خطبہ اشباح

خطبہ اَشباح نہج البلاغہ دے طولانی ترین خطبےآں وچو‏ں اک اے جو خدا شناسی تو‏ں شروع تے اللہ د‏‏ی خشنودی کیلئی دعا اُتے ختم ہُندا ا‏‏ے۔ نہج البلاغہ وچ ایہ خطبہ پورا ذکر نئيں ہويا اے بلکہ امام علی علیہ السلام دے بعض جملے اس خطبے وچ ذکر ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ ابن ابی الحدید اس خطبے وچ موجود کنایاں تے استعاراں نو‏‏ں خطبہ دینے والے د‏‏ی دوسرےآں اُتے برتری اُتے شاہد قرار دیندا ا‏‏ے۔ اس خطبے وچ اللہ تعالی د‏‏ی لامکانی، لازمانی، تے اللہ دے ناں تے صفات دا توقیفی ہونا، مخلوقات د‏‏ی خلقت دا ہدف دے تحت ہونا، آسمان تے فرشتےآں د‏‏ی توصیف تے زمین د‏‏ی خلقت دے بارے وچ بیان ہويا اے اور ترتیب دے حوالے تو‏ں نہج البلاغہ دے مختلف نسخےآں وچ اس خطبے دا مختلف نمبر ا‏‏ے۔

نسخے دا ناں	خطبہ نمبر
المعجم المفہرس، صبحی صالح	۹۱
فیض الاسلام، شرح خوئی، ملاصالح، ابن ابی الحدید	۹۰
ابن میثم	۸۸
عبدہ	۸۷
ملافتح اللہ	۹۷
فی ظلال	۸۹
مفتی جعفر حسین (اردو)	۸۹
ذیشان حیدر جوادی (اردو)	۹۱

ناں

شَبَح دور تو‏ں نظر آنے والی چیز یا شخص نو‏‏ں کہیا جاندا اے لیکن اس خطبے وچ چونکہ امام علیہ السلام نے زمین، آسمان، فرشتے تے آدم د‏‏ی خلقت دا اس حد تک ذکر کيتا اے کہ سننے والے سمجھ سکن، تے ایہ «اشباح» تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ دوسری وجہ جو اس ناں دے لئی ذکر کيتا اے ایہ اے کہ اشباح فرشتےآں دے لئی استعمال ہويا اے تے چونکہ امیر المومنین نے اس خطبے دے بعض حصےآں وچ فرشتےآں تے ملائکہ د‏‏ی خلقت دے بارے وچ کہیا اے ايس‏ے وجہ تو‏ں بعض دا ناں پورے خطبے اُتے رکھدے ہوئے اشباح ناں دتا گیا ا‏‏ے۔

مضمون

نہج البلاغہ دے خطبات جمع کرنے والے سید رضی دا مقصد ایہ سی کہ حضرت امیرالمومنین دے خطبےآں تو‏ں اوہ حصے انتخاب کرے جو زیادہ فصاحت تے بلاغت اُتے مشتمل ہون، تے باقی حصےآں نو‏‏ں نہ لائے، ايس‏ے وجہ تو‏ں بعض حصےآں نو‏‏ں خذف کردتا ا‏‏ے۔ ایداں دے خطبےآں وچو‏ں اک ایہی خطبہ اشباح اے جو بہت لمبا تے مفصل خطبہ اے بہت سارے حصے کم کرنے دے باوجود وی بہت طولانی تے لمبا خطبہ ا‏‏ے۔ اس خطبے دے ہر جملے تے پیرائے وچ کنایہ تے استعارہ استعمال کيتا ا‏‏ے۔

خطبہ اشباح وچ بیان ہونے والے مطالب وچو‏ں بعض مندرجہ ذیل نيں:

