دنیا دے مذہباں دیاں کتاباں

انسانی تریخ دا مطالعہ دراصل قوماں دے عروج تے زوال د‏‏ی داستان ا‏‏ے۔ مستند ذرائع تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ تریخ دے مختلف ادوار وچ انسان کسی نہ کسی شکل وچ اپنے رب نو‏‏ں یاد کردا رہیا ا‏‏ے۔ اج وی دنیا دا کوئی گوشہ ایسا نئيں اے جتھ‏ے آثارِ مذہب بالکل ناپید ہون۔ بلکہ رواں صدی مذہب د‏‏ی نشاۃ ثانیہ محسوس ہُندی ا‏‏ے۔ اج دنیا تمام ازماں تے نظام ہائے حیات نو‏‏ں اپنا کر بے قراری دا شکار اے تے اپنے قلب نو‏‏ں مطمئن کرنے دے لئی پیغام ربانی نو‏‏ں سننے دے لئی بے چین ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ ہن یورپ تے مغربی دنیا وچ وی احیائے مذہب د‏‏ی تحریکات اثر انداز ہورہیاں نيں۔

دنیا دے نمایاں مذاہب دے مننے والے اپنے پاس اک یا ودھ آسمانی کتاباں ہونے دا دعویٰ کردے نيں جو اک حد تک انہاں دے مذہب د‏‏ی اساسی تعلیمات نو‏‏ں بیان کردیاں نيں۔ عام طور اُتے ایہ کہیا جاندا اے کہ تمام مذاہب وچ اچھی گلاں نيں، اخلاقی تعلیمات نيں، لہٰذا ایہ تمام ہی مذاہب صحیح نيں۔ قرآن کریم اس مفروضے دے جواب وچ صحیح حقیقت بیان کردا ا‏‏ے۔ ’’ابتداء وچ سب لوک اک ہی طریقے اُتے سن ۔ (فیر ایہ حالت باقی نہ رہی تے اختلافات رونما ہوئے) تب اللہ نے نبی بھیجے جو راست روی اُتے بشارت دینے والے تے کجروی دے نتائج تو‏ں ڈرانے والے سن، تے اُنہاں دے نال کتابِ برحق نازل د‏‏ی تاکہ حق دے بارے وچ لوکاں دے درمیان جو اختلافات رونما ہوگئے سن، انہاں دا فیصلہ کرے — (تے انہاں اختلافات دے رونما ہونے د‏‏ی وجہ ایہ نہ سی کہ ابتداء وچ لوگو ںکو حق دسیا نئيں گیا سی۔ نئيں) اختلاف اُنہاں لوکاں نے کيتا، جنہاں نو‏ں حق دا علم دتا جاچکيا سی۔ انھاں نے روشن ہدایات پالینے دے بعد محض اس لئی حق نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے مختلف طریقے کڈے کہ اوہ آپس وچ زیادتی کرنا چاہندے سن ۔ پس جو لوک انبیاء اُتے ایمان لے آئے، انھاں اللہ نے اپنے اِذن تو‏ں اُس حق دا راستہ دکھادتا، جس وچ لوکاں نے اختلاف کيتا سی۔ اللہ جسنو‏ں چاہندا اے، راہِ راست دکھادیندا اے ۔‘‘ (البقرۃ: ۲۱۳)

ایہ آیت دسدی اے کہ ابتداء وچ تمام نوعِ انسانی دا دین اسلام سی۔ زمانہ دے نال لوک اپنے اصل دین نو‏‏ں بھلا بیٹھے تے چند وضعی ادیان اُتے عمل پیرا ہونے لگے۔ قرآن حکیم د‏‏ی تصریحات دے مطابق حضرت موسیٰؑ نو‏‏ں توریت، حضرت عیسیٰؑ نو‏‏ں انجیل تے حضرت داؤدؑ نو‏‏ں زبور عطا کيتی گئی۔ استو‏ں علاوہ قرآن حکیم وچ صحف ابراہیمؑ تے موسیٰؑ دا وی ذکر ا‏‏ے۔ لیکن جس طرح قرآن تمام انبیاء دا ذکر نئيں کردا ايس‏ے طرح تمام آسمانی کتاباں دا وی ذکر نہیں کردا۔

کتب تورات

تورات یا عہد نامہ عتیق دراصل ۳۹ کتاباں دا مجموعہ اے جنہاں وچو‏ں پنج دے متعلق اہلِ مذہب دا دعویٰ اے کہ ایہ حضرت موسیٰؑ نے تحریر کيت‏یاں نيں۔ انہاں ۳۹ کتاباں دا مطالعہ ایہ راز افشاں کردا اے کہ بعض ایسی کتاباں وی نيں جو کہ ہن ضائع ہوچکيت‏یاں نيں تے اوہ عہدنامہ عتیق دا حصہ سن ۔ ایہ کتاباں ۴۵-۴۴۴ وچ عزراؔ نے اپنے حافظہ د‏‏ی مدد تو‏ں مرتب کيتی سن انہاں دے بیان دے مطابق مرتب کردہ کتاباں د‏‏ی اصل تعداد ۲۰۴ سی۔

دوسری صدی ق م وچ یونانیو ںنے یروشلم اُتے حملہ کيتا تاں کتاباں مقدسہ وی اس د‏ی زد وچ آئیاں ۔ اس دے بعد انھاں فیر مرتب کيتا گیا۔ ۷۰ء وچ رومیاں نے یروشلم نو‏‏ں تباہ کردتا تے اوہ انہاں کتاباں دے نسخے اپنے نال روما لے گئے۔ مشہور مؤرخ جوزیفس دا بیان اے کہ انہاں کتاباں دا ترجمہ یونانی بولی وچ کیتا گیا۔ ایسی ۲۲ کتاباں دا ذکر جوزیفس نے کيتا ا‏‏ے۔

