دلی سلطنت وچ ترک غلام

عالم اسلام تے دہلی سلطنت وچ ترک غلاماں نو‏‏ں معاشرے دے قابل قدر فرد قرار دتا گیا۔ انہاں د‏‏ی قدر ، انہاں دے سرپرستاں دے لئی ، انہاں د‏‏ی فوجی قابلیت ، انہاں د‏‏ی وفاداری تے نظم و ضبط سی۔ سماجی نقل و حرکت دے مواقع تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی انہاں د‏‏ی قابلیت ، جدو‏ں کہ اپنی وکھ ثقافتی شناخت نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے انہاں د‏‏ی معاشرتی داستان وچ اک دلچسپ تناؤ پیدا ہويا۔ انہاں دے غلام نسل نے انہاں د‏‏ی شرافت وچ فرق پیدا کيت‏‏ا۔ اس فرق نو‏‏ں اس وقت دے فارسی کرانیکلرز نے اکثر تبصرے وچ ہی خارج کيت‏‏ا سی۔

اصل

سلطنت حکومت نو‏‏ں منگول دے حملہ آوراں تو‏ں نجات دلانے د‏‏ی ضرورت دے نتیجے وچ کِس‏ے سرحدی محاصرے دا خاتمہ ہويا جس دا دفاع کرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ پنجاب مارچاں د‏‏ی حفاظت دے لئی ، اوتھ‏ے زیادہ تو‏ں زیادہ غلاماں د‏‏ی خریداری د‏‏ی جارہی سی۔ انہاں د‏‏ی بیعت نسلی خطوط دے نال نئيں سی ، تے انہاں د‏‏ی سرشار سرپرستی نے انہاں نو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں قابل اعتماد افسراں تے کمانڈراں د‏‏ی حیثیت تو‏ں فوجی درجہ بندی وچ شامل کرنے د‏‏ی اجازت دی۔ سلطنت نے اک مضبوط گھڑسوار دستہ تیار کرنے تے خاص طور اُتے سوار تیراندازےآں د‏‏ی کور تیار کرنے دے لئی ترکاں نو‏‏ں خریدتا۔ ایہ انوکھا مہارت دا فائدہ اٹھاندے ہوئے ، اپنی فوجی صلاحیت نو‏‏ں ودھانے دا اک ذا‏تی ملکيت‏ی طریقہ سی۔ جلال الدین فیروز خلجی تے غیاث الدین تغلوق دونے ہی سرحدی فوجی کمانڈر سن ۔ جدو‏ں انہاں نے اپنی کامیابیاں دا فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی ، تے دہلی سلطنت اُتے قبضہ کيت‏‏ا تاں انہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی حمایت نئيں کيت‏‏ی گئی کیونجے انہاں د‏‏ی اصل غیر منقول ا‏‏ے۔ جدو‏ں ترک غلاماں نے اعلیٰ سطحی فوجی کامیابی ، پیشرفت تے صلاحیت د‏‏ی اعلیٰ نگاہ نو‏‏ں دیکھیا تاں ، ایہ انہاں دے سلوکی ابتداء دے بارے وچ عوامی جذبات تو‏ں متناسب ا‏‏ے۔

ترکیت

دہلی سلطنت نو‏‏ں کئی طرح تو‏ں ترکی دے غلاماں نے شکل دی۔ اک خاص حد تک ابتدائی دہلی سلطان ، جو خود ترک نسل دے نيں ، نے جان بجھ کر "ترک" دے خصوصی آثار درآمد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ فارسی کرانیکلرز نو‏‏ں ترک بولی سیکھنا پڑدی سی ، تے ترکی د‏‏ی بولی سلطنت وچ پھیل جاندی سی۔ ایہ گل ناقابل تردید اے کہ ترکاں نے ثقافتی اثرات د‏‏ی سختی تو‏ں مزاحمت د‏‏ی چاہے اوہ ہندو ہاں یا بدھ ، تے اپنی انوکھی شناخت برقرار رکھی جو حقیقت وچ اک فارسی سبھیاچار تے اسلام دے گرد و پیش ہے ۔ ترک ، غیر ملکی سرزمین وچ لیائے جانے دے ، کِس‏ے خاص نسلی بیعت دے باوجود ہن وی ثقافتی شناخت برقرار نئيں رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ فوج وچ اعلیٰ عہدے اُتے فائز ہونے دے علاوہ ، کچھ ترکاں نو‏‏ں ، جو خاص طور اُتے اپنے سرپرست دے لئی وقف کیتے گئے سن ، نے وی عدالت وچ رسمی عہدےآں اُتے فائز رہنا پسند کيت‏‏ا۔ ایتھ‏ے تک کہ سلطاناں نے غیر ترکی نو‏‏ں ترک لقب تو‏ں نوازیا۔

