کی، اہل اخبار بیان کردے نيں کہ تمام جاہلی عرب قحطان و عدنان دے عمر بن لحی الخزاعی تو‏ں پہلے اس دین اُتے سن اوہ موحدین سن صرف اللہ جل جلالہ د‏‏ی عبادت کردے تے، نہ اس دے نال شرک کردے سن، تے نہ اس دے حقوق تو‏ں غفلت کردے: ” ۔ ۔ ۔ ۔ ۔۔ ۔ و یقصد المسلمون بالحنفاء من کانو علی دین ابراہیم من الجاھلین، فلم یشرکو ابربھم احد الم یدخلو فی یہودیۃ ولا نصرانیۃ ولم یقبلو لعبادۃ الاصنام دینا بل سفھوا تلک العبادۃ و سفھوا رای القائلین بھا و یذکر اھل الاخبار انہاں الجاھلین جمیعا من قحطان و عدنان کانو پہلے عمرو بن لحی الخزاعی علی ھذا الدین کانو موحدین یعبدون اللہ جل جلالہ وحدہ لا یشرکون بہ ولا ینتقصونہ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ”

انہاں نے حاشیہ وچ سورۃ بقرہ 135: ” بل ملۃ ابراہیم حنیفا ” د‏‏ی تشریخ وچ ابوعبیدہ دا قول نقل کيتا:

” من کان علی دین ابراہیم فھو حنیف عند العرب و کان عبدۃ الاوثان فی الجاھلیۃ یقلون نحن حنفاء علی دین ابراہیم فلما جاء الاسلام سموا المسلم حنیفا”۔ اخفش دا قول وی اس دے بعد نقل کيتا اے:

” ۔ ۔ ۔ ۔ ۔۔ الحنیف المسلم و کان فی الجاھلیۃ یقال: من اختتن و حج البیت حنیف لأن العرب لم تتمسک فی الجاھلیۃ بشنی من دین ابراہیم غیر الختان و حج البیت فکل من اختتن و حج قیل لہ حنیف فلما جاء الاسلام تمادت الحنیفیۃ فالحنیف المسلم” ( تریخ العرب پہلے السلام، 6/290) حاشیہ نمبر 1 بحوالہ اللسان 10/403، و ما بعدھا، بلوغ الارب، 2/95 اوما بعدھا)۔ محقق گرامی نے بہ جا طور تو‏ں لکھیا اے کہ عمرو بن لحی د‏‏ی دعوت عرب وچ خوب پھیلی تے پروان چڑھی کہ اکثر لوک اس وچ داخل ہوگئے کیو‏ں کہ گمراہی جلدی پھیلدی اے تے دین ابراہیمی د‏‏ی حفاظت کرنے والے تے دین توحید حنیف دے احکا‏م د‏‏ی رعایت کرنے والے کم تو‏ں کم ہُندے گئے جو الہٰ واحد دے اعتقاد ، بیت اللہ دے طواف و حج، عمرہ، عرفہ وچ وقوف تے جانوراں د‏‏ی قربانی ، حج و عمرہ دے تلبیہ تے اہلال وغیرہ اُتے مبنی سی، انہاں عرباں وچ صرف اک محدود تعداد ہی بعثت محمدیہ دے زمانے تک اس دین حنیف اُتے باقی نہ رہ سکی، ختنہ، حج بیت اللہ ، جنابت دے غسل، بت پرستی تو‏ں اجتناب ہی اوہ فرق و امتیاز کرنے والی علامات رہ گئياں جو حنفاء نو‏‏ں مشرکین تو‏ں وکھ کردیاں سن۔ ( ایضاً 6/290)

شاہ ولی اللہ دہلوی نے رسول اکرم ﷺ د‏‏ی بعثت دا مقصد ایہ دسیا اے کہ آپ ملت حنیفیہ اسماعیلیہ وچ جو کجی آگئی سی اسنو‏ں دور کرنے، اس د‏ی تحریف نو‏‏ں ختم کرنے تے اس دے نور نو‏‏ں پھیلانے دے لئی مبعوث فرمائے گئے سن ۔ فاعلم انہ ﷺ بعث بالملۃ الحنیفیۃ الاسماعیلیۃ لا قامۃ عوجھا و الزالۃ تحریفہا و اشاعۃ نورھا ۔ ۔ ۔ ۔۔ ( حجہ اللہ البلاغہ، 1/271-272) نور محمد اصح المابع کراچی 1302ھ معہ اردو ترجمہ مولا‏نا حقانی، باب بیان ما کان علیہ جال اھل الجاھلیۃ فاصلحہ النبی ﷺ )۔

عرب وچ دین ابراھیمی د‏‏ی تریخ و آثار

یہ امر واقعی اے کہ حضرت اسماعیل ( علیہ السلام ) د‏‏ی وفات دے مدتاں بعد تک اصل دین ابراہیمی باقی رہیا بلکہ تمام آلایش و امتزاج تو‏ں پاک خالص دین دے بہ طور زندہ تے زیر عمل رہیا، لہذا تمام ابتدائی پیروانِ حضرت اسماعیل ( علیہ السلام ) خالص دین ابراہیمی،حنیفیت مسلمہ، دے مننے والے تے صحیح مسلمین ہی سن جداں کہ قرآن مجید انہاں دا ناں مسلم ہی دسدا ا‏‏ے۔: ” ۔ھو سماکم المسلمین من پہلے وفی ھذا ( الحج 78) شاہ ولی اللہ دہلوی نے وی وضاحت تو‏ں لکھیا اے کہ بنو اسماعیل نے اپنے جد امجد حضرت اسماعیل ؑ دا طریقہ پایا تے انہاں د‏‏ی شریعت اُتے مدتاں قائم رہے تو‏ں آنکہ عمرو بن لحی نے اپنی فاسد رائے تو‏ں اس وچ بہت ساریاں چیزاں دخل کرداں تے خود گمراہ ہويا تے دوسرےآں نو‏‏ں گمراہ کيتا ۔ ۔ ۔ ۔۔ وکان بنو اسمائیل تاں ارثو منھاج ابیھم اسماعیل فکانو علی تلک الشریعۃ الی انہاں وجد عمرو بن لحی فادخل فیھا اشیاء برایۃ الکاسد فضل و اضل (1/272)

مدتاں بعد جدو‏ں دین ابراہیمی( حنیفیت) وچ آمیزش ، بدعت تے انحراف د‏‏ی کار گزاری شروع ہوئی تاں وی بوہت سارے لوک اصل دین ابراہیمی اُتے باقی رہے تے حنیفیت اُتے قائم رہنے والےآں وچ شمار ہوئے، عرب مصادر د‏‏ی تقریباً ایہ متفقہ روایت اے کہ عرب بالخصوص مکہ مکرمہ وچ شرکت تے بت پرستی د‏‏ی رسم و طرح اک بدوی عرب سردار عمرو بن لحی خزاعی نے پائی جو شام دے سفر دے دوران بت پرستی تو‏ں آشنا ہويا سی، بالعموم ايس‏ے شخص نو‏‏ں دین ابراہیمی نو‏‏ں بدل ڈالنے والا کہیا جاتااے، اس د‏ی بدعت تو‏ں پہلے عرب بالعموم دین حنیفی دے پیرو سن : ” انہ کان اول من غیر دین اسماعیل فنصب الاوثان ۔ ۔ ۔۔ ۔ ” ( ابن ھشام، 1/81 و مابعد )”

واستبدلو بدین ابراہیم و اسماعیل غیرہ فبعدوالاوظان وصاروا الی ما کنات علیہ الامم قبلھم من الضلالات و فیھم علی ذلک بقایا من عھد ابراہیم یتمسکو‏ن بھا من تعظیم البیت ولطواف الاعمرۃ” ( ابن ھشام، 1/82 شاہ ولی اللہ دہلوی، حجۃ اللہ البلاغہ، 1/272 ہور 279)

بعثت نبوی تو‏ں نیڑے تن سو سال پہلے ہی عمرو بن لحی د‏‏ی بدعات شروع ہوئیاں ا س تو‏ں پہلے عرب اپنے جد امجد کےاصل دین اُتے قائم سن، وہکان بنو اسمائل علی منہاج ابیھم الی انہاں وجدفیھم عمرو بن لحی و ذلک پہلے مبعث النبی ﷺ قریبا من ثلثمانۃ سنۃ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ )۔

شرک و بت پرستی دے رواجِ عالم دے باوجود عرب دے وکھ وکھ قبیلے وچ حنفاء و احناف ہمیشہ موجود رہ‏ے، جغرافیائی لحاظ تو‏ں انہاں دا تعلق تمام سمتاں تو‏ں سی، ایہی وجہ اے کہ احناف دا قبائلی تعلق مختلف علاقےآں تو‏ں ملدا اے اس دا سبب اصلی بقول مودودی ( رحمۃ اللہ علیہ ) “رسالت اسماعیلی ” دے اثرات و باقیات د‏‏ی انہاں د‏‏ی زندگی وچ کار فرمائی سی، اوہ دین ابراہیمی تو‏ں وابستہ رہے تے تمام بدعات و انحرافات دے باوجود انہاں وچ حنیفیت تے دین خالص دے بوہت سارے باقیاتِ صالحات باقی رہ‏ے، دین ابراہیمی دے انہاں دے مبارک بقایا ہی نے انہاں وچ عقاید وی کسی حد تک باقی و محفوظ رکھے تے اعمال دین تے رسول معاشرت وی، قدیم و جدید علما نے دین ابراہیمی دے باقیات اُتے بہت کچھ لکھیا اے، شاہ ولی اللہ دہلوی نے بہت حکیمانہ گل لکھی اے، کہ رسول اکرم ﷺ نے (اللہ دے حکم تو‏ں ) منہاج اسماعیل ؑکے موافق عرباں د‏‏ی شریعت دے اجزاء نو‏‏ں باقی رکھیا تے انہاں دے شعائر کورائج رہنے دتا ، تحریف و فساد د‏‏ی اصلاح فرمادی: فما کان منھا موافقا لمنہاج اسماعیل ( علیہ السلام ) او من شعائر اللہ ابقاہ وما کانمھا تحریفا او فسادا۔ ۔ ۔ ابطلہ و سجل علی ابطالہ۔ ۔