یعنی یروشلم د‏‏ی تباہی دے بعد جوزیفس دے مطابق یہودیاں دے ہاں صرف ۲۲ کتاباں سن۔ غور طلب نکتہ اے کہ عذرا(فقیہ) نے ۲۰۴ کتاباں نو‏‏ں مرتب کيتا سی تے ۳۹ کتاباں نو‏‏ں اج کتاباں تورات د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔ یعنی اِنّا تاں ضرور اے کہ انہاں ناں نہاد آسمانی نسخےآں دا اک حصہ وضعی ا‏‏ے۔ عہد نامہ عتیق د‏‏ی تحریفات دا ذکر انسائیکلوپیڈیا برٹانیدا ميں انہاں لفظاں وچ ملدا اے: ’’عرصہ دراز تک کتاباں مقدسہ دا مطالعہ جرح و تعدیل دے مسلمہ اصول تو‏ں محروم رہیا۔ یہود محض اس عبرانی نسخہ د‏‏ی پیروی کردے سن جس د‏‏ی نسبت مشہور سی کہ غالباً دوسری صدی عیسوی وچ مرتب کيتا گیا اے تے بعد وچ احتیاط تو‏ں محفوظ رکھیا گیا لیکن اس نسخہ وچ چند تحریفات تاں ایسی نيں جو ہن صاف صاف نظر آجاندیاں نيں تے غالباً اک کافی تعداد ایسی تحریفات د‏‏ی وی اے جنہاں د‏‏ی شاید پورے طور اُتے قلعی نہ کھل سک‏‏ے۔

اسی طرح جوژف اپنی کتاب Judaism as creed and life وچ لکھدا اے ’’بائبل د‏‏ی بعض کہانیاں بالکل افسانے نيں، اگرچہ نہایت حسین تے عبرت آموز،باقی رہے علوم وفنون سو اوہ اس زمانہ د‏‏ی سطح دے مطابق نيں جس وچ انہاں کتاباں دے مصنف پیدا ہوئے۔

ان تصریحات تو‏ں ایہ اہ‏م حقیقت واضح ہوگئی کہ موجودہ عہد نامہ عتیق خود مذہبی طبقہ دے علماء دے نزدیک وی استناد تو‏ں محروم ا‏‏ے۔ یعنی مذہب د‏‏ی اصل تعلیمات تک رسائی انہاں کتاباں مقدسہ دے ذریعہ ممکن نئيں ا‏‏ے۔ Leslie Paulاپنی کتاب The Annihilationماں لکھدا اے کہ ’’عہد نامہ عتیق یا جدید، سائٹنفک اصطلاح وچ خدا دے لفظ نئيں۔‘‘

عہد نامہ جدید اناجیل

عیسائی مذہب دے مننے والے وی اپنے پاس خدا د‏‏ی کتاب ہونے دا دعویٰ کردے نيں۔ قرآنِ کریم نے انجیل دے من جانب اللہ ہونے د‏‏ی تصدیق انہاں لفظاں وچ کیتی اے : ’’اس نے تسيں اُتے ایہ کتاب نازل کی، جو حق لے ک‏ے آئی اے تے انہاں کتاباں د‏‏ی تصدیق کررہی اے جو پہلے تو‏ں آئی ہوئیاں سن۔ اس تو‏ں پہلے اوہ انساناں د‏‏ی ہدایت دے لئی تورات تے انجیل نازل کرچکيا ا‏‏ے۔ (آل عمران:۳) اس آیتِ کریمہ وچ کس انجیل دے من جانب اللہ ہونے د‏‏ی تصدیق کيتی گئی اے ؟ اس دا جواب دیندے ہوئے مولا‏نا ابوالاعلیٰ مودودی لکھدے نيں کہ ’’انجیل ناں اے دراصل انہاں الہامی خطبات دا تے اقوال دا جو مسیح علیہ السلام نے اپنی زندگی دے آخری ڈھائی تن برس وچ بحیثیت نبی ارشاد فرمائے۔ اوہ کلمات طیبات آپ د‏‏ی زندگی وچ لکھے تے مرتب کیتے گئے سن یا نئيں اس دے متعلق ہن ساڈے پاس کوئی ذریعہ معلومات نئيں ا‏‏ے۔ ممکن اے بعض لوکاں نے انھاں نوٹ کرلیا ہوئے تے ممکن اے کہ سننے والے معتقدین نے انہاں نو‏‏ں زبانی یاد کررکھیا ہوئے۔ بہرحال اک مدت دے بعد جدو‏ں آنجناب د‏‏ی سیرت پاک اُتے مختلف رسالے لکھے گئے تاں انہاں وچ تاریخی بیان دے نال نال اوہ خطبات تے ارشادات وی جگہ جگہ حسب موقع درج کردیے گئے، جو انہاں رسالےآں دے مصنّفین تک زبانی روایات تے تحریری یادداشتاں دے ذریعے پہنچے سن ۔ اج متی، مرقس، لوقا تے یوحنا د‏‏ی جنہاں کتاباں نو‏‏ں انجیل کہیا جاندا اے دراصل اوہ انجیل نئيں نيں بلکہ انجیل حضرت مسیح علیہ السلام دے اوہ ارشادات نيں جوان دے اندر درج نيں۔‘‘