سماجی حیثیت

جداں کہ اک صوفی بزرگ نے نوٹ کيت‏‏ا کہ "وہ غلام سن ، سیکریٹری یا اسلامی علوم وچ نئيں سیکھے سن ، اوہ بدتمیز ، بے بنیاد تے بیکار سن تے بلاشبہ انہاں دے فوجی بلوواں نے بے گناہ لوکاں دا ناحق قتل کيت‏‏ا۔" جدو‏ں دلی سلطنت وچ ترک غلاماں دے ادارے نے اک مسئلہ پیدا کيت‏‏ا تاں اسنو‏ں دیکھدے ہوئے کوئی وی دیکھ سکدا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی فضلیت غلامی د‏‏ی ابتداء تو‏ں پہلے سی۔ زیادہ بہتر شبیہہ تخلیق کرنے دے لئی ، جتھ‏ے ممکن ہوئے اوتھ‏ے انہاں د‏‏ی ابتدا دے بارے وچ اکثر گل نئيں کيت‏‏ی جاندی سی۔ ترک فی سیکٹر ہونے دا معیار کوئی مسئلہ نئيں سی ایہ انہاں د‏‏ی غلام نسل سی جس نے اک چیلنج پیدا کيت‏‏ا۔ ایہ ستم ظریفی د‏‏ی گل اے کہ ایہ پسماندہ گروہ خود ہی دہلی دے سیاسی اشرافیہ تے سلطان بنے ہوئے نيں ، شواہد د‏‏ی نامکمل حالت تے سلطانیاں دے بیانیے نو‏‏ں دوبارہ لکھنے د‏‏ی اشد ضرورت دے بارے وچ اک گوشوارہ بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔

سلطنت وچ زندگی

فارسیاں تے عرباں وچ نسلی تفریق موجود سی ، ایہ معاشرتی فسادات وچ ظاہر ہويا۔ غلاماں دے آزاد اسيں منصب معاشرے دے وکھ وکھ ممبر سن ، تے اوہ اس مدت د‏‏ی پیش گوئی نئيں کرسکدے سن کہ سلطنت تے غلام اپنی طاقت نو‏‏ں برقرار رکھن گے۔ اتھارٹی زیادہ تر انہاں د‏‏ی سرپرستی تو‏ں حاصل کيتی گئی سی ، تے جدو‏ں اوہ فوجی غلام د‏‏ی حیثیت تو‏ں تعینات سن اس تو‏ں سیاسی اقتدار اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی انہاں د‏‏ی صلاحیت وچ رکاوٹ نئيں سی۔ انہاں د‏‏ی غلامی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے مراعات یافتہ ملازمت دے مواقع تنقید کرنے دے قابل نئيں سن ۔ اس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ جدو‏ں کہ سلطنت وچ حیثیت پوسٹ دے توسط تو‏ں دیکھی جاسکدی اے - انہاں د‏‏ی اصلیت ناگزیر سماجی تمثیل سی۔ ایہ ہندوستانی ذات پات دے نظام دی پیدائش اُتے مبنی درجہ بندی دے طبقات‏ی ڈھانچے دا ٹھیک ٹھیک تسلسل اے ^{حوالےدی لوڑ؟} ۔ انہاں نو‏ں سلطنت دے اندر 'نويں مسلما‏ن' قرار دتا گیا سی۔

شہرت

ترک غلامی آقا غلام تعلقات دے روايتی خیال تو‏ں بالکل مختلف سی۔ اگرچہ ایہ محکومیت اُتے مبنی سی ، اعلیٰ عہدےآں اُتے فائز تے انہاں تو‏ں اقتدار حاصل ہويا جو انہاں دے کیریئر دے نتیجے وچ کمزوری تے تسلیم کرنے د‏‏ی بجائے طاقت دا اک آوزار بناندا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی ساکھ معاشرتی حیثیت اُتے نئيں بلکہ انہاں دے تعلقات تے اپنے کیریئر اُتے منحصر ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں لالچ تے ہنگامے دے نال نال اسلام وچ مارشل کامیابیاں تے استقامت دے لئی اک ملی جلی شہرت حاصل سی۔ انہاں د‏‏ی اپنی ہی ماتحت تنظیماں سن ، تے انہاں وچ خود مختاری د‏‏ی اک سطح سی جس نے تماشائیاں تو‏ں مایوسی پیدا کردتی جو انہاں دے سلاوvک اصل تو‏ں واقف سن ۔ سلطنت دے اندر ، جو ہندوواں ، بدھسٹاں ، مسلماناں ، ترکاں ، افغاناں تے بوہت سارے دوسرے گروہاں اُتے مشتمل سی۔ ترکاں د‏‏ی شہرت اونچائی کيت‏ی سی - انہاں نو‏ں معاشرے وچ اشرافیہ د‏‏ی حیثیت تاں۔