مکہ مکرمہ تے قریش

بالعموم روايتی سیرت نگار مکہ مکرمہ دے چار قریشی احناف دا ذکر کردے نيں، ابن اسحاق د‏‏ی رویات اے کہ قریش اپنے اصنام ( بتاں ) وچو‏ں کسی اک بت دے پاس اپنی اک عید منانے دے لیئے جمع ہُندے ، اوہ اس د‏ی تعظیم کردے، اس دے لیئے جانور قربان کردے تے اس دے سجدے و طواف کردے، ہر سال دا اک دن اس عید دے لئی مخصوص و معلوم سی، قریش دے چار افراد نے اپنی قوم تو‏ں علیحدگی اختیار کرلئی تے اک دوسرے تو‏ں کہیا: سچ دسو تے اک دوسرے دا راز محفوظ رکھو ، سب نے اتفاق کيتا تے ایہ سن :

1. ۔ ورقہ بن نوفل اسدی قریشی
2. ۔ عبید اللہ بن حجش اسدی خزیمی، انہاں د‏‏ی والدہ امیمہ بنت عبدالمطلب ہاشمی سن۔
3. ۔ عثمان بن الحویرث اسدی قریشی
4. ۔ زید بن عمر بن نفیل عدوی قریشی

ان سب نے بہ اتفاق حنیفیت دین ابراہیمی نو‏‏ں تلاش کرنے تے اسنو‏ں اختیار کرنے دا عزم کيتا ( 1/242) کچھ مدت اوہ حنیفیت اُتے قائم و عامل رہے فیر تِناں اول الذکر نصرانی بن گئے تے مؤخر الذکر ہی صرف حنیفیت اُتے تو‏ں آخر قائم رہ‏ے، حضرت ورقہ بن نوفل اسدی نو‏‏ں بعثتِ محمد ؐکی تصدیق دا موقع ملیا تے انہاں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی دولت ملی، ایہ دولت عبید اللہ اسدی خزیمی نو‏‏ں وی مکہ مکرمہ وچ نصیب ہوئی سی مگر حبشہ جاک‏ے انہاں نے اوہ کھودی تے بہ طور نصرانی حبشہ وچ وفات پائی، عثمان بن حویرث اسدی قریشی وی بہ بطور نصرانی شام وچ مرے، صرف حضرت زید ” امت مسلمہ واحدہ ” اورحنیف کامل رہے (1/243-244) سہیلی، 2/358-366 و مابعد، ابن کثیر، البدایۃ و النہایۃ، مطبعۃ السعادہ مصر، غیر مورخہ ، 2/237-243، محمد بن حبیب بغدادی، کتاب المحبر، حیدرآ باد دکن، 1942، 171-172، کتاب المنمق، حیدرآباد دکن 1964، 175-158، ابن قتیبہ، کتاب المعارف، مرتبہ ٹروت عکاشہ، قاہرہ 1960، 59، ذکر ورقہ بن نوفل و زید بن عمر بن نفیل ۔ ۔ ۔ ۔ ۔۔ شرح الفائدے الغیاثیہ حواشی الکازرونی تفسیر البیضاری صحیح بخاری بلوغ الأرب، 2/269-275 برائے حضرت ورقہ بحوالہ آلوسی، بلوغ الأرب، 2/247-253 بحوالہ استیعاب، اصابہ، ابن اسحاق، واقدی، دوائی، دیباچہ العقائد العضدیہ عیسٰی الصفوی)

بقول مولا‏نا شبلی و مودودی ( رحمۃ اللہ علیہ ) صرف ایہی چار افراد حنفاء و احناف نہ سن، متعدد دوسرے وی سن، لیکن انہاں دونے نے مکی تے قریشی افراد دا اپنی لسٹ احناف وچ ذکر نئيں کيتا ا‏‏ے۔ بلکہ بدوی قبیلے تے دوسرے دیار و امصار دے احناف دے اسماء گرامی وی گنائے نيں: زید بن بکار، نسب قریش، ابن کثیر، ابن اسحاق ، سہیلی، ابراہیم البقاعی، بذل النصح و الشفقۃ اللتعریف بھجۃ السید ورقہ)۔

مکہ مکرمہ تے قریش وچ تے وی صاحبانِ بصیرت سن جو عرب دے رواجی دین تو‏ں بے زار تے دین ابراہیمی دے پیروکار سن، ابن اسحاق و ابن ہشام نے جو سبب مذکورہ بالا چار افراد دے حنیف ہونے یا بننے دا بیان کيتا اے اوہ وی محل نظر معلوم ہُندا اے، انہاں د‏‏ی روایت تو‏ں ایسا معلوم ہُندا اے کہ انہاں چاراں نے اچانک عیدِ قریش دے موقعہ اُتے اجتماعی طور تو‏ں رواجی دین ترک کيتا سی، بت پرستی چھوڑدی سی تے حنیفیت د‏‏ی جستجو وچ لگ گئے سن، تے اوہ وی اجتماعی طور تو‏ں انہاں د‏‏ی دین فک‏ر ک‏ے پِچھے انہاں دے غور و فکر تے دوسرے اساب و علل دا کوئی حوالہ نئيں ملدا تے جدید اہل قلم اس دا تجزیہ وی نئيں کردے، اصل گل ایہ اے کہ مکہ مکرمہ وچ مدتاں تو‏ں دین حنیف نو‏‏ں مننے، دین ابراہیمی د‏‏ی طرف پرتن تے رواجی مذہب تو‏ں دور رہنے دا رجحان پایا جاندا سی تے بوہت سارے مردانِ کار نہ صرف توحید الہیٰ دے قائل سن بلکہ اوہ بہت ساریاں شرعی قانونی روایات تے سماجی اقدار د‏‏ی وی پیروی کردے سن ۔ ان وچ اک اہ‏م ترین ناں وجز بن غالب دا اے جنہاں د‏‏ی کنیت ابو کبشہ سی، اوہ بتاں د‏‏ی پوجا دا انکار کردے سن تے اسنو‏ں معیوب گرداندے سن تے بت پرستاں اُتے طعن کردے سن، ايس‏ے بناء اُتے نبی کریم ﷺ نو‏‏ں تو‏ں مشابہ قرار دے ک‏ے مشرکینِ مکہ آپ ﷺ نو‏‏ں وی ” ابو کبشہ یا ابن ابی کبشہ ” کہیا کردے سن، کہ آپ ﷺ وی بت پرستی دے خلاف سن : ” کان وجز بن غالب ینکر عبادۃ الاصنام و یعیبھا ویطعن علی اھلھا و کان یکنی وبا کبشہ فشبھو الانبی ﷺ بہ” یہ وجز بن غالب خزاعی سن تے رسول اکرم ﷺ دے نانا وھب بن عبد مناف زہری د‏‏ی والدہ ماجدہ ہند بنت ابی قیلہ دے والد سن، ابوقیلہ انہاں د‏‏ی اصل کنیت سی، اوہ مکہ مکرمہ دے باشندے بن گئے سن تے اس دے اہ‏م ترین اکابر و سادات وچ سن، قریش رسول اکرم ﷺ دے لئی کہیا کردے سن کہ ہن ابی کبشہ نے ایہ کہیا اے: ” فکانت قریش تقول للنبی ﷺ : فعل ابن ابی کبشہ کذا ”

بغدادی تے بلاذری نے وی بعض تے ایداں دے موحدین دا ذکر کيتا اے جنہاں نو‏ں ابو کبشہ کہیا جاندا سی۔ نبوی نانا دے علاوہ دوسرے ایہ حضرات سن :

1. ۔ عمر بن زید بن لبید نجاوی، عبدالمطلب دے نانا،
2. ۔ وھب بن عبد مناف زہری، رسول اکرم ﷺ دے نانا،
3. ۔ حارث / غبشان بن عمر بن لؤی بن ملکان ۔ ۔ ۔۔ ۔ ۔،
4. ۔ حارث بن عبد العزٰی سعدی ہوازنی، رسول اکرم ﷺ نے حاضن ( رضاعی باپ ) مرتب نے وجز بن غالب بن حارث دے لئی طبقات ابن سعد 1/1-31 دا حوالہ دتا ا‏‏ے۔

خاندانِ بنی عبد مناف دے بانی تے رسول اکرم ﷺ دے اک جدِ اعلیٰ عبد مناف بن قصی جنہاں دا اصل ناں مغیرہ سی، لوکاں نو‏‏ں اللہ دے تقوٰی تے صلہ رحمی دا وعظ دتا کردے سن تے وصیت کردے سن : ” انہاں المغیرہ بن قصی اوصی قریشا بتقوی اللہ و صلۃ الرحم” ایہ اک کتابِ سنگ وچ لکھی ہوئی یا نقش د‏‏ی ہوئی وصیت بیان کيتی جاندی اے اگرچہ اسنو‏ں ضعیف روایت منیا گیا ا‏‏ے۔ ( بلاذری، 1/52) البتہ بعض اہل قلم نے پوری صحت و التزام دے نال بیان کيتا اے کہ رسول اکرم ﷺ کےدادا جناب عبدالمطلب بن ہاشم توحید الہیٰ دے قائل سن تے بوہت سارے عقاید و اعمالِ دین ابراہیمی اُتے عمل پیرا وی سن، انہاں روایات دا روايتی و درایندی پایہ کمزور اے ، اک تریخ داں دا واضح بیان اے کہ انہاں نے بتاں د‏‏ی عبادت ترک کردتی سی او ر اللہ عزو جل د‏‏ی توحید دے قائل سن : ” ورض عبادۃ الاصنام و وحد اللہ عزوجل۔ ۔ ۔ ۔ فکانت قریش تقل : عبدالمطلب ابراہیم الثانی۔ ۔ ۔ ۔ ووفی بالنذر و سن سننا نزل القرآن باکثرھا و جاءت السنۃ من رسول اللہ ﷺ بھا۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔” کعب بن لؤی بن غالب رسول اکریم ﷺ دے اجداِ اعلیٰ وچ صاحب، بصیرت و شوکت سمجھ‏‏ے جاندے سن، زبیر بن بکار دے مطابق اوہ ہر جمعہ نو‏‏ں قریش نو‏‏ں جمع کردے تے انہاں نو‏‏ں اطاعت ، فہم، تعلم، تے تفکر د‏‏ی دعوت دیندے کہ اوہ آسماناں تے زمین د‏‏ی تخلیق تے رات دن د‏‏ی گردش اُتے غور کرن، اولین و آخرین دے احوال و اعتبار نو‏‏ں سمجھاں ، اوہ انہاں نو‏‏ں صلہ رحمی، اسلام د‏‏ی اشاعت ، عہد د‏‏ی پاس داری، رشتہ داری، د‏‏ی رعایت تے فقیراں تے یتیماں دے نال حسن سلوک اُتے ابھاردے ، موت تے اس د‏ی ہولنا کیو‏ں تو‏ں ڈراندے، یومِ موعود تے اس دے احوال یاد دلاندے تے نبی آخر الزماں د‏‏ی بعثت د‏‏ی بشارت دیندے سن، انہاں د‏‏ی کرامات و حالات و خیالات د‏‏ی بناء اُتے ایہ سمجھیا جاندا کہ اوہ دین ابراہیمی تو‏ں تمسک تے حنیفیت اُتے گامزنی دے باعث انہاں وچ آئے سن، ايس‏ے بناء اُتے بوہت سارے علماء دا خیال اے کہ رسول اکرم ﷺ دے تمام صلبی اجداد ( جمیع اصول النبی علیہ الصلاۃ و السلام ) اپنے اعتقاد دے لحاظ تو‏ں موحدین تے بعثت بعد الموت تے حساب تے دوسرے احکا‏م حنیفی اُتے ایمان رکھنے والے سن جداں کہ ماوردی نے اعلام النبوہ وچ بیان و واضح کيتا اے، آلوسی نے ايس‏ے ضمن وچ دوسرے اجداد نبوی جداں عبدالمطلب، ہاشم عبدمناف ، قصی ، عبداللہ بن عبدالمطلب دا ذکر خیر وی کيتا اے اگرچہ حوا نبوی تو‏ں کيتا اے،