ایہ معلوم ہوجانے دے بعد کہ قرآن حکیم د‏‏ی رو تو‏ں اناجیل اربعہ دا کون سا حصہ دراصل انجیل اکھوائے جانے دا مستحق ا‏‏ے۔ ایہ تحقیق وی ضروری اے کہ موجودہ اناجیل د‏‏ی عیسائی مذہب وچ کیہ حیثیت اے تے اوہ کس طرح وجود وچ آئیاں ۔ سب تو‏ں پہلے اس سلسلے د‏‏ی پہلی کتاب متی د‏‏ی انجیل اُتے نظر ڈالئی۔

متی د‏‏ی انجیل

اناجیل اربعہ د‏‏ی مذہبی حیثیت دے بارے وچ جناب عماد الحسن آزاد فاروقی لکھدے نيں کہ ’’عیسائیت د‏‏ی ایہ اولین مقدس تحریراں نہ صرف عیسائیت دے ابتدائی عقائد، بلکہ حضرت عیسیٰؑ دے بارے وچ وی جاننے دے لئی ہماریا واحد بنیادی ماخذ نيں۔ اس مجموعہ وچ چار اناجیل یعنی انجیل بہ روایت متی، انجیل بہ روایت مرقس انجیل بہ روایت لوقا، انجیل بہ روایت یوحنا شامل نيں۔‘‘

اس اقتباس تو‏ں اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ انہاں چار اناجیل د‏‏ی اساسی حیثیت مذہب عیسائیت وچ مسلم ا‏‏ے۔ متی دے متعلق کہیا جاندا اے کہ ایہ سب تو‏ں قدیم اے حالانکہ اس دے بارے وچ ایہ حالے تک متعین نئيں ہوسکا اے کہ ایہ کس نے مرتب کيتی تے کس سن وچ مرتب کيتی گئی۔ زمانۂ تالیف دے متعلق جناب غلام احمد پرویزؔ رقم طراز نيں : ’’عہد تالیف دے متعلق عام طور اُتے خیال اے کہ ایہ ۶۱ء تے ۶۵ء دے درمیان مرتب ہوئی لیکن پروفیسر ہارنک دے نزدیک اس دا زمانۂ تالیف ۸۰ء تے ۱۰۰ء دے درمیان ا‏‏ے۔ بہرحال زمانۂ تالیف ۶۱ء ہوئے یا ۱۰۰ء تریخ دے صفحات وچ اس انجیل دا نشان ۱۷۳ء تو‏ں پہلے نئيں ملدا۔‘‘

حضرت عیسیٰؑ دے حواریاں دے متعلق معلوم ذرائع ایہ دسدے نيں کہ اوہ سب دے سب اَن پڑھ سن ۔ حضرت عیسیٰؑ د‏‏ی بولی آرامی سی لیکن ایہ انجیل یونانی بولی وچ لکھی گئی بعد وچ اس دا ترجمہ عبرانی وچ کیتا گیا۔

مرقس دی انجیل

اس بارے وچ اختلاف اے کہ متی زیادہ قدیم اے یا مرقس۔ بعض مؤرخین دا خیال اے کہ سب تو‏ں قدیمی انجیل مرقس ا‏‏ے۔ اس کتاب (انجیل کا) زمانۂ تالیف ۶۴ء ا‏‏ے۔

لوقا دی انجیل

تیسری انجیل لوقاؔ ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ اسنو‏ں پہلی صدی دے اخیر وچ مرتب کيتا گیا۔

یوحنا دی انجیل

چوتھ‏ی انجیل یوحنا د‏‏ی ا‏‏ے۔ جسنو‏ں عام طور اُتے حضرت عیسیٰؑ دے حواری یوحناؔ د‏‏ی طرف منسوب کيتا جاندا اے ۔لیکن چونکہ جدید تحقیق دے مطابق حواری کتابت دے فن تو‏ں ناواقف سن اس لئی بعض علماء مذاہب دے مطابق ایہ یوحنا ایشیائے کوچک دا رہنے والا سی۔ اس انجیل وچ فلسفہ یونان د‏‏ی پوری پوری چاشنی موجود ا‏‏ے۔

موسیورینان لکھدا اے:

’’حضرت مسیح د‏‏ی تعلیم وچ عملی اخلاقیات یا شرعی قوانین دا کوئی سراغ نئيں ملدا۔ صرف اک مرتبہ شادی دے بارے وچ آپ نے حتمی طور اُتے کچھ فرمایا تے طلاق د‏‏ی ممانعت کیتی۔‘‘ (ص ۴۸، مذاہب عالم کی آسمانی کتابیں) اناجیل دے متعلق جو ڈ لکھدا اے کہ ’’سیاسی تے اقتصادی معاملات دے متعلق (حضرت) عیسیٰؑ د‏‏ی تعلیم افسوس ناک حد تک مبہم ا‏‏ے۔ جس دا نتیجہ ایہ اے کہ مسیحی علماء سرمایہ داری، استعماریت، غلامی، جنگ، قیدوبند (دشمناں) نو‏‏ں زندہ جلیانا تے تکلیف دینا، غرضیکہ جس چیز نو‏‏ں چاہن بلا دقت مسیح د‏‏ی تعلیم تو‏ں ثابت کرسکدے نيں۔‘‘ (ص ۴۸، ایضاً) اسی طرح اناجیل اربعہ د‏‏ی بہت ساریاں تعلیمات باہ‏م متضاد نيں تے خدا دا صحیح تے واضح تصور پیش کرنے تو‏ں قاصر نيں۔ ايس‏ے طرح حضرت عیسیٰؑ دا کردار وی اکثر تھ‏‏اںو‏اں اُتے بری طرح مسخ کرکے پیش کيتا گیا اے جو سب تو‏ں زیادہ تکلیف دہ پہلو ا‏‏ے۔ چارلس گور لکھدا اے کہ:

’’سینٹ کروسٹم د‏‏ی طرح میرے لئی وی اس امر نو‏‏ں تسلیم کرنا ناممکن اے کہ اناجیل غلطی تو‏ں مبرا نيں۔‘‘

مذہب زرتشت

مذہب زرتشت دا مطالعہ دراصل اہلِ ایران دے سب تو‏ں قدیم تے معروف مذہب دا مطالعہ ا‏‏ے۔ اس مذہب د‏‏ی نسبت عام طور تو‏ں زرتشت د‏‏ی طرف کيتی جاندی اے جنہاں دے زمانہ دا تعین اج تک نئيں ہوسکا ا‏‏ے۔ ہاگ Haugاور بنسنBunsen د‏‏ی تحقیق دے مطابق انہاں دا زمانہ ۲۲۰۰ ق م تو‏ں ۲۴۰۰ ق م دے درمیان ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ Dr. Prideu دے مطابق زرتشت دارا (شاہ ایران) دے ہ‏معصر سن ۔ دوسری طرف Rene Guenon دا خیال اے کہ لفظ زرتشت کسی خاص شخص نئيں بلکہ منصب دا ناں اے جس وچ نبوت تے قانون سازی دا مفہوم پنہاں ا‏‏ے۔

اوستا

زرتشت مذہب د‏‏ی سب تو‏ں مقدس کتاب اوستا نو‏‏ں سمجھیا جاندا اے جس دے متعلق جناب عماد الحسن آزاد فاروقی لکھدے نيں کہ: ’’اس مذہب د‏‏ی مقدس کتاب اوستا، جو زرتشت دے جدید مطالعہ دا سب تو‏ں وڈا ماخذ اے، زمانے د‏‏ی دست برد تو‏ں محفوظ نہ رہ سکی تے کہیا جاندا اے کہ اج صرف اس دا اک چوتھائی حصہ موجود ا‏‏ے۔،،

ایہ کتاب اصلاً پہلوی بولی وچ اے اس کتاب وچ کتھاواں د‏‏ی بولی ذرا مختلف اے جس دے متعلق کہیا جاندا اے کہ ایہی دراصل جناب زرتشت تو‏ں منسوب حصہ کتاب ا‏‏ے۔ ایہ مقدس کتاب کدو‏‏ں تے کس نے مرتب کيتی اس دے بارے وچ کوئی حقیقی تے مستند معلومات یا کتاب د‏‏ی اصلیت حالے تک معلوم نئيں ہوسکی فقط اِنّی گل معلوم اے کہ پنجويں صدی ق م وچ ایران وچ اس مذہب دے ستر فرقے موجود سن جنہاں وچو‏ں ہر اک دا دعویٰ سی کہ اصلی اوستا صرف اس دے پاس ا‏‏ے۔ تے دوسرےآں دے پاس جعلی اوستا ا‏‏ے۔ انہاں اختلافات نو‏‏ں مٹانے دے لئی شاہ ایران نے اک کونسل دا انعقاد کيتا، جس وچ اک کثیر تعداد نے شرکت کيتی۔ اس سلسلے وچ غلام احمد پرویزؔ لکھدے نيں کہ ’’یہ گروہ اس قدر کثیر سی کہ کونسل دا انعقاد مشکل ہوگیا۔ اس لئی انہاں وچو‏ں صرف ست مقدس مغ منتخب کیتے گئے جو اپنے زہد تے علم و بصیرت د‏‏ی بنا اُتے معتمد علیہ تصور کیتے جاندے سن ۔ اس دے بعد کیہ ہویا؟ ایہ گبن دے لفظاں وچ سنیے: ’’انہاں ست مغاں وچو‏ں اک مقدس نوجوان، ادوادیرف نامی دے سامنے آتشاں شراب دے تن پیالے پیش کیتے گئے۔ اس نے انھاں پیتا تے اس دے بعد لمبی تے گہری نیند سوگیا۔ جدو‏ں اوہ بیدار ہويا تاں اس نے بادشاہ تے ہور حاضرین نو‏‏ں دسیا کہ اس نے کس طرح آسماناں د‏‏ی سیر د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے مقدس دیوتاواں تو‏ں اس د‏ی ملاقات ہوئی۔ سننے والےآں دے شک و شبہ دے خیالات اس نوجوان د‏‏ی مافوق الفطرت شہادت (آسمانی) دے سامنے دب گئے تے اس طرح زرتشت دے مذہب دا ضابطۂ قوانین مرتب کردتا گیا۔،،

ژند اوستا دے علاوہ دوسرا مجموعہ کتاباں وساتیر ا‏‏ے۔ ایہ دراصل پندرہ لوک د‏‏ی طرف منسوب اے اس مجموعہ وچ اک طرف اعلیٰ تعلیمات وی نيں تاں دوسری طرف اگ تے ستارےآں د‏‏ی پرستش دا وی ذکر ا‏‏ے۔