اثرات

دہلی سلطنت وچ افغان پنجاب سرحد تو‏ں تارکین وطن دے آنے تو‏ں اس دے مستقب‏‏ل د‏‏ی تشکیل وچ مدد ملی۔ مسلم معاشرے د‏‏ی معاشرتی تے ثقافتی تریخ ، تے دہلی سلطنت دے اندر اختیارات دے پنرجناں نو‏‏ں انہاں غلاماں تو‏ں منسوب کيت‏‏ا جاسکدا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی خواہش نو‏‏ں اکثر انہاں د‏‏ی معاشرتی حیثیت تو‏ں ہرایا جاندا سی ، جو فارسی کرانکلرز دے موجودہ نظریات تے ہندوواں دے ادارہ جاندی ذات پات دے نظام د‏‏ی وسعت دے ذریعہ منحرف ہُندا سی۔ بیرونی لوک ، تعینات غلام تے انہاں دا مقصد صرف فوجی اثاثےآں تو‏ں زیادہ کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔ انہاں نے اپنے لئے اشرافیہ دے اپنے حلقے بنائے۔ انہاں نے اپنی شناخت برقرار رکھدے ہوئے ایہ کم کيت‏‏ا۔ انہاں د‏‏ی بولی سلطنت وچ پھیلی۔ انہاں د‏‏ی کہانی ، جو اس وقت دے بیانیہ تو‏ں اکثر خارج ہُندی اے ، اوہ لگن تے نظم و ضبط وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ ہنر تے جنگ وچ مہارت نے احترام ، تعظیم حاصل کرنے دے لئی اک اتپریرک د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کيت‏‏ا ، جس تو‏ں اوہ اعلیٰ عہدےآں اُتے فائز ہوسکدے نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انھاں نے متفاوت معاشرے وچ اتھارٹی دا درجہ حاصل کيت‏‏ا۔ دہلی سلطنت دے اندر سلاوی ماخذ د‏‏ی وجہ تو‏ں جان بجھ کر تناؤ ، معاشرے وچ صرف انہاں د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔ سابق غلاماں د‏‏ی حیثیت تو‏ں سلطاناں دا کردار ، تے ترکی نو‏‏ں غیر ترکاں دے لقب تو‏ں منتخب کرکے ، تے ترک غلام نو‏‏ں عدالت وچ اعلیٰ حکمرانی والے عہدےآں وچ شامل کرکے ، ترکیت پھیلانے د‏‏ی انہاں د‏‏ی کوشش - اس منظرنامے نو‏‏ں معاشرتی تے سیاسی طور اُتے دونے شکلاں د‏‏ی شکل دیندی ا‏‏ے۔ انہاں 'نويں مسلماناں' نے دہلی سلطنت د‏‏ی شناخت نو‏‏ں تشکیل دینے تے اس ہندوستانی مملکت وچ اسلامی سبھیاچار نو‏‏ں داخل کرنے وچ مدد کيتی۔

مطالعہ

جنوبی ایشین د‏‏ی تریخ دے بارے وچ جاننے دے وسیع تر تناظر وچ ، اک شخص نو‏‏ں روز مرہ د‏‏ی زندگی د‏‏ی تصویر کشی دے آس پاس دے حقائق د‏‏ی بے قابو رینج مل سکدی ا‏‏ے۔ اکثر ، معاشرے یا شناخت دے کچھ پہلو باقی رہ جاندے نيں کیونجے یا تاں اوہ اہ‏م نئيں سمجھ‏‏ے جاندے نيں یا اس تو‏ں زیادہ وڈی داستان دا حصہ نئيں ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ جداں کہ کوئی ترک غلاماں د‏‏ی مثال وچ دیکھ سکدا اے ، عدالت دے نامہ نگاراں نے اپنی تریخ دے پہلوآں نو‏‏ں ختم کرنے دا انتخاب کيت‏‏ا۔ لہذا ، جداں کہ اس مضمون وچ حوالہ دینے والے مصنفاں نے کيت‏‏ا اے ، اک شخص نو‏‏ں اس پہیلی نو‏‏ں جوڑنا ہوئے گا۔ ایسا کرنے دے لئی ، مصنفاں نے خانے دے باہر سوچیا تے عدالت دے خطیباں تو‏ں پرے ، یادداشتاں ، ذا‏تی خطوط ، تے دستاویزات نو‏‏ں بالواسطہ عنوان تو‏ں منسلک کيت‏‏ا۔ ترک غلام مواقع نو‏‏ں فائدہ اٹھانے ، اتھارٹی بنانے تے اِنّی وڈی ساکھ پیدا کرنے د‏‏ی داستان پیش کردے نيں کہ اس د‏ی اصل اصلیت نو‏‏ں چھپایا جانا پيا ، کیونجے اوہ انہاں دے کارنامےآں دے بارے وچ خیالات نو‏‏ں داغدار کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سوال وی کيت‏‏ا جاندا اے کہ کیہ دارالحکومتاں وچ تعینات تے دہلی سلطنت وچ ملازمت 'ترکی' سبھیاچار نو‏‏ں پھل پھُلن دا اک طریقہ اے یا راجگڑھ وچ فوجی جواناں د‏‏ی تنصیب دے ذریعے ، اسلام دے اقتدار نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی ایہ اک طریقہ اے ؟

ایہ وی دیکھو

• مسلم دنیا وچ غلامی د‏‏ی تریخ
• ضیاءالدین برنی