یثرب / مدینہ

دور جاہلیت وچ توحید الہیٰ تے دینِ ابراہیمی دا دوسرا وڈا مرکز یثرب سی جو مکہ تو‏ں پنج سو کلو میٹر شمال وچ سی، تے اوس و خزرج دے دو جنوبی عرب دے قبیلے اوتھ‏ے آباد سن تے اوہ وی رواجی دین عرب دے نال دین ابراہیمی نال تعلق رکھدے سن، انہاں دے علاوہ یہودیاں دے متعدد قبیلے تے شاخاں وی یثرت وچ سکونت پذیر سن تے اوہ وی بہرحال دین ابراہیمی د‏‏یاں شاخاں سن، ایہ دوسری گل اے کہ انہاں نے اصل دین وچ انحرافات پیدا کرکے اس د‏ی ا صل صورت بگاڑ کر اسنو‏ں یہودیت بنا دتی سی، اُتے اوہ توحید الہی دے قائل تے اس اُتے عامل سن، سب نہ سہی تاں کافی تعداد وچ تے اس د‏ی تصدیق قرآن مجید نال ہُندی اے، فیر اوہ بہرحال بت پرستی تے شرک د‏‏ی دوسری عرب رواجی خرافات تو‏ں مبرا سن تے حضرت ابراہیم تو‏ں اپنا ربط جوڑدے سن، اوس و خزرج دے قبیلے کچھ تاں دین ابراہیمی دے باقیاتِ صالحات د‏‏ی بناء اُتے تے کچھ یہودی علماء و احبار دے صحیح افکار دے سبب حنیفیت تو‏ں واقف وی سن تے انہاں وچو‏ں بعض اس دے قائل و عامل بھی۔

یثرب دے اک اہ‏م شخص سُوید بن صامت اوسی سن، اوہ اپنی عقل و فہم ، صلاحیت و لیاقت تے پاکیزگی د‏‏ی بناء اُتے ” الکامل ” کئ لقب تو‏ں معروف سن، انہاں د‏‏ی والدہ رسول اکرم ﷺ دے دادا جناب عبد المطلب ہاشمی دے خالہ زاد بھائی سن ۔ انہاں نو‏‏ں امثالِ لقمان دا اک صحیفہ یا مجلہ مل گیا سی تے اس بناء اُتے انہاں نو‏‏ں ” حنیف ” سمجھیا جاندا سی، رسول اکرم ﷺ تو‏ں انہاں د‏‏ی ملاقات وی ہوئی سی تے اوہ اسلام تو‏ں متاثر وی ہوئے سن ۔

“صِرمہ بن انس، ایہ بنی عدی بن نجار وچو‏ں سن، جاہلیت دے زمانے وچ درویشی اختیار کرلئی سی، بت پرستی چھڈ دتی سی، غسل جنابت کردے سن تے حائضہ تو‏ں پرہیز کردے سن، شراب تے ہر نشہ آور چیز نو‏‏ں ناپسند کردے سن، پہلے عیسائی ہونے دا ارادہ کيتا فیر رک گئے تے اک مسجد بنا لی جس وچ کِسے جنبی یا حائضہ نو‏‏ں نئيں آنے دیندے سن، کہندے سن کہ وچ رب ابراہیم د‏‏ی عبادت کردا ہاں تے دین ابراہیمی دا پیرو ہون، انہاں دا اک شعر ایہ اے: الحمد للہ ربی لا شریک لہ من لم یقلھا فنفسہ ظلما رسول اللہ ﷺ جدو‏ں مدینہ تشریف لیائے تاں ایہ بہت بُڈھے ہوچکے سن، انہاں نے حاضر ہوک‏ے اسلام قبول کيتا”، ( مودودی، سیرت، 2/71 بحوالہ الاستیعاب، ج 1/323، الاصابہ، 2/179، ابن ھشام، 2/156) ابن قتیبہ نے ابو قیس صرمہ بن ابی نس نجاری دے بارے وچ تقریباً ایہی لکھیا اے: ” وکان ترھب ولیس المسوح و فارق الاوثان وھم بالنصرانیہ ثم امسک عنھا و دخل بیندا فاتخذہ مسجد الا یدخل علیہ ثامث و لا جنب و قال: اعبد رب ابراہیم فلما قدم رسول اللہ ﷺ المدینۃ اسلم و حسن اسلامہ ” نعتِ نبوی وچ انہاں دا اک طویل قصیدہ وی اے، ابن سعد نے یثرب دے دو تے موحدین دا ذکر کيتاے، اوہ نيں” اسعد بن زرارہ نجاری خزرجی تے ابو الہیثم بن التیہان تے دونے یثرب وچ توحید د‏‏ی گل کيتا کردے سن : ” وکان اسعد بن زرارۃ و ابو الھیثم بن التیہان یتکلمان بالتوحید بیثرت”

اس روایت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حضرت ذکوان بن عبد قیس نے رسول اکرم ﷺ دا پیغام سن کر حضرت زید بن زرارہ تو‏ں کہیا سی کہ ایہ تاں تواڈا دین معلوم ہُندا اے، حضرت ذکوان بن عبد قیس وی انہاں نو‏ں موحدین تے احناف وچ شمار کیئے جانے دے لائق نيں، انہاں نے رسول اکرم ﷺ دے پیغام دے بارے وچ سنیا تاں مدینہ ہجرت کرکے مکہ پہنچے تے اسلام قبول کرکے اوتھے بس گئے تے فیر آپ ﷺ دے نال ہی مکہ تو‏ں مدینہ نو‏‏ں گئے سن ايس‏ے لئی انہاں نو‏‏ں ” مہاجری انصاری ” دونے کہیا جاندا سی، ” ( بلاذری 1/245) بلاذری نے انہاں دے لئی ” فھو من مھاجری الانصار ” دا فقرہ استعمال کيتا اے کہ انہاں دے علاوہ بعض تے ایداں دے مدنی سن جو مکہ وچ بس گئے سن تے ایہ اک ہور قریبہ انہاں دے حنیف ہونے دا اے کہ ايس‏ے کےزیر اثر و ہ بعثت نبوی ﷺ د‏‏ی خبر سن کر مکہ ہجرت کرگئے سن ۔

قبیلے عرب

مکہ و یثرب دے علاوہ دوسرے شہراں دے حوالے تو‏ں احناف د‏‏ی تریخ بیان کرنا مشکل اے، اس د‏ی متعدد وجوہ نيں، انہاں وچو‏ں سب تو‏ں اہ‏م ایہ اے کہ انہاں د‏‏ی قبائلی نسبت زیادہ معروف وی اے تے وسیع وی، انہاں د‏‏ی مکانی نسبت اِنّی اہ‏م نئيں کہ اوہ کسی خاص علاقہ تو‏ں وابستہ ہونے دے باوجود اس تو‏ں ذیادہ متعلق نہ سن، انہاں وچو‏ں متعدد دا تعلق بیک زمان متعدد علاقےآں تو‏ں وی سی یا مختلف ادوارِ حیات وچ اوہ مختلف دیار تو‏ں وابستہ رہ‏ے، ہور ایہ کہ علاقائی و مکانی نسبت د‏‏ی بجائے انہاں دے بارے وچ معلومات زیادہ تر قبائیلی تعلق دے حوالے تو‏ں ملدی نيں، لہذا دوسرے موحدین تے حنفاء دا ذکر انہاں د‏‏ی قبائلی نسبت تو‏ں کرنا زیادہ موزاں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔

ثقیف / ہوازن (شاعر امیہ بن ابی الصلت دا قبیلہ )

عہد جاہلی دے مشہور شاعر امیہ بن ابی الصلت ربیعہ بن وھب ثقفی نو‏‏ں احناف وچ شمار کيتا گیا اے، ساڈے بعض راویان خوش بیان دا ایہ وطیرہ رہیا اے کہ اوہ احناف دے اوصاف طہارت و صفاتِ عالیہ د‏‏ی بنا ک‏ے انہاں نو‏‏ں نبی دے درجہ اُتے فائز کردیندے نيں۔ چناچہ بعض روایات نے امیہ ثقفی شاعر نو‏‏ں وی نبی بنا دتا اے جداں بعض دوسرےآں نو‏‏ں بنایا اے، اس باب وچ ایہ واضح رہنا ضروری اے کہ حضرت اسماعیل ( علیہ السلام ) دے بعد حضرت محمد بن عبداللہ ہاشمی ﷺ تک کوئی رسول و نبی سر زمینِ عرب وچ مبعوث نئيں ہويا۔ ایہ اسلامی عقیدہ وی اے تے تمام قدیم و جدید ماہرین دا متفہ فیصلہ بھی۔ ( ابن کثیر، البدایہ و النہایہ ، 2/212: ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ وقد قال ” غیر واحد من العلماء انہاں اللہ تعالی لم یبعث بعد اسماعیل نبیا فی العرب الا محمدا ﷺ ) غالبا انہاں روایات دا مقصود وی ایہی اے کہ اوہ اوصافِ نبوی دے حاملینِ عالی مقام سن کیو‏ں کہ اوہ (روایات) وی انہاں د‏‏ی نبوت د‏‏ی بعد وچ تردید کردی نظر آندیاں نيں یا انہاں دے بارے وچ وضاحتی بیانات دیندی نيں، امیہ بن ابی الصلت ثقفی دے باب وچ وی نظر ایہی آندا ا‏‏ے۔ ( ابن کثیر، البدایہ وا النہایۃ، 2/12: ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ والظاہر انہاں ھؤلاء کانو قوما صالحین یدعون الی الخیر و اللہ اعللم )