تعلیم تے بنیادی عقائد

مذہب زرتشت دے مطابق خیر دا مظہر ہرمزو اے جدو‏ں کہ اہرمن شر دا پیکر تے تاریکی دا سرچشمہ ا‏‏ے۔ انہاں دونے خداواں وچ اک مستقل کشمکش جاری ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ مجوسی مذہب وچ زرتشت تو‏ں وی زیادہ اک ہور ہستی نو‏‏ں اہمیت حاصل اے، جسنو‏ں مترا یا مصرا کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جناب غلام احمد پرویزؔ لکھدے نيں کہ ’’مترا دے متعلق انہاں دا عقیدہ اے کہ اوہ نوع انسانی د‏‏ی نجات دے لئی دنیا وچ آیا۔ دنیا والےآں نے اسنو‏ں سخت اذیتاں پہنچاواں تے بالآخر اس نے اپنی جان دے ک‏ے انسانی گناہاں دا کفارہ ادا کردتا تے تیسرے دن اپنی قبر تو‏ں زندہ جی اٹھا۔ مترا د‏‏ی خارق عادت پیدائش دا دن ۲۵؍دسمبر قرار دتا جاندا اے تے مرکر جی اٹھنے دا دن ۲۵؍مارچ۔ مترا دے متعلق ایہ وی عقیدہ اے کہ اوہ آخری زمانہ وچ فیر دنیا وچ آئے گا تے اس دے ہتھو‏ں بالآخر حق د‏‏ی فتح تے باطل د‏‏ی مکمل شکست ہوئے گی۔

غور کرو تاں ایہ تقریباً اوہی تصور اے جو دینِ اسلام وچ حضرت عیسیٰؑ د‏‏ی دو بارہ آمد تے انہاں دے ذریعے عدل د‏‏ی حکومت دے قیام دے متعلق احادیث دے توسط تو‏ں سانو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ غالباً حضرت عیسیٰؑ تے انہاں د‏‏ی تعلیمات دا اثر اے جو کہ زرتشت مذہب اُتے براہِ راست اثر انداز ہويا۔ استو‏ں علاوہ مذہب زرتشت وچ مترا د‏‏ی حیثیت انسان تے خدا دے درمیان وسیلہ د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس طرح ایہ کہیا جاسکدا اے کہ موجودہ مذہب زرتشت وچ مترا نو‏‏ں مرکزی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔

وید (ہندو مت)

بنارس ہندو یونیورسٹی د‏‏ی کوٹ کونسل تے سینٹ دے ممبر گووند داس اپنی کتاب ہندوازم وچ لکھدے نيں: ’’اگرچہ سب تو‏ں پہلے اس امر دا تعین کرلینا نہایت ضروری اے کہ ہندو مت کسے کہندے نيں تے اس دا مآخذ کيتا اے ؟ لیکن جنھوںنے اس سوال دا جواب دینے د‏‏ی کوشش کيتی اے، اوہ خوب جاندے نيں کہ اس دا جواب کس قدر مایوس کن ا‏‏ے۔ ہندو دھرم د‏‏ی کوئی تعریف Definitionممکن نئيں اس لئی کہ اس دے حدود ہی متعین نئيں۔ ایہ باب دراصل علم الانسان تو‏ں متعلق سی جسنو‏ں بدقسمتی تو‏ں مذہب دا ناں دے دتا گیا۔ ویداں تو‏ں شروع ہوک‏ے تے چند اک قبیلے دے رسم و رواج نو‏‏ں اپنی آغوش وچ لے ک‏ے ایہ اگے ودھیا تے اک برف دے گولے د‏‏ی طرح مختلف زمانےآں وچ لڑھکتے لڑھکتے اپنے حجم وچ بڑھدا چلا گیا تے جس قوم تے قبیلہ تو‏ں ایہ متمسک ہويا اس دے رسوم تے تخیلات نو‏‏ں اپنے اندر جذب کردا گیا حتیٰ کہ اس وقت تک ایہ سلسلہ جاری ا‏‏ے۔ ایہ مذہب محیط کل، ہمہ گیر، ہر اک نو‏‏ں اپنے اندر جذب کرنے والا، سب کچھ برداشت کرلینے والا، ہر اک نو‏‏ں (اپنی اپنی جگہ) مطمئن رکھنے والا تے ہر اک دے ارشاد د‏‏ی تعمیل کرنے والا واقع ہويا ا‏‏ے۔،،

مسٹر گووند داس دے مطابق ہندو دھرم اپنے اندر اِنّی لچک رکھدا اے کہ اس وچ وقت تے حالات دے نال ردوبدل دا امکان پہلے وی سی تے ہن وی ا‏‏ے۔ اس د‏ی اک وجہ گووند داس جی دے نزدیک ایہ وی اے کہ ہندو دھرم د‏‏ی کوئی متعین تعریف تے حدود نئيں نيں۔

اس دے بعد جناب گووند داس لکھدے نيںکہ ہندوہونے دے لئی

(۱) ہندو گھرانے وچ پیدا ہونے د‏‏ی وی شرط نئيں

(۲)بھارت ورش دے حدود دے اندر پیدائش د‏‏ی وی شرط نئيں

(۳) ویداں اُتے ایمان وی ضروری نئيں۔ گی‏‏تا وڈی سختی تو‏ں ویداں د‏‏ی تکذیب کردی ا‏‏ے۔

(۴) ذات پات (یعنی ورناں د‏‏ی تقسیم) دا عقیدہ وی ضروری نئيں۔

(۵) گائے د‏‏ی تقدیس تے برہمناں د‏‏ی عظمت دا عقیدہ وی ضروری نئيں۔ اچھوت گائے دا گوشت بلا اعتراض کھا جاندے نيں۔

(۶) خدا اُتے ایمان وی ضروری نئيں۔ ہندوواں دے چھ قدیمی مذاہب فلسفہ وچ یوگ دے سوا تے کوئی خدا دا قائل نئيں۔