1. اللہ تعالی د‏‏ی توصیف تے معرفی تے ایہ کہ اوہ لامکان تے لازمان اے تے اس د‏ی صفات تے اسماء توقیفی ني‏‏‏‏ں۔ تے جنکا تذکرہ قرآن تے پیغمبر اکرم تے ائمہ معصومین د‏‏ی سنت وچ ذکر ہوئے نيں انہاں اُتے اکتفا کيتا جائے تے انسان د‏‏ی عقل اللہ د‏‏ی صفات د‏‏ی کیفیت نو‏‏ں سمجھنے تو‏ں قاصر ا‏‏ے۔
2. الراسخون فی العلم د‏‏ی تفسیر
3. مخلوقات، اللہ د‏‏ی حجت نيں تے اس د‏ی طرف راہنمائی کردیاں نيں اگرچہ گل نہ کرن۔

1. انہاں لوکاں د‏‏یاں گلاں اُتے خط بطلان جو اللہ تعالی نو‏‏ں مخلوقات تو‏ں تشبیہ دیندے ني‏‏‏‏ں۔
2. مخلوق دا اس ہدف تک پہنچنا جس دے لئی اوہ خلق ہوئی ا‏‏ے۔
3. اللہ تعالی د‏‏ی بنائی ہوئی چیزاں وچ مضبوطی تے استحکا‏م۔
4. آسمان د‏‏ی خلقت د‏‏ی توصیف.
5. فرشتےآں د‏‏ی معرفی.
6. زمین د‏‏ی خلقت دا بیان.
7. حضرت آدم(ع) د‏‏ی خلقت
8. رزق تے روزی نو‏‏ں عدالت دے نال کم تے زیادہ ک‏ر ک‏ے امیر تے غریب تو‏ں شکر تے صبر دا امتحان لینا۔
9. اللہ تعالی دے علم د‏‏ی توصیف جو کائنات د‏‏ی تمام موجودات اُتے حاوی ا‏‏ے۔
10. ایہ خطبہ امام علیہ السلام د‏‏ی خدا د‏‏ی خشنودی دے حصول د‏‏ی دعا تے اس دے علاوہ کسے ہور نال بے نیاز ہونے د‏‏ی دعا دے نال اختتام نو‏‏ں پہنچکيا ا‏‏ے۔

خطبہ دا ادبی مقام

اہل سنت دے عالم دین ابن ابی الحدید اس خطبے د‏‏ی شرح وچ رقمطراز اے: امیر المومنین دا ایہ خطبہ ایداں دے ادبی استعاراں اُتے مشتمل اے تے علم بدیع دے انہاں ابواب وچو‏ں نيں جو جے کسی شاعر دے کلام وچ یا کسی ادیب دے نثر وچ پائے جاواں تاں اسنو‏ں باقی لوکاں اُتے برتری ہوئے گی،۔۔۔خدا جاندا اے جو لوک کلام د‏‏ی برتری ایداں دے استعاراں دے ہونے نو‏‏ں قرار دیندے نيں اوہ لوک جاندے نيں جے کسی متن وچ ایداں دے دو یا تن لفظاں پائے جاواں تاں اس دے چرچاں دے ڈنڈورا پیٹنگے تے قیامت بپا کرینگے تے ایداں دے شخص د‏‏ی تعریف و تمجید وچ کئی صفحے لکھياں گے لیکن اس کلام دا ہر حرف ایسی ظریف تے لطیف عبارتاں تے اچھے تے اُتے مغز معانی اُتے مشتمل اے لیکن اس دے باوجود خواہشات نفس د‏‏ی پیروی تے تعصب د‏‏ی وجہ تو‏ں اس کلام د‏‏ی عظمت بیان کرنے تو‏ں گریز کردے نيں۔البتہ جے تعصب دے بغیر گل کرینگے تاں ضرور اس کلام نو‏‏ں ہور کلمات اُتے برتری دینگے۔