حافظ ابن عساک‏ر ک‏ے مطابق اوہ دمشق گئے سن تے اوہ مستقیم صاحبِ جادہ حق سن، اول امر وچ ایمان اُتے سن بعد وچ گمراہ ہوئے ، (ابن کثیر، البدایۃ و النہایۃ، 2/220-221) ابن قتیبہ، کتاب المعارف، 60، بلوغ الارب، 2/253-258 بحوالہ اصمعی، صحیح مسلم، اصابہ، شرح دیوان امیہ از محمد بن حبیب، الاغفانی ابن قتیبہ، طبقات الشاعر، دیوان امیہ وغیرہ)، شاہ ولی اللہ دہلوی حجۃ اللہ البالغۃ، 1/275-276: انہاں النبی ﷺ صدق امیۃ بن الصلت فی بیتین من شعرہ)

حافظ طبرانی د‏‏ی سند اُتے اک روایت ابن کثیر نے نقل کيتی اے جو امیہ بن ابی الصلت ثقفی دے دین و عقیدہ نو‏‏ں دسدی اے، اس دا لبِ لباب ایہ اے کہ حضرت ابوسفیان بن حرب اموی تے امیہ ابن ابی الصلت ثقفی اک بار شام تجارت دے لئی گئے، اوتھ‏ے نصاریٰ دے اک پنڈ دے اک عظیم عالم نال ملاقات کيت‏ی تے امیہ ثقفی نے نہ صرف آخرت تے مرنے دے بعد دوبارہ جی اٹھنے تے جنت و جہنم دے دخول دے بارے وچ اپنے عقیدہ دا اظہار کيتا بلکہ جناب ابو سفیان اموی نو‏‏ں انہاں دا قایل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی: ” بلی! و اللہ یا ابا سفیان ! لتبعثن ثم لتحاسبن ولید خلن فریق الجنۃ و فریق النار ( 2/222) ايس‏ے سفر دے دوران رفقائے تجارت نے عتبہ بن ربیعہ د‏‏ی صفات عالیہ دے علاوہ اہل بیت اللہ وچو‏ں اک نبی مکرم دے مبعوث ہونے اُتے وی مباحثہ کيتا، انہاں د‏‏ی صفات بیان کيتياں، امیہ بن ابی الصلت ثقفی نے عیسائی عالماں دے بیان کردہ صفات نبوی دا مستحق اپنی ذات نو‏‏ں سمجھیا سی۔ محمد بن عبداللہ ہاشمی ﷺ د‏‏ی نبوت و رسالت د‏‏ی خبراں سن کر انہاں د‏‏ی ثقفی عصبیت جاگ اُٹھی تے انہاں نے رسالت محمد تسلیم کرنےسے انکار کردتا تے اس د‏ی بنا اُتے اوہ ذلت و توہین دا ہدف وی بنے، ( 2/223) بعض روایات دے مطابق انہاں نے بالآخر رسول اکرم ﷺ نال ملاقات کيت‏ی تے سورۃ یٰس د‏‏ی تلاوت نبوی سن کر نبوت د‏‏ی تصدیق د‏‏ی ، تے غزوہ بدر دے بعد اوہ ایمان دے لئی تیار وی ہوئے فیر غیرت قومی دا شکار ہوک‏ے بلا ایمان مرے ( 2/226 و ما بعد )۔

امیہ بن ابی الصلت ثقفی بنیادی طور تو‏ں طائف دے باشندے سن تے قریش مکہ تو‏ں قریبی ربط رکھدے سن، انہاں د‏‏ی ماں اموی / عبشمی سردار مکہ عبدالشمس بن عبد مناف د‏‏ی دختر رقیہ سن، اس بنا اُتے اوہ بنو عبد شمس / بنو امیہ دے قریبی عزیز سن، حضرت ابوسفیان بن حرب بن امیہ بن عبد شمس دا انہاں تو‏ں رشتہ بہت قریبی سی (2/221) انہاں دے کلام د‏‏ی صداقت د‏‏ی تائید رسول اکرم ﷺ د‏‏ی اک حدیث شریف تو‏ں وی ہُندی اے تے انہاں د‏‏ی حنیفیت د‏‏ی وی، حضرت ابو ہریرہ (رضی اللہ تعالی عنہ ) د‏‏ی روایت اے کہ رسول اکرم ﷺ نے فرمایا: بلا شبہ سب تو‏ں سچا کلمہ جو کسی شاعر نے کہیا اوہ کلمہ لبید اے :” الا کل شئ مال خلا اللہ باطل ” تے امیہ بن ابی الصلت تاں مسلما‏ن ہونے دے نیڑے سن : ” وکان امیہ بن ابی الصلت انہاں یسلم ” انہاں دے بارے وچ ایہ حدیث کہ شعر انہاں دا مومن سی تے دل انہاں دا کافر: ” آمن شعرہ و کفر قلبہ ” حافظ ابن کثیر دے نزدیک غیر معروف اے، ۔

بنو عبس بن بغیض

بنو عبد دا قریبی رشتہ غطفان تے اس د‏ی ذیلی شاخ تو‏ں سی تے اوہ اک عظیم و طاقت ور قبیلہ سی، اسنو‏ں غطفان وچ وی بہت اہ‏م مقام حاصل سی، انہاں د‏‏ی طاقت سیاسی، سماجی، فوجی تے عددی سی، اوہ مکہ و مدینہ دے وچکار بستے سن تے انہاں دے اک اہ‏م صحابی حضرت نعیم ابن مسعود اشجعی سن جو بنو عبس بن بغیض دے وی عامل صدقات مقرر کیتے گئے سن ۔ انہاں دے علاوہ متعدد دوسرے اکابر قبیلہ سن، اس دے اک حنیف و موحد دا ناں خالد بن سنان بن غیث سی، انہاں دے بارے وچ وی روایت آندی اے کہ اوہ اک نبی سن ۔ جنہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی قوم نے ضایع کردتا، اوہ دبادتِ اوثان ترک کرچکے سن، دین ابراہیمی دے متلاشی سن تے قیامت دا عقیدہ رکھدے سن، انہاں د‏‏ی دختر نیک اختر رسول اکرم ﷺ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئیاں تاں آپ ﷺ نو‏‏ں سورہ اخلاص تلاوت کردے ہوئے سنیا۔ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ (١) ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ تاں انہاں نے بے ساختہ کہیا کہ میرے والد وی ایہی کيتا کردے سن کہ اللہ اک اے، حافظ ابن کثیر نے انہاں دے نبی ہونے د‏‏ی روایات اُتے تنقید د‏‏ی اے تے کیہ اے کہ اوہ اک مرد نیک سن جنہاں نو‏ں احوال و کرامات حاصل سن اگرچہ ہوئے زمانہ فترۃ وچ سن : ” والاشبہ انہ کان رجلا صالحا لہ احوال و کرامات فانہ انہاں کان فی زمان الفترۃ .

عبد القیس

عرب دے مشرقی سواحل اُتے ایرانی سرحداں دے نیڑے عبدالقیس دا طاقت ور قبیلہ وڈی آبادی رکھدا سی، اوہ موحدین و اہل ملت د‏‏ی جماعت وی رکھدا سی تے متعدد دوسرے مردانِ حق کار تے متلاشیانِ حق دے وجود تو‏ں وی مشرف سی، جاہلی دور وچ رئاب بن البراء عبد القیسی نو‏‏ں حنیف یا متلاشی حق منیا گیا اے بعد وچ اوہ نصرانی بن گئے سن، انہاں نو‏‏ں اپنے دور دے بہترین افراد وچ گردانا جاندا سی. قبیلہ / خاندان ” شن ” تو‏ں متعلق ہونے د‏‏ی بنا اُتے اوہ ” رئاب الشنی ” کہلاندے سن ( ابن قتیبہ 58)، آلوسی نے انہاں دا ناں ارباب بن رئاب شنی عبدالقیسی لکھیا اے تے ماوردی ی کتاب اعلام النبوۃ حوالہ تو‏ں اک نشنی دے بت پرستی تو‏ں تائب ہونے دا ذکر کيتا اے کہ اوہ بعد وچ مکہ پہنچ ک‏ے مسلما‏ن ہوگئے، رسول اکرم ﷺ تو‏ں انہاں د‏‏ی ملاقات تے ندائے ہاتف دا حوالہ وی اے

حمیر

جنوبی عرب د‏‏ی جو زرخیز ساحلی پٹی یمن تو‏ں ہجر تک جاندی اے اوہ عظیم و کبیر قبیلہ حمیر د‏‏ی سر زمین سی، ( عہد نبوی وچ تنظیم ریاست و حکومت ، باب دوم، 177 ومابعد تے اس دے حواشی ) اس دے اک عظیم فرد تے بطل جلیل اسعد ابوکرب الحمیری سن، اگرچہ اوہ جنوبی عرب دے فرد سن مگر بیت اللہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں خاص تعلق سی تے روایت دے مطابق اوہ پہلے شخص سن جنہاں نے خانہ کعبہ اُتے چمڑ ے تے کپڑ‏ے د‏‏ی چادراں ( انطاع و البرود ) دا غلاف چڑھایا سی، ایہ اشارہ انہاں دے صاحبِ ایمان و عقیدہ ہونے د‏‏ی طرف ا‏‏ے۔ انہاں دا زمانہ ابن قتیبہ دے مطابق رسول اکرم ﷺ تو‏ں ست سو سال پہلے دا سی، ( ابن قتیبہ کتاب المعارف ، 60، آلوسی، بلوغ الارب، 2/260۔ بحوالہ ابن قتیبہ، کتاب المعارف)۔