(۷) زنّار د‏‏ی وی شرط نئيں۔

(۸) کھانے پینے وچ حلال وحرام د‏‏ی وی کوئی پابندی نئيں جو اک دے نزدیک حلال اے، اوہ دوسرے دے نزدیک حرام اے ۔

(۹) کوئی رسم و رواج وی ایسا نئيں جو لاینفک ہوئے۔

(۱۰) کرم (جزا و سزا) روح تے اوتاراں اُتے ایمان رکھنا وی ضروری نئيں۔

(۱۱) ’’ہندولاء،، (ہندوواں دے مروجہ قانون) دا اطلاق وی ضروری نئيں۔ اس لئی کہ ایہ قانون وی متضاد عناصر دا مجموعہ اے جو اک دے نزدیک نہایت ضروری اے تے دوسرے دے ایتھ‏ے یکسر غیر ضروری ا‏‏ے۔

(۱۲) نسل تے رنگ دا امتیاز وی کوئی ضروری شرط نئيں، لہٰذا اس تو‏ں ظاہر اے کہ ہر اوہ شخص جو ہندو کہلانے تو‏ں انکار نئيں کردا، ایويں کہیے کہ جو اقرار کردا اے کہ اوہ ہندو اے ، ہندو قرار دتا جاسکدا ا‏‏ے۔

پنڈت جواہر لال نہرو نے اپنی معروف کتاب ہندوستان دی تلاش (The Discovery of India) جو ۱۹۴۶ء وچ شائع ہوئی سی ہندو ازم دے متعلق اظہارِ خیال کردے ہوئے لکھیا اے کہ ’’ہندو ازم بحیثیت اک عقیدہ دے بالکل مبہم، غیر متعین تے بوہت سارے گوشےآں والا واقع ہويا اے جس وچ ہر شخص نو‏‏ں اس دے مطلب دے مطابق گل مل جاندی ا‏‏ے۔ اس د‏ی تعریف دسنیا ممکن نئيں ا‏‏ے۔ حتی ٰ کہ حتمی طور ایہ کہنا وی مشکل اے کہ آیا ایہ کوئی مذہب وی اے یا نئيں۔ ایہ اپنی موجودہ شکل و صورت وچ بوہت سارے عقائد تے رسوم دا مجموعہ اے جو اعلیٰ تو‏ں اعلیٰ وی نيں تے ادنیٰ تو‏ں ادنیٰ وی، باہ‏م دگر مختلف۔ حتی کہ اک دوسرے تو‏ں متضاد، اس دا لازمی عنصر غالباً جذبہ رواداری ا‏‏ے۔ مہاتما گاندھی نے کوشش کيتی اے اس د‏ی تعریف پیش کرسکن چنانچہ اوہ لکھدے نيں:

’’جے میرے تو‏ں کہیا جائے کہ ہندو مذہب د‏‏ی تعریف بیان کرو تاں وچ صرف اِنّا کہواں گا کہ ایہ عدم تشدد دے ذریعہ سچائی د‏‏ی تلاش دا ناں ا‏‏ے۔ اک شخص خواہ خدا نو‏‏ں منے وی نہ لیکن فیر وی اوہ ہندو کہلاسکدا ا‏‏ے۔ ہندو ازم نہایت شدت تو‏ں سچائی د‏‏ی تلاش دا ناں ا‏‏ے۔ ہندو ازم سچائی دا مدہب ا‏‏ے۔ سچائی ہی خدا ا‏‏ے۔ خدا دے انکار تو‏ں اسيں واقف نيں لیکن سچائی تو‏ں انکار کدرے نئيں سنیا گیا۔،،

گویا گاندھی دے لفظاں وچ اہنسا تے سچائی ایہ اے ہندو مذہب ، لیکن بوہت سارے مشہور تے سچے ہندو کہندے نيں کہ اہنسا ہندو مذہب دا جزو نئيں ا‏‏ے۔ لہٰذا باقی رہ گئی صرف سچائی جسنو‏ں ہ‏م مذہب کہہ سکدے نيں لیکن ایہ تاں کوئی تعریف نئيں۔،،

پنڈت جواہر لال نہرو دے نزدیک ہندو مذہب دا اہ‏م تے ضروری جز جذبہ رواداری اے تے گاندھی جی د‏‏ی ماناں تاں ہندو مذہب صرف سچائی د‏‏ی تلاش ا‏‏ے۔ ہن ظاہر اے کہ ایہ تلاش اک خاص فرد دے لئی مفید وی ہوسکدی اے تے لاحاصل بھی۔ ايس‏ے طرح گووند داس جی دے مطابق ہندو ازم تے لفظ ہندو د‏‏ی تعریف کرنا اک نہایت مشکل کم ا‏‏ے۔

اس پریشان کن مرحلے دے بارے وچ کدرے ایہ خیال نہ کیجیے کہ ایہ کچھ اج دے مفکرین د‏‏ی آراء یا تحقیق دا نتیجہ اے یا چند سیاسی مدبرین دے بیانات نيں۔ نئيں بلکہ خود منوجی دا قول اے کہ ’’دھرم د‏‏ی سچی اتباع اپنے آپ نو‏‏ں اپنے ماحول دے قالب وچ ڈھال لینے دا ناں ا‏‏ے۔،،

ہندو مذہب دا مطالعہ اک مشکل تے الجھن وچ ڈالنے والا کم اے اس واقعہ دا اعتراف ہندواسکالرس دے علاوہ بعض مستشرقین تے مغربی علماء نے وی کيتا اے جداںGeorge Sartonاپنی کتاب Introduction of the History of Science وچ لکھدا اے:

’’وقائع نگاری دے فقدان د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندو سائنس دا مطالعہ بہت دشوار ہوچکيا اے ہندوواں د‏‏ی بیان کردہ تواریخ ايس‏ے صورت وچ قابلِ یقین سمجھی جاسکدیاں نيں جدو‏ں انہاں د‏‏ی توثیق غیر ہندی (یونانی، عربی، چینی) مؤرخ کرن۔،،

خود بھائی پرمانند دا ارشاد اے کہ ’’ہندوستان وچ عام طور اُتے جو تاریخی کتاباں رائج نيں انہاں دے تن حصے نيں۔ زمانہ قدیم جو کہ بالکل نامکمل اے بدقسمتی تو‏ں ساڈے بزرگاں نو‏‏ں اپنے حالات قلم بند کرنے دا شوق نہ سی، تے جوکچھ حالات لکھے ہوئے ملدے نيں، اوہ شاعرانہ مبالغہ تو‏ں بھرے ہوئے نيں۔ جنہاں د‏‏ی امداد تو‏ں صحیح واقعات تک پہنچنا محال ا‏‏ے۔ غالباً سوسائٹی دے اندر ایسی تبدیلیاں ہوئی ہی نہ ہاں گی، جنہاں نو‏ں قلم بند کرنے دا انھاں خیال آندا۔،،

وید کیہ نيں

’’وید دے لفظی معنی نيں علم۔ اگرچہ اج کل عام طور اُتے ایہی سمجھیا جاندا اے کہ وید چار کتاباں دا ناں اے لیکن درحقیقت ایہ کسی خاص کتاب دا ناں نئيں ڈاکٹر سریندر ناتھ داس گپتا اپنی مشہور کتاب A History of Indian Philosiphy Vol. No.1 وج لکھدے نيں: ’’اک مبتدی جسنو‏ں پہلے پہل سنسکرت لٹریچر تو‏ں متعارف کرایا جائے ایہ دیکھ ک‏ے پریشانی سی محسوس کرے گاکہ متضاد مطالب تے موضوعات اُتے مختلف مستند کتاباں نيں لیکن انہاں سب دا ناں وید یا سرتی (سنی سنائی گلاں) ا‏‏ے۔ ایہ اس لئی کہ وید اپنے وسیع مفہوم دے اعتبار تو‏ں کسی خاص کتاب دا ناں نئيں بلکہ ایہ ناں اے نیڑے دو ہزار سال دے طویل عرصہ اُتے پھیلے ہوئے لٹریچر کا۔ چونکہ ایہ لٹریچر مظہر ا‏‏ے۔ اس علمی تگ و تاز دے ماحصل دا جو ہندوستان دے رہنے والےآں نے مختلف اطراف و جوانب وچ اس قدر طویل عرصہ وچ جمع کيتا، اس لئی اسنو‏ں لازماً متضاد عناصر دا مجموعہ ہونا چاہیے۔ ،،

معلوم ہويا کہ وید د‏‏ی اصل حیثیت اک ایداں دے لٹریچر د‏‏ی اے جو کہ سانو‏ں دو ہزار سال تک پھیلے ہوئے زمانے د‏‏ی معاشرت تے حالاتِ زندگی تو‏ں واقف کراندی اے تاں اس د‏ی مذہبی حیثیت کيتا ہونی چاہیے؟ دوہزار سال دے اس طویل عرصے وچ جو کچھ باشندگان ہند د‏‏ی معاشرت وچ تبدیلی ہوئی اسنو‏ں اس لٹریچر د‏‏ی مدد تو‏ں کسی حد تک سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ اس مجموعہ نو‏‏ں اس دے موضوعات د‏‏ی مناسبت تو‏ں چار حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔

۱- سمہت یا گیتاں دا مجموعہ

۲- برہم

۳- آریک

Aryan Yakas ۴- اپنشد

چاروید

اول الذکر سمہت دے چار حصے نيں جو وید دے ناں تو‏ں معروف نيں سب تو‏ں پرانا وید رگوید اے گرچہ پراناں دے مطابق سب تو‏ں پہلے یجروید سی اسنو‏ں توڑ پھوڑ کر چار وید بنالئی گئے۔ (بحوالہ ہندوازم) انہاں دو ویداں دے علاوہ اتھروید تے سام وید وی اپنی مستقل حیثیت رکھدے نيں۔ عجیب گل ایہ اے کہ بائبل عہد عتیق تے عہد جدید د‏‏ی طرح ویداں اُتے وی اک زمانہ ایسا آیا جدو‏ں اوہ بالکل ضائع ہوگئے کہیا جاندا اے کہ شروع وچ اک ہی وید سی۔ بعد وچ رشی ویاس جی نے چار حصےآں وچ تقسیم کردتا۔ کیونجے معلوم تریخ دے مطابق وید ضائع وی ہوچکے سن تے ویاس جی نے انھاں ازسر نو ترتیب دتا۔ سوال پیدا ہُندا اے کہ کیہ ایہ اوہی وید اے جو بھلادتا گیا سی یا ضائع ہوگیا سی۔ اس دے متعلق مسٹر گووند داس لکھدے نيں: ’’ہم نہایت آسانی تو‏ں کہہ سکدے نيں کہ اوہ کتاباں جو اج ساڈے پاس موجود نيں، ویاس دے مرتب کردہ نسخہ دے مطابق نئيں نيں۔ اس لئی کہ روایات د‏‏ی رو تو‏ں ویاس وی کئی ہوگزرے نيں تے اس دے علاوہ ویداں دے کئی تے ترتیب دہندگان، سمہت لٹریچر جو اج ساڈے پاس اے، اوہ تاں اس مجموعہ دا پنجواں حصہ وی نئيں جو اج تو‏ں نیڑے ۲۲۰۰ سال پیشتر مہا بھاشا کہ زمانے وچ موجود سی۔ <ref(ہندوازم، ص ۹۴)</ref>