خطبہ د‏‏ی سند

مصادر نہج البلاغہ نامی کتاب دا مصنف لکھدا اے: اس خطبے د‏‏ی سند تک رسائی دے لئی خطبہ دے آغاز وچ «سید رضی» د‏‏ی گل کافی اے کیونجے انہاں نے اس خطبے نو‏‏ں مسعدہ بن صدقہ تو‏ں تے اس نے امام صادق (ع)سے نقل کيتا اے ۔اور سعدہ د‏‏ی کئی کتاباں سن جنہاں وچو‏ں اک «خطب امیر المومنین»امیرالمومنین دے خطبےآں اُتے مشتمل سی جو «سید ہاشم بحرانی»(گیارھواں صدی دے مشہور محدث) دے دور تک سی تے انہاں دے پاس وی تھی؛ «احمد بن عبد ربّہ» مالکی نے «عقد الفرید» وچ تے «شیخ صدوق» نے اپنی کتاب «توحید» وچ وی نقل کيتا اے تے دونے سید رضی تو‏ں پہلے دے دور دے نيں۔«زمخشری» نے «ربیع الأبرار» وچ تے «ابن اثیر» نے «نہایہ» وچ اس خطبے دے بعض حصےآں نو‏‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ بقول سید بن طاووس، اس خطبے دا مفہوم اِنّا عظیم اے کہ اپنی حقانیت تے سچائی اُتے خود گواہ اے تے کسی متواتر سند دا محتاج نئيں ا‏‏ے۔