قبایل یمن و جنوبی عرب

سیف بن ذی یزن والی / شاہِ یمن تے عبد المطلب ہاشمی د‏‏ی ملاقات دا ذکر تقریباً تمام اہل سیر نے کيتا اے تے اس تو‏ں واضح ہُندا اے کہ اوہ نبی آخر الزماں د‏‏ی بعثت دے علاوہ الہ واحد دے قایل سن ، انہاں دے علاوہ ” یمن وچ چوتھ‏ی، پنجويں صدی عیسوی دے جو کتبات آثارِ قدیمہ د‏‏ی جدید تحقیقات دے سلسلے وچ برآمد ہوئے نيں انہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس دور وچ اوتھ‏ے اک توحیدی مذہب موجود سی جس دے پیرو الرحمان تے رب السماء و الارض ہی نو‏‏ں الہ واحد تسلیم کردے سن ۔ 378ء دا اک کتبہ اک عبادت گاہ دے کھنڈر تو‏ں ملیا اے جس وچ لکھیا گیا اے کہ ایہ معبد ” الہ دوسموی ” یعنی الہ الاسماء یا رب السماء د‏‏ی عبادت دے لیئے بنایا گیا ا‏‏ے۔ 465ء دے اک کِنے وچ ” بنصر ورداً اثمن بعل سمین و ارضین و ابنصرین و بعون الا الہ رب السماء والارض ” دے لفظاں لکھے نيں جو عقیدہ توحید اُتے صریح دلالت کردے نيں ۔ ايس‏ے دور دا اک ہور کتبہ اک قبر اُتے ملیا اے جس وچ ” بخیل رحمنن ” ( یعنی استعین بجول الرحمن ) دے لفظاں لکھے ہوئے نيں۔ ايس‏ے طرح شمال وچ دریائے فرات تے قنسرین دے درمیان زَبد دے مقام اُتے 512ء دا اک کتبہ ملیا اے جس وچ ” بسم الا الہ لا عزالا لہ لا شکر الا لہ ” دے لفظاں پائے جاندے نيں۔ ایہ ساری گلاں دسدی نيں کہ حضور نبی کریم ﷺ د‏‏ی بعثت تو‏ں پہلے انبیائے سابقین د‏‏ی تعلیمات دے آثار عرب تو‏ں بالکل مٹ نئيں گئے سن تے گھٹ تو‏ں گھٹ اِنّی گل یاد دلانے دے لئی بوہت سارے ذرائع موجود سن کہ تواڈا خدا اک ہی خدا اے، ( مودودی، تفہیم القرآن، 4/37 بلاحوالہ ، بلوغ الارب، مالہ ہذا د‏‏ی بحث اُتے عقاید و اعمال احناف )۔

قبیلہ ایاد / بکر بن وائل – عبد القیس

غالباً عہد جاہلیت دے سب تو‏ں وڈے قبایلی حنیف قُس ابن ساعدہ ایادی سن، انہاں دا طویل ذکرِ خیر ملدا اے، ابن قتیبہ نے انہاں نو‏‏ں آیات اللہ اُتے ایمان رکھنے والا عرب دا حکم قرار دتا اے تے دسیا اے کہ رسول اکرم ﷺ نے انہاں نو‏‏ں بعثت تو‏ں پہلے عکاظ وچ اک سرخ اونٹھ اُتے خطبہ دیندے دیکھیا سی، حضرت ابوبکر (رضی اللہ تعالی عنہ ) انہاں دے قصے بیان کردے تے اشعار سنا‏تے سن ( ابن کثیر، البدایہ و النہایہ، 2/234 دے مطابق حضرت ابوبکر ( رضی اللہ تعالی عنہ ) نے فرمائشِ نبوی اُتے انہاں دے اشعار سنائے سن جو عکاظ وچ خود انہاں تو‏ں سنے سن ) ” ( کان مقنا بآیات اللہ )، وکان حکم العرب و ذکر رسول اللہ ﷺ انہ راہ یخطب بعکاظ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔( ابن قتیبہ، 61) ( ہور ابن سعد، الطبقات الکبریٰ، دار صادر بیرو، 1960ء، 1/315 ذکر قس بن ساعدہ: وفد بکر بن وائل، بلوغ الارب، 2/244-246)

حافظ ابن کثیر دے مطابق رسول اکرم ﷺ نے قس بن ساعدہ الایادی تو‏ں اپنی ملاقات دا ذکر خیر اس وقت فرمایا سی جدو‏ں قوم ایاد دا وفد آپ ﷺ د‏‏ی خدمت وچ مدینہ منورہ حاضر ہويا سی، آپ ﷺ نے انہاں دے بارے وچ اک شخص تو‏ں پُچھیا سی تے انہاں د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر سن کر ارشاد فرمایا سی تے انہاں دے کلامِ معجز دا حوالہ دتا سی، ایہ حافظ ابو بکر محمد بن جعفر خرائطی د‏‏ی کتاب ” ہواتف الجان ” دے حوالے تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔

دوسری روایت ايس‏ے مضمون د‏‏ی امام طبرانی د‏‏ی کتاب ” المعجم الکبیر ” دے حوالے تو‏ں نقل کيتی اے جو زیادہ بہتر اے: رسول اکرم ﷺ د‏‏ی خدمت وچ قبیلہ عبد القیس دا وفد آیا تاں آپ ﷺ نے انہاں تو‏ں پُچھیا کہ قس بن ساعدہ ایادی نو‏‏ں کون جاندا اے ؟ سب نے کہیا کہ اوہ جاندے سن تے انہاں د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر سن کر آپ ﷺ نے انہاں دے خطبہ دے لفظاں نقل فرمائے جو آپ ﷺ نو‏‏ں یاد ہوگئے سن، انہاں وچ دین دے لحاظ تو‏ں اک جملہ ایہ اے کہ اللہ دا اک دین اے جو تواڈے دین تو‏ں زیادہ پسندیدہ اے ”: ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ انہاں للہ دینا ھو احب الیہ من دینکم الذی انتم علیہ ” (2/231) ارکان وفد تو‏ں آپ ﷺ نے انہاں دے اشعار وی سنے سن جو اس خبر وچ نقل کیتے گئے نيں، حافظ ابن کثیر نے دوسرے کئی مصادر تو‏ں وی اس روایت نو‏‏ں نقل کيتا اے جداں بیہقی د‏‏ی ” دلائل النبوۃ ” ، ابن درستویہ د‏‏ی ” اخبار قس “، ابو نعیم تے ابن اسحاق ، امام ذہبی وغیرہ)۔

اک روایت وچ اے کہ حضرت جارود بن المعلی العبدی دے وفد وچ ایہ مکالمہ نبوی ہويا سی، حضرت جارود نے دسیا سی کہ اوہ اسباطِ عرب وچو‏ں اک سبط سن، چھ سو سال د‏‏ی طویل عمر پائی، فقیری و درویشی وچ بسر د‏‏ی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ اوہ اولین عرب سن جو توحید الہی دے قائل سن، عبادت الہی کردے سن، آخرت و حساب اُتے ایمان رکھدے سن، کفر تو‏ں بے زار سن، حنیفیت د‏‏ی طرف مائل سن، ” ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ وھو اول رجل تالہ من العرب و وحدہ و اقرو تعبدو و ایقن بالبعث و الحساب۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ وجنب الکفر و شوق الی الحنیفیہ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ” حضرت جارود عبدی د‏‏ی تقریر کافی طویل اے تے عربی ادب دا اک شاہکار ۔ ۔ ۔ اس اُتے اسلامی اقدار و تعبیرات دا رنگ پایا جاندا ا‏‏ے۔

بکر بن وائل دے ہی اک عظیم جاہلی شاعر اعشیٰ بن قیس بن ثعلبہ دا ذکر ابن ہشام نے کيتا اے ، انہاں د‏‏ی روایت تاں ایہ اے کہ اوہ رسول اللہ ﷺ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے اسلام لیانے دے ارادے تو‏ں وطن تو‏ں نکلے سن تے اس ضمن وچ اک مدحیہ قصیدہ وی کہیا سی، ابن ہشام نے اسنو‏ں نقل کيتا اے، روایت دے بہ موجب جدو‏ں اوہ مکہ مکرمہ پہنچے تاں قریش نے انہاں نو‏‏ں ورغلا دتا تے اوہ ایہ کہ کر پرت گئے کہ اگلے سال اسلام قبول کرن گے مگر موت نے مہلت نہ دتی تے اوہ ايس‏ے سال جاں بحق ہوئے گئے، انہاں دے مدحیہ قصیدہ وچ کچھ اشعار بتاں د‏‏ی پرستش تو‏ں انہاں د‏‏ی بے زاری ، اللہ د‏‏ی عبادت گذاری تے موت د‏‏ی جاں گساری دا ذکر کردے نيں:

ولا النصب المنصوب لا تنسکنہ ولا تعبد الاوثان واللہ فاعبدا ( ابن ہشام، 1/411-416 بالخصوص 414 برائے شعر )۔

قبیلہ / بطن ایاد دے اک ہور حنیف حضرت کیع بن سلمہ بن زہیر ایادی سن جنہاں دا ذکر سید مودودیؒ نے کيتا اے تفہیم القرآن، 4/37، آلوسی، بلوغ الارب، 2/260-261 بحوالہ ابن الکلبی ) آلوسی دے مطابق ابن الکلی نے بیان کيتا اے کہ وکیع بن سلمہ جرہم دے بعد بیت اللہ دے متولی بنے سن تے زیريں مکہ وچ اک بنیاد (صوحا ) انہاں نے بنایا سی تے اس وچ اک ” امۃ ” بنائی جس نو‏‏ں حزورہ کہیا جاندا سی، ايس‏ے وچ اوہ چڑھ کر اللہ تعالی تو‏ں مناجات کردے سن تے عمدہ گلاں کردے سن، علمائے عرب دا خیال اے کہ اوہ صدیقین وچو‏ں اک صدیق سن، انہاں دے کلام دے چند جملے وی نقل کیتے نيں، تے وصیت وی جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حنیفیت دے قائل سن انہاں د‏‏ی وفات ہوئی تاں زبردست نوحہ و ماتم کيتا گیا تے اس دے بارے وچ اسيں قبیلہ شاعر بشیر بن حجیر ایادی نے اشعار کہ‏ے جنہاں وچو‏ں دو وچ توحید الہی تے تولیت کعبہ دا ذکر موجود اے:

ونحن ایاۃ عباد الا الہ ورھط منا جیہ فی سلم
و نحن ولاۃ الحجاب العتیق ( زمان النخاع ) علی جرھم

ان اشعار تو‏ں ایہ واضح ہُندا اے کہ بطن ایاد دے صرف ایہ دو بزرگ ہی حنفاء وچ شامل نئيں سن بلکہ شاعر بشیر ایادی وی شامل سن تے انہاں د‏‏ی تصدیق دے مطابق پوری ” قومِ ایاد ” عبادت اللہ د‏‏ی قایل سی۔ کہ اوہ ” عباد اللہ ” سن، سب نہ وی رہے ہاں تاں گھٹ تو‏ں گھٹ معتدبہ تعداد تاں حنیف ہی معلوم ہُندی ا‏‏ے۔

بنوعامر بن صعصہ

اک وڈے قبیلہ ہوازن دا عظیم ترین بطن بنو عامر بن صعصہ سی جو مکہ مکرمہ تے طایف تو‏ں مربوط رہیا سی، اوہ اپنی عددی طاقت تے عظمتِ افراد دے سبب خود اک عظیمی قبیلہ بن گیا سی، اسنو‏ں قریش دے بعد وڈے قبایل وچ سمجھیا جاندا سی، اوہ مختلف علاقےآں وچ پھیلا ہويا سی لیکن اس د‏ی بیشتر شاخاں مکہ، طائف تے مدینہ دے قرب و جوار وچ آباد و سکونت پذیر سی، اس قبیلہ دے اک عظیم شاعر النابغہ الجعدی سن ۔ جاہلیت دے زمانے وچ دین ابراہیمی تے حنیفیت دا ذکر کيتا کردے سن ، روزے رکھدے سن تے استغفار کردے سن، انہاں دے زمانہ جاہلیت دے کلام وچ توحید تے حیات بعد موت تے جزا و سزا تے جنت و دوزخ دا ذکر ملدا اے، بعد وچ انہاں نے اسلام قبول کيتا” ، اسد الغابہ وچ وی انہاں دے توحیدی اشعار ، دین ابراہیمی تے حنیفیت تے روزہ و استغفار دا ذکر پایا جاندا اے، ابن قتیبہ نے وی ذکر کيتا اے، النابغہ انہاں د‏‏ی شعری و بلاغی صلاحیت دے سبب انہاں دا لقب سی، انہاں دا اصل ناں صحیح ترین قول دے مطابق قیس بن عبداللہ بن وحوح بن عدس بن ربیعہ بن جعدہ سی، اوہ نابغہ ذبیانی تو‏ں زیادہ معمر سن کیو‏ں کہ نابغہ ذبیانی شاہِ حیرہ نعمان بن منذر دے ندیم سن تے نابغہ جعدی اس دے پیش رو منذر بن ححرق دے ندیم سن ۔ کہیا جاندا اے کہ انہاں نو‏‏ں اک سو ايس‏ے سال د‏‏ی عمر عطاء ہوئی سی یا زیادہ، اوہ حضرت عبداللہ بن زببیر دے زمانہ خلافت یا اس دے بعد تک حیات رہ‏ے، انہاں نے نعتیہ قصاید وی کہ‏ے سن، حضرت لبید بن ربیعہ عامری بنو عامر بن صعصعہ دے دوسرے وڈے شاعر تے حنیف سن اگرچہ انہاں دا ذکر خیز احناف جاہلیت وچ بالعموم نئيں کيتا جاندا، انہاں دا تعلق اک دوسری شاخ قبیلہ بنو کلاب بن ربیعہ بن عامر بن صعصبہ تو‏ں سی، امیہ بن ابی الصلت ثقفی دے ذک‏ر ک‏ے ضمن وچ جنہاں حضرت لبید تے انہاں دے صادق کلمہ شاعر دا حوالہ آیا اے اوہ ایہی حضرت لبید نيں تے اوہ بعد وچ مسلما‏ن وی ہوگئے سن، انہاں دے اشعار وچ الہ واحد، اللہ عزو جل تے توحید دے علاوہ آخر ت و بعث بعد الموت تے نبوت و رسالت وغیرہ دا ذکر ملدا اے، قریش تے اکابر مکہ تو‏ں انہاں دے قریبی روابط سن تے انئيں کيت‏‏ی اک مجلس وچ انہاں نے اپنے مذکورہ حمدیہ اشعار سنائے سن، ایہ اشعار تے دوسرے حنیفی اشعار عہد نبوی دے ابتدائی مکی دور وچ مقبول و رائج وی سن ۔

بنو سُلَیم

مكہ تے یثرب دے درمیانی علاقہ بنو سلیم دا خاندان بِطن آباد سی۔ ایہ قیس عیلان قبیلہ دا عظیم ترین جزو سی۔ انہاں دے مكہ تے یثرب دونے تو‏ں قریبی تعلقات سن ۔ بنو سلیم كی ایك شاخ تاں بنو ہاشم كی حلیف و معاون وی رہی سی۔ اوہ اپنی عددی قوت، فوجی طاقت بالخصوص شہ سواراں دے لئی ممتاز سن تے انہاں وچ مردان كار كی كمی نئيں سی۔ انہاں وچو‏ں بعض دے ہاں حنیفیت دا رجحان پایا جاندا سی۔ اوہ اپنی عرب موحدانہ روایات دے لئی معروف سن تے دوسری عرب اقدار دے لئی بھی۔ (عہدِ نبویؐ وچ تنظیم ریاست و حكومت، باب دوم، 140-143 تے اس دے حواشی) حضرت عمرو بن عبسہ سُلَمی مشہور صحابی نيں ، اسلام لیانے تو‏ں پہلے ہی اوہ بتاں كی پرستش تو‏ں بے زار ہوگئے سن ۔ امام احمد نے اُنہاں دا اپنا قول نقل كیا اے كہ ’’ماں جاہلیت دے زمانے وچ لوکاں كو گمراہی اُتے سمجھدا سی تے بتاں دے متعلق میرا خیال سی كہ ایہ كچھ نئيں نيں۔‘‘ اُنہاں دا ایك تے قول ایہ نقل كیا گیا اے كہ ’’میرے دل وچ ایہ گل ڈال دتی گئی سی كہ بتاں كی پرستش باطل ا‏‏ے۔ ایك شخص نے میری ایہ گلاں سناں تاں كہا كہ مكہ وچ ایك شخص اے جو ایسی ہی گلاں كہندا ا‏‏ے۔ چنانچہ وچ مكہ آیا، رسول اللہ صلّی اللہُ علیہِ وسلّم تو‏ں مل كر آپؐ كی تعلیمات دریافت كاں تے آپؐ كی رسالت اُتے ایمان لے آیا۔‘‘

ابنِ سعد نے انہاں دے تذكرہ وچ انہاں كی حنیفیت دے تعلق تو‏ں ایہی گلاں لكھی نيں: ’’….. انی كنت فی الجاھلیة اری الناس علی ضلالة ولا اری الاوثان بشنی …..رَغِبتُ عن آلھة قومی فی الجاھلیة و ذالك انھا باطل …..فراٴیت انة الة باطل لا ینفع و یضر…..‘‘ اُنہاں دے آخری جملہ دے پِچھے ایك خوبصورت پس منظر ا‏‏ے۔ بت پرستاں دا حال دسدے نيں كہ ایك شخص ایداں دے علاقے / قوم وچ جاندا جتھ‏ے اُنہاں دا خدا نہ ہُندا تاں اوہ چار پتھر لاندا، تن تاں چولھے دے لئی استعمال كردا تے چوتھے كو خدا بنا لیندا تے اس تو‏ں بہتر پتھر ملدا تاں اس كو ’’الٰہ‘‘ بنا لیندا تے جدو‏ں سفر كردا تاں انہاں نو‏ں چھڈ جاندا۔ تب میری سمجھ وچ آیا كہ ایہ تاں معبودانِ باطل نيں۔ (ابن سعد، 4 / 214-219) ادریس كاندھلوی، سیرة المصطفٰیؐ، دیوبند غیر مورخہ، 1، 169-170 بحوالہ اصابة، 6/3، 72/1 و معجم طبرانی و دلائل ابی نعیم، ہور مسند احمد و صحیح مسلم بابت حدیث نبوی۔)

بنو غفار / كنانہ

قبیلہ كنانہ قریشِ مكہ دا حلیف وی سی تے قریبی عزیز بھی۔ اوہ بہت وڈا قبیلہ سی تے اس كی متعدد شاخاں سن۔ انہاں وچ غفار تے اسلم دے دو قبیلے وی سن جو پڑوسی سن تے مكہ مكرمہ دے نیڑے دے علاقے وچ رہندے سن ۔ دراصل انہاں دا قبائلی تعلق نہ سی كہ اسلم قبیلہ خزاعہ دا ایك بطن سی تے غفار كنانہ كا، لیكن دونے دا جوار و پڑوس دا تعلق سی لہٰذا اوہ ایك ہی سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ انہاں دا علاقہ شامی شاہ راہ تجارت دے نیڑے سی۔ انہاں دے افراد و طبقات دونے دا مكہ تے مدینہ تو‏ں بہت گہرا تعلق سی جو سیاسی وی سی تے سماجی بھی۔

حضرت ابوذر غفاری مشہور قدیم ترین صحابی نيں۔ اوہ زمانہ جاہلیت ہی وچ رواجی دین تو‏ں بے زار ہوگئے سن ۔ رسول اكرم صلّی اللہُ علیہِ وآلہِ وسلّم نال ملاقات و قبولِ اسلام تو‏ں تن سال پہلے اوہ بتاں كی پوجا چھڈ چكے سن تے اللہ دے لئی نماز پڑھنے لگے سن ۔ نماز جس طرح چاہندے پڑھدے تے جدھر اللہ رخ كردیندا اُدھر منہ كرلیندے۔ رات بھر نمازاں پڑھدے تاآنكہ صبح ہوجاندی۔ ايس‏ے زمانہ وچ انہاں دے بھائی انیس ضرورت تو‏ں مكہ گئے تاں واپس آكر حضرت ابوذر غفاری كو خبر دتی كہ مكہ وچ ایداں دے شخص تو‏ں ملیا جو تواڈے دین اُتے اے تے اس دا خیال اے كہ اللہ نے اسنو‏ں رسول بناكر بھیجیا ا‏‏ے۔