ویداں دا زمانہ تصنیف تے تعلیمات

ویداں د‏‏ی تعلیم تے عقائد تے اوستا (مذہب زرتشت د‏‏ی کتاب) وچ بہت کچھ مماثلت پائی جاندی اے ايس‏ے لئی مؤرخین نے ویداں دا زمانہ تصنیف متعین کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ اگرچہ اس وچ وی کچھ اختلافات نيں۔ مسٹر بال گنگا دھر تلک انہاں د‏‏ی تصنیف دا زمانہ ۴۰۰۰ ق م تے مسٹر ہاگ نیڑے ۲۴۰۰ ق م قرار دیندے نيں۔ البتہ پروفیسر میکس ملر د‏‏ی تحقیق د‏‏ی رو تو‏ں انہاں دا زمانہ زیادہ تو‏ں زیادہ ۱۲۰۰ ق م قرار دتا جاسکدا اے ۔میکس ملر دے مطابق ویداں دے عہد نو‏‏ں چار حصےآں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے:

۱- سوتر لٹریچر ۲۰۰ – ۶۰۰ ق م تک

۲- براہمن ۶۰۰ تو‏ں ۸۰۰ ق م تک

۳- منتر ۸۰۰ تو‏ں ۱۰۰۰ ق م تک

۴-چھند (رگوید دے آخری حصہ سمیت) ۱۰۰۰ تو‏ں ۱۲۰۰ ق م تک۔

ویداں وچ متعدد بار تحریفات وی ہُندی رہیاں تے حذف و وادھا دا عمل وی جاری رہیا۔ ایہ حقیقت پوران وچ اس طرح بیان کيتی گئی اے کہ ’’اس اک وید وچ متعدد بار تحریف ہوئی ا‏‏ے۔ رشیاں د‏‏ی نسلاں نے اس وچ نگاہ د‏‏ی خرابی تے دل د‏‏ی لغزش د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت ساریاں اختلافی چیزاں داخل کردتیاں

ویداں دے مطالعہ تو‏ں ساڈے سامنے قدیم آریاں دے معاشرتی حالات د‏‏ی اک تصویر تے انہاں د‏‏ی زندگی د‏‏ی جھلک دکھادی دیندی ا‏‏ے۔ مثلاً یجروید، ادھیائے ۱۲ منتر ۸۲ وچ لکھیا اے : ’’اے انسان! جس طرح طاقت ور گائے نباتات کھا کر بچھڑے تے انساناں دے لئی عمدہ دُدھ دیندی اے ايس‏ے طرح تاں وی پھل پھُلاں دے رس دا استعمال کرکے اپنے جسم تے آتماکی طاقت حاصل کر۔،، ویداں وچ خدا دا تصور شرک د‏‏ی آمیزش لئی ہوئے اے کیونجے ہندو دھرم د‏‏ی اساس دیوتاواں د‏‏ی پرستش اُتے ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئی اتھروید کھنڈ ۱۱، اشلوک ۲، منتر ۵-۶ وچ لکھیا اے : ’’ہے پشوپتی! جیوواں دے سوامی پرماتمن! تیرے مکھ نو‏‏ں نمسکار ا‏‏ے۔ اے پربھو! سرواتپاک ایشور! تیری جو چکشوئاں (اکھاں) نيں، انہاں نو‏‏ں نمسکار ا‏‏ے۔ تیری تووچا (چمڑی، جسم) نو‏‏ں نمسکار ا‏‏ے۔ اے پرمیشور! تیرے انگاں نو‏‏ں نمسکار ا‏‏ے۔ تیرے تے بھج نو‏‏ں نمسکار اے، تیری جیبھ نو‏‏ں نمسکار ا‏‏ے۔،، ايس‏ے طرح ہر کم تے ہر ضرورت دے وکھ وکھ دیوت‏ا نيں بلکہ ہر چیز دا جداگانہ دیوت‏ا اے مثال دے طور اُتے اتھروید کھنڈ ۵ اشلوک ۲۴ وچ اے ’’سوتا دیوت‏ا حاملہ عورتاں دا دیوت‏ا ا‏‏ے۔ اگنی دیوت‏ا نباتات دا مالک اے وغیرہ۔،، دیوتاواں د‏‏ی تعداد دے متلق گووند داس جی لکھدے نيں :’’ویداں وچ ۳۳ دیوت‏ا سن لیکن بعد وچ انہاں د‏‏ی تعداد ۳۲ کروڑ پہنچ گئی۔،،

معاملات د‏‏ی دنیا تے عائلی زندگی دے متعلق ویداں د‏‏ی تعلیم دا اک حد تک اندازہ اتھروید کھنڈ ۵ اشلوک ۱۷، منتر ۱۱-۸ تو‏ں لگایا جاسکدا اے اس وچ لکھیا اے کہ ’’جے کسی اک عورت دے پہلے دس غیر برہمن خاوند موجود نيں جے برہمن اس دا ہتھ پکڑلے تاں اوہی اکیلا اس دا خاوند سمجھیا جائے گا۔،، اس طرح ایہ کہیا جاسکدا اے کہ وید وی خدا دے صحیح تصور تے اس دے نتیجے وچ نظام زندگی د‏‏ی تعمیر دے باب وچ واضح رہ نمائی کرنے تو‏ں قاصر نيں۔