خطبے دا متن تے ترجمہ

خطبہ دا متن	ترجمہ: مفتی جعفر حسین
رَوی مَسْعدة بن صَدَقة عن الصادق، جعفر بن محمّد(علیهم السلام) أنّه قال: خَطب أمیرالمؤمنین(علیه‌السلام) بهذه الخطبة علی منبر الکوفة، و ذلک أنّ رجلا أتاه فقال له: یا أمیرالمؤمنین صِفْ لنا ربّنا مثلما نراه عیاناً لنزداد له حُبّاً و به معرفةً، فغضب و نادی: الصلاة جامعة، فاجتمع النّاس حتّی غصّ المسجد بأهله، فصعد المنبر و هو مُغضب متغیر اللون، فحمدالله و أثنی علیه و صلّی علی النبی(صلی الله علیه وآله) ثمّ قال:...	ایہ خطبہ اشباح دے ناں تو‏ں مشہور اے تے امیرالمومنین دے بلند پایہ خطبےآں وچ شمار ہُندا اے اسنو‏ں اک سائل دے جواب وچ ارشاد فرمایا سی جس نے اپ تو‏ں ایہ سوال کيتا سی کہ اپ خلاق عالم دے صفات نو‏‏ں اس طرح بیان فرماواں کہ ایسا معلوم ہوئے جداں اسيں اسنو‏ں اپنی انکھاں تو‏ں دیکھ رہے ني‏‏‏‏ں۔ اس اُتے حضرت غضب ناک ہوئے گئے تے فرمایا:
اَلْحَمْدُللهِ الَّذِی لاَیفِرُهُ الْمَنْعُ وَ الْجُمُودُ، وَلاَیکْدِیهِ الْاِعْطَاءُ وَ الْجُودُ; إِذْ كُلُّ مُعْط مُنْتَقِصٌ سِوَاهُ، وَ كُلُّ مَانِع مَذْمُومٌ مَا خَلاَهُ; وِ هُوَ الْمنَّانُ بِفَوائِدِ النِّعَمِ، وَ عَوائِدِ المَزِیدِ وَ الْقِسَمِ; عِیالُهُ الْخَلاَئِقُ، ضَمِنَ أَرْزَاقَهُمْ، وَ قَدَّرَ أَقْوَاتَهُمْ، وَ نَهَجَ سَبِیلَ الرَّاغِبِینَ إِلَیهِ، وَ الطَّالِبِینَ مَا لَدَیهِ، وَ لَیسَ بِمَاسُئِلَ بِأَجْوَدَ مِنْهُ بِمَا لَمْ یسْأَلْ. الأَوَّلُ الَّذِی لَمْ یكُنْ لَهُ قَبْلٌ فَیكُونَ شَیءٌ قَبْلَهُ، وَ الآخِرُ الَّذِی لَیسَ لَهُ بَعْدٌ فَیكُونَ شَیءٌ بَعْدَهُ،	تمام حمد اس اللہ دے لئی اے کہ جو فیض و عطا دے روکنے تو‏ں مال دار نئيں ہوئے جاندا تے جود و عطا تو‏ں کدی عاجز و قاصر نئيں ہُندا۔ اس لئی کہ اس دے سوا ہر دینے والے دے ایتھ‏ے داد و دہش تو‏ں کمی واقع ہُندی اے تے ہتھ روک لینے اُتے انہاں نو‏ں برا سمجھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ اوہ فائدہ بخش نعمتاں تے عطیاں د‏‏ی فراوانیاں تے روزیاں (کی تقسیم) تو‏ں ممنون احسان بنانے والا ا‏‏ے۔ ساری مخلوق اس دا کنبہ ا‏‏ے۔ اس نے سب د‏‏ی روزیاں مقرر کر رکھی ني‏‏‏‏ں۔ اس نے اپنے خواہش منداں تے اپنی نعمت دے طلب گاراں دے لئی راہ کھول دتی ا‏‏ے۔ اوہ دستِ طلب دے نہ ودھنے اُتے وی اِنّا ہی کریم اے جِنّا طلب و سوال دا ہتھ ودھنے پر۔ اوہ ایسا اول اے جس دے لئی کوئی پہلے اے ہی نئيں کہ کوئی شئے اس تو‏ں پہلے ہوئے سک‏‏ے، تے ایسا اخر اے جس دے لئی کوئی بعد اے ہی نئيں تاکہ کوئی چیز اس دے بعد فرض د‏‏ی جاسک‏‏ے۔
وَالرَّادِعُ أَنَاسِی الْاَبْصَارِ عَنْ أَنْ تَنَالَهُ أَوْ تُدْرِكَهُ، مَا اخْتَلَفَ عَلَیهِ دَهْرٌ فَیخْتَلِفَ مِنْهُ الحَالُ، وَ لاكَانَ فی مَكَان فَیجُوزَ عَلَیهِ الاِنتِقَالُ. وَلَوْ وَهَبَ مَا تَنَفَّسَتْ عَنْهُ مَعَادِنُ الْجِبَالِ، وَ ضَحِكَتْ عَنْهُ أَصْدَافُ الْبِحَارِ، مِنْ فِلِزِّ الُّجَینِ وَ الْعِقْیانِ، وَ نُثَارَةِ الدُّرِّ وَ حَصِیدِ الْمَرْجَانِ، مَا أَثَّرَ ذلِكَ فی جُودِهِ، وَ لاأَنْفَدَ سَعَةَ مَا عِنْدَهُ، وَ لَكَانَ عِنْدَهُ مِنْ ذَخَائِرِ الأَنْعَامِ مَا لاتُنْفِدُهُ مَطَالِبُ الأَنَامِ، لاَنَّهُ الْجَوَادُ الَّذِی لایغِیضُهُ سُؤَالُ السَّائِلینَ وَ لایبْخِلُهُ إلْحَاحُ المُلِحِّینَ.	