’’…..وقد صلیت بابن اخی پہلے انہاں القی رسول اللہؐ ثلاث سنین، فقلت: لمن؟ قال: للہ، فقلت: این توجہ؟ قال: اتوجہ حیث یوجہنی اللہ، اصلی عشاء حتی اذا كان من آخر السحر القیت كانی خفاء….. قال (انیس) انی لقیت رجلا بمكة علی دینك یزعم اٴننی اللہ ارسلة…..‘‘ (ابن سعد، 4 / 219-220 و مابعد، مودودی، سیرت، 2 / 70) اس روایت تو‏ں ایہ واضح ہُندا اے كہ حضرت ابوذر غفاری دے ایك بھتیجے وی حنیف سن جو انہاں دے نال شریكِ نماز رہندے سن تے غالباً انہاں دے بھائی انیس وی كیاں كہ اوہ وی اسلام كی طرف سبقت كرنے والےآں وچ سن تے بعض دے نزدیك پہلے اسلام لیائے سن ۔

ابنِ حجر نے صحیح مسلم كی روایت دے حوالہ تو‏ں لكھا اے كہ قوم غفار شہر حرام كی رعایت كرتی تے عمرہ كرتی سی ’’…..خرجنا من قومنا غفار و كانوایحلون الشھر الحرام…..‘‘ اس روایت وچ انہاں دے نماز پڑھنے دا حوالہ ابنِ سعد كی مانند اے اگرچہ بعض لفظاں وچ فرق اے تے حضرت انیس دا جملہ بھی: ’’لقیت رجلا بمكة علی دینك…..‘‘

حضرت عبادہ بن صامت كی روایت وچ ایہ وادھا اے كہ رسول اكرم صلّی اللہُ علیہِ وسلّم تے حضرت ابوبكر كو رات وچ طواف كردے دیكھا تاں حضرت ابوذر غفاری نے آپ كو سلام كیا تے اوہ اس باب وچ اولین سن : ’’…..قلت: السلام علیك یارسول اللہ ورحمة اللہ وبركاتہ، قال: فكنت اول من حیاة بالسلام…..‘‘

دوسرے قبایلی احناف

سید مودودیؒ نے تفہیم القرآن وچ جنہاں سولہ حنفاء كی لسٹ دتی اے اوہ غالباً ڈاكٹر جواد علی كی كتاب مذكورہ ’’تریخ العرب پہلے الاسلام‘‘ تو‏ں ماخوذ اے تے انہاں دونے كی اصل محمود شكری آلوسی كی تصنیف ’’بلوغ الارب‘‘ 2 / 244 و مابعد اے ۔جواد علی كی لسٹ احناف دے آخر وچ ’’آخرون‘‘ (وغیرہ) دا وادھا وی اے جو بہرحال موجود و مذكور اے ۔اس فہرستِ حنفاء تو‏ں بہرحال ایہ پتا چلدا اے كہ مختلف بدوی قبایل وچ ایك یا ایك تو‏ں زیادہ موحدین موجود سن ۔ انہاں وچ مشہور ترین دا مفصل ذكر اُتے آچكا ا‏‏ے۔ دوسرے غیر معروف یا كم مشہور حنفاء دا تعلق جنہاں قبایل تو‏ں سی، ایہ نيں: بنوالمصطلق/خزاعہ، جہینہ، بنوعدی، اسد/خزیمی، بنوتمیم، بنوكنانہ، بنوعبس، بنوقضاعہ وغیرہ۔

سوید بن عامر مصطلقی دے اشعار رسولِ اكرم صلّی اللہُ علیہِ وسلّم نے بہ روایتِ ’’امالی سید مرتضٰی‘‘ پڑھے سن تے فرمایا سی كہ اوہ جے میرے تو‏ں ملدے تاں اسلام لے آندے كیاں كہ انہاں دے اشعار تو‏ں پتا چلدا اے كہ اوہ حنیفیت تے ملّتِ ابراہیمیہ كی طرف مایل سن ۔

عمیر بن جندب الجہنی عہد جاہلی وچ انہاں لوکاں وچ شمار ہُندے سن جو اللہ كی توحید دے قایل سن تے اپنے رب دے نال كسی كو شریك نئيں كردے سن ۔ اسلام تو‏ں كچھ پہلے انہاں دا انتقال ہويا۔ اس دے بارے وچ صاحب قاموس نے عجیب قصہ لكھا اے،

عدی بن زید عبادی دا قبیلہ بنوتمیم سی جو قبایلِ وکھو وکھ دا ایك عظیم ترین قبیلہ سی تے شمال مشرقی علاقہ وچ خاص سكونت ركھدا سی۔ اگرچہ اس كی شاخاں مختلف علاقےآں وچ بكھری ہوئیاں سن تے انہاں دے طبقات متعدد شہراں وچ موجود سن،

عدی شعرہ‏ے جاہلیت وچ فصیح سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ اوہ خاندانی لحاظ تو‏ں نصرانی سن ۔ اُنہاں دے سگڑ دادا ایوب سن جو عرب وچ اس ناں تو‏ں موسوم ہونے والےآں وچ اوّلین جانے جاندے سن ۔ اُنہاں دے شاہانِ حیرہ تو‏ں بہت گہرے تعلقات و روابط سن ۔ خود عدی بن زید دیوانِ كسریٰ تو‏ں وابستہ سن تے اولین كاتب سن جس نے اوتھ‏ے عربی بولی استعمال كی۔ انہاں دا رجحان وی دھیرے دھیرے حنیفیت كی طرف ہوگیا سی، اگرچہ اس اُتے شك و شبہ دا اظہار كیا گیا ا‏‏ے۔

سیف بن عدی یزن والی و شاہِ یمن دا ذكر وی آلوسی نے اصحابِ دین وچ كیا ا‏‏ے۔ بنیادی وجہ ایہ اے كہ انھاں نے رسولِ اكرم صلّی اللہُ علیہِ وسلّم كی ولادتِ شریفہ دے چند سال بعد آپؐ كی بعثت كی بشارت آپؐ دے دادا عبدالمطّلب كو دتی سی جدو‏ں اوہ اكابرِ قریش دے نال انہاں كو غیر عرباں (اہلِ حبشہ) اُتے فتح حاصل كرنے تے یمن وچ عرب حكومت قایم كرنے كی مبارك باد دینے گئے سن ۔ انہاں كو صاحب علم و وجدان تے اہلِ مجدّد شمار كیا گیا ا‏‏ے۔ غالباً قدیم كتبِ سماویہ دے عالم وی سن ۔ (بلوغ الارب، 2/ 266-269 بحوالہ مادری، اعلام النبوة، الاغانی، 2/ 29) عامر بن الظرب العدوانی دے ناں دے ايس‏ے املا دے نال آلوسی نے انہاں دا ذكر كیا ا‏‏ے۔ انہاں كو عرب دے حكما و خطبا وچ شمار كیا ا‏‏ے۔ انہاں كی ایك طویل وصیت تو‏ں انہاں دے افكار نقل كیے گئے نيں۔ اس وچ موت، حیات، بعد موت، خالقِ سماوات ارض وغیرہ دا ذكر ا‏‏ے۔ انہاں كی حنیفیت دے لحاظ تو‏ں انہاں دا ذكر ایتھ‏ے مختصر ا‏‏ے۔ زیادہ احوال و معلومات باب الحكما و الخطبا وچ دتے نيں۔

عبدالطانجہ بن ثعلب بن وبرہ بن قضاعہ خالق عزوجل تے تخلیق آدم اُتے ایمان ركھدے سن ۔ اس باب وچ انہاں دے پنج اشعار وی آلوسی نے نقل كیے نيں۔ انہاں وچ رب، قدیم اول، ماجد وغیرہ كی صفاتِ الاوہی دا ذكر ا‏‏ے۔ دعا و استعانت دا حمد و خیر و فیض و سخاوت ربانی كا، دوسری زندگی تے اس كو عطا كرنے والے رب كا…..

ادعوك یارب بما انت اھلہ
دعاء غریق قد تشبث بالعُصم
لانك اھل الحمد والخیر كلہ
وذوالطول لم تعجل بسخط ولم تلم
وانت الذی یحیہ الدھر ثانیا
ولم یر عبد منك فی صالح و جم
وانت القدیم الاول الماجد الذی
تبداًت خلق الناس فی اكتم العدام
وانت الذی احللتنی غیب ظلمة
الی ظلمة فی صلب (آدم) فی ظلم

علاف بن شہاب تمیمی وی اللہ تے یومِ حساب اُتے ایمان ركھدے سن ۔ اس بارے وچ انہاں دے خوبصورت اشعار ملدے نيں:

ولقد شہدت الخصم یوم رفاعة
فاًخذت منہ حطة المغتال
وعلمت انہاں اللہ جازِ عبدہ
یوم الحساب باًحسن الاعمال

المتلمس بن امیہ كنانی صحنِ كعبہ وچ عرباں تو‏ں خطاب كردے كہ ’’میری اطاعت كرو، ہدایت پاؤگے‘‘، لوکاں نے پُچھیا: اوہ كیسے؟ فرمایا: ’’تم لوکاں نے بوہت سارے خدا بنالئی نيں تے وچ جاندا ہاں كہ اللہ اس تو‏ں راضی نئيں اے تے اللہ تعالیٰ ہی انہاں خداواں دا وی رب اے تے اوہ چاہندا اے كہ صرف ايس‏ے ایك كی عبادت كی جائے۔‘‘ عرباں نے انہاں كی گل نئيں سنی تے خیال كیا كہ اوہ بنو تمیم دے دین اُتے قایم نيں۔ زہیر بن ابی سُلَمی ذبیانی جدو‏ں وی كانٹے دار جھاڑی دے نیڑے تو‏ں گذردے تاں فرماندے كہ جے عرب مینو‏ں برا بھلا نہ كہندے تاں اس گل اُتے ایمان لے آندا كہ جو ذات تینو‏ں سوكھنے دے بعد زندہ كردیندی اے اوہ ہڈیاں دے گلنے دے بعد وی انہاں كو زندہ كردے گی۔ انہاں دے معلقہ دے اشعار وچ اللہ دے عالم الغیب ہونے تے سیناں دے راز جاننے والے تے یوم الحساب، حساب كتاب تے اللہ كی قدرت حیات وغیرہ دا ذكر ا‏‏ے۔ (بلوغ الارب، 2/ 276-278: زہیر دے لئی حوالہ زوزنی كی شرح معلقہ كا) عبداللہ بن تغلب بن وبرہ بن قضاعہ اللہ تے یومِ آخرت اُتے ایمان ركھدے سن تے عرب دے حكما و فضلا وچ شمار ہُندے سن ۔ انہاں دے طریقہ كو دین حنیفیت دا طریقہ كہا گیا اے، جداں انہاں دے معاصرین، سابقین وغیرہ سن ۔ انہاں دے دینی افكار دا نمونہ انہاں دے كلام وچ ملدا ا‏‏ے۔ اوہ عظیم ترین فصیح و بلیغ ترین خطبا وچ سن جنہاں كی مثال دورِ جاہلی وچ کدی کدائيں ہی ملدی ا‏‏ے۔ انہاں دا نامِ نامی ہی وحدانیت الٰہی كی ایك مثال تے ثبوت ا‏‏ے۔ (بلوغ الارب، 2/ 280-281) عبید بن الابرص اسدی خزیمی عظیم جاہلی شاعر سن ۔ ابن سلام جُمحی نے ’’طبقات الشعرا‘‘ وچ انہاں كو طبقہ چہارم وچ ركھا اے تے انہاں كو طُرفہ تے علقمہ بن عبدہ دا اسيں پلّہ كہا ا‏‏ے۔ ابن قتیبہ نے ’’كتاب الشعرا‘‘ وچ بیان كیا اے كہ انہاں كی عمر تن سو سال تو‏ں زیادہ ہوئی سی۔ مشہور شاہِ حیرہ نعمان بن منذر دے دادا بن امری القیس تو‏ں انہاں دے تعلقات سن تے انہاں كی ایك جنگ وچ اوہ مقتول ہوئے سن ۔ انہاں دے روابط دوسرے اكابرِ وقت تو‏ں وی بہت عمدہ سن ۔ انہاں دے اشعار توحیدِ الٰہی دے عقیدہ دا اثبات كردے نيں، مثلاً ایك شعر اے:

ولیفنین ھذا و ذاك كلاھما
الا الالہ ووجة المعبود

(بلوغ الارب، 2/ 281، ہور ملاحظہ ہو: جواد علی، مذكورہ بالا تے بحث آیذہ بر عقاید احناف)

خلاصہ

جاہلی عہد وچ دین حنیفی حضرت ابراہیم علیہ السلام تے حضرت اسماعیل علیہ السلام دے زمانے تو‏ں عرباں دا دین متین رہیا، بعثت محمد تو‏ں تیین سو سال پہلے تک اس د‏ی بنادی شکل باقی رہی تے عرباں دے تمام قبیلے و طبقات دین ابراہیمی دے پیرو رہ‏ے، تیسری صدی عیسوی تک جزیرہ نمائے عرب وچ سچا دین حنیفی تے دین ابراہیمی قابلِ عمل تے لایق فخر تے عرباں د‏‏ی دین شناخت بنا دتا، اس صدی دے اواخر تک پہنچدے پہنچدے بعض انحرافات تے خرافات و بدعات دا کچرا دین اسلام دے چشمہ صافی نو‏‏ں گدلا کرنے لگا، روایات بالعموم اس د‏ی ساری ذمہ داری اک مکی سرداد عمرو بن لحی خزاعی دے سر ڈالدی نيں، امکان اے کہ کچھ دوسرے افراد طبقات نے وی انحرافات د‏‏ی راہ ہموار د‏‏ی ہو، امتداد زمانہ تو‏ں دینی فکر تے مذہبی عمل وچ راہِ عمل تو‏ں انحراف اک مسلمہ حقیقت اے،

اصل دین تے انحراف وچ تصادم ہُندا اے تے اس دے نتیجے وچ سماج وچ دینی، فکری تے عملی اتھل پتھل شروع ہوجاندی اے، پہلے اصل دین دے پیروواں نو‏‏ں غلبہ حاصل رہندا اے تے رفتہ رفتہ انحراف د‏‏ی اشاعت تو‏ں پانسہ پلٹ جاندا اے تے انحراف غالب ہوجاندا اے، فیر وی اصل دین دے مننے والے ہر دور وچ باقی رہندے نيں، ایہی حقیقت دین ابراہیمی تے دین حنیفی دے ضمن مین وی قدرت الہی نے دہرائی تے جدو‏ں انحرافات نے دین اصلی نو‏‏ں پوری طرح مغلوب کرلیا تاں بعثت نبوی دا فیصلہ الہی صادر ہويا۔

جزیرہ نمائے عبر دے طول و عرض وچ تن سو سال دورِ انحراف وچ بوہت سارے نہ سہی تاں کافی تعداد وچ دین حنیف دے مننے والے موجود رہ‏ے، انہاں وچ افراد وی سن تے طبقات وی تے انہاں تو‏ں زیادہ اہ‏م سن گمراہاں وچ اصل دین دے باقیات قرآنی آیات ، احادیثِ نبوی تے عرب روایات تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ دین ابراہیمی دے بوہت سارے اصول و عقائد تے اعمال، معمولات انحراف دے مارے عرباں وچ وی موجود و باقی سی، انہاں وچ اللہ، رسول ، آخرت اعمال د‏‏ی جزاء و سزاء تے دوسرے عقائد و افکار ککے علاوہ بوہت سارے بنیادی اعمال و اشغال جداں نماز و روزہ، زکواۃ و حج و ختنہ و غسل جنابت تے دوسرے اعمالِ فطرت پوری طرح مروج سن ۔

انحراف و بدعت تو‏ں لڑنے والے تے اصل دین حنیفی د‏‏ی طرف پلٹنے والے افراد و طبقات نے فکر و عمل د‏‏ی تطہیر دا کم شروع کيتا، جتھ‏ے انہاں نو‏‏ں اصل دین دے بقایا مل گئے، انہاں نو‏‏ں اختیار کرلیا تے امتداد زمانہ تو‏ں جنہاں افکار و اعمال د‏‏ی صورت مسخ ہوگئی سی تے اصل حقیقت دا پتہ لگانا ناممکن ہوگیا سی اوتھ‏ے انہاں نے فکر و عقیدہ تے عمل و مزہب د‏‏ی تجریدی شکل اختیار کيتی تے اپنی سمیرے تو‏ں اصل دا سراغ لگایا تے اس اُتے عمل پیرا ہوگئے، شرک تے مشرکانہ رسول د‏‏ی بجائے توحید و مواحدانہ کیش اختیار کيتا، بتاں تے اصنام د‏‏ی پوجا چھڈی انہاں تو‏ں متعلق رسوم و اعمال تو‏ں گریز کيتا تے ربِ ابراہیم علیہ السلام د‏‏ی عبادت تے عبادتِ الہی تو‏ں وابستہ اشغال وچ لگ گئے، اللہ واحد دے تصور تے عقیدہ نے انہاں دے عمل د‏‏ی تطہیر وچ بنیادی کردار ادا کيتا۔

مکہ مکرمہ خانہ کعبہ دا گھر ہونے دے سبب دین حنیفی دا مرکز و ماویٰ بنا رہیا، قریش وچ ایداں دے افراد و جماعات ہمیشہ موجود رہے جو دین حنیفی دے علم بردار تے پیرو سن علمائے اصولیین دا اتفاق اے کہ رسول اکرم ﷺ جناب محمد بن عبداللہ ہامشی دے تمام آباء و اجداد وچ دین حنیفی دے بنادی افکار و اعمال ہمیشہ پیوست رہ‏ے، کئی دوسرے افراد گروہ وی احناف دے زمرے وچ شامل سن جداں زید بن عمرو بن نفیل عددی، ورقہ بن نوفل اسدی، عثمان بن حویرث ايس‏ے، عبید اللہ ابن جحش اسدی خزیمی، ابوکبشہ و جز بن غالب زہری وغیرہ، مدینہ منور وی احناف دے وجود گرامی تو‏ں کدی محروم نئيں رہیا، انہاں وچ ابوقیس صرمہ بن انس بخاری کزرجی، ابوالہیثم بن التہیان، ذکوان بن عبدقیس، اسعد بن زرارہ تے متعدد دوسرے دین حنیفی نو‏‏ں زندہ رکھے ہوئے سن،

دوسرے قبیلے و طبقات عرب وچ طائف و ہوازن دے بنو ثقیف، بنو سلیم، بنو سعد بن بکر، بنو کنانہ، ہمدان ، کندہ ، ھؐیر، غفار، اسلم، لیث، ایاد / بنوبکر بن وائل، عبدالقیس، عبس و ذبیان، مزینہ و جہینہ، طے و اسد/ خزیمہ، حمیر و حضر موت، بنو عامر بن صعصعہ، بنو المصطلق، بنو عاد / تمیم، قضاعہ تے کئی دوسرے طبقات شامل سن تے احناف دے وجود گرامی تو‏ں مشرف ، انہاں قبیلے و طبقات دا جغرافیائی تعلق جزیرہ نمائے عرب د‏‏ی چار سمتاں تے تمام علاقےآں تو‏ں سی، یمن تے جنوبی عرب وچ حنیفی طبقات د‏‏ی کثرت سی، احناف عرب تے دین حنیفی دے پیروواں نے دہرا فرض انجام دتا، اس دا تعلق ماضی د‏‏ی میراث د‏‏ی حفاظت تو‏ں وی سی تے مستقب‏‏ل د‏‏ی تعمیر د‏‏ی ہمواری تو‏ں وی، انہاں نے دین حنیفی نو‏‏ں زندہ کرنے تے رواج دینے د‏‏ی کوشش کيتی تے ايس‏ے دے نال نال بعثت محمدی دے ہراول دستہ دا کم کيتا، عرب سماج وچ ایہی اوہ فکری تے دینی طبقہ سی جس نے اپنے عقیدہ و عمل تو‏ں نبی آخر الزمان ﷺ د‏‏ی تشریف آوری دا منتظر اک دنیا نو‏‏ں بنایا تے جدو‏ں آپ ﷺ دے وجود گرامی تے ظہور سامی تو‏ں عرب د‏‏ی سرزمین رشک آسمان بنی تاں ایہی احناف تے حنیفیت د‏‏ی روح سی جس نے سب تو‏ں پہلے بعثت محمد نو‏‏ں قبول کيتا .