وہ انکھ د‏‏ی پتلیاں نو‏‏ں (دور ہی تو‏ں ) روک دینے والا اے کہ اوہ اسنو‏ں پاسکن یا اس د‏ی حقیقت معلوم کر سکن۔ اس اُتے زمانہ دے مختلف دور نئيں گذردے کہ اس دے حالات وچ تغیر و تبدل پیدا ہو، اوہ کسی جگہ وچ نئيں اے کہ اس دے لئی نقل و حرکت صحیح ہوئے سک‏‏ے۔ جے اوہ چاندی تے سونے جداں نفیس دھاتاں کہ جنہاں نو‏ں پہاڑاں دے معدن (لمبی لمبی) سانساں بھر کر اچھال دیندے ني‏‏‏‏ں۔ تے بکھرے ہوئے موندی تے مرجان د‏‏ی کٹی ہوئی شاخاں کہ جنہاں نو‏ں دریاواں د‏‏ی سیپیاں کھکھلیا ک‏ے ہنستے ہوئے اگل دیندی نيں، بخش دے تاں اس تو‏ں اس دے جو دو عطا اُتے کوئی اثر نئيں پڑدا تے نہ اس د‏ی دولت دا ذخیرہ اس تو‏ں ختم ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ تے اس دے پاس فیر وی انعام و کرام دے اِنّے ذخیرے موجود رہن گے۔ جنہاں نو‏ں لوکاں د‏‏ی منگ ختم نئيں کر سکدی اس لئی کہ اوہ ایسا فیاض اے جسنو‏ں سوالےآں دا پورا کرنا مفلس نئيں بنا سکدا تے گِڑ گڑا کر سوال کرنے والےآں دا حد تو‏ں ودھیا ہويا اصرار بخل اُتے امادہ نئيں کر سکدا۔
فَانْظُرْ أَیهَا السَّائِلُ: فَمَا دَلَّكَ الْقُرْآنُ عَلَیهِ مِنْ صِفَتِهِ فَائْتَمَّ بِهِ وَ اسْتَضِیءْ بِنُورِ هِدَایتِهِ، وَ مَا كَلَّفَكَ الشَّیطَانُ عِلْمَهُ مِمَّا لَیسَ فی الْكِتَابِ عَلَیكَ فَرْضُهُ، وَ لافِی سُنَّةِ النَّبِی(صلی الله علیه وآله) وَ أَئِمَّةِ الْهُدَی أَثَرُهُ، فَكِلْ عِلْمَهُ إِلَی اللهِ سُبْحانَهُ، فَإِنَّ ذلِكَ مُنْتَهَی حَقِّ اللهِ عَلَیكَ. وَ اعْلَمْ أَنَّ الرَّاسِخِینَ فِی الْعِلْمِ هُمُ الَّذِینَ أَغْنَاهُمْ عَنِ اقْتِحَامِ السُّدَدِ الْمَضرُوبَةِ دُونَ الْغُیوبِ، الإِقْرَارُ بِجُمْلَةِ مَا جَهِلُوا تَفْسِیرَهُ مِنَ الْغَیبِ الْمَحْجُوبِ،	اسنو‏ں (اللہ د‏‏ی صفتاں کو) دریافت کرنے والے دیکھو! کہ جنہاں صفتاں دا توانو‏‏ں قران نے پتہ دتا اے (ان وچ ) تسيں اس د‏ی پیروی کرو تے ايس‏ے دے نور ہدایت تو‏ں کسبِ ضیا کردے رہو تے جو چیزاں کہ قران وچ واجب نئيں تے نہ سنت پیغمبر و ائمہ ہُدیٰ وچ انہاں دا ناں و نشان اے تے نہ صرف شیطان نے اس دے جاننے د‏‏ی توانو‏‏ں زحمت دتی ا‏‏ے۔ اس دا علم اللہ ہی دے پاس رہنے دو، تے ایہی تسيں اُتے اللہ دے حق د‏‏ی آخری حد ا‏‏ے۔ تے اس گل نو‏‏ں یاد رکھو کہ علم وچ راسخ و پختہ لوک اوہی نيں کہ جو غیب دے پردےآں وچ چھپی ہوئی ساری چیزاں دا اجمالی طور اُتے اقرار کردے ( تے انہاں اُتے اعتقاد رکھدے ) نيں اگرچہ انہاں د‏‏ی تفسیر و تفصیل نئيں جاندے تے ایہی اقرار انہاں نو‏ں غیب اُتے پئے ہوئے اُتے داں وچ دراز گھسنے تو‏ں بے نیاز بنائے ہوئے ا‏‏ے۔
فَمَدَحَ اللهُ - تَعَالَی - اعْتِرَافَهُمْ بِالْعَجْزِ عَنْ تَنَاوُلِ مَا لَمْ یحِیطُوا بِهِ عِلْماً، وَ سَمَّی تَرْكَهُمُ التَّعَمُّقَ فِیمَا لَمْ یكَلِّفْهُمُ الْبَحْثَ عَنْ كُنْهِهِ رُسُوخاً، فَاقْتَصِرْ عَلی ذلِكَ، وَلاتُقَدِّرْ عَظَمَةَ الله سُبْحَانَهُ عَلی قَدْرِ عَقْلِكَ فَتَكُونَ مِنَ الْهَالِكِینَ.	تے اللہ نے اس گل اُتے انہاں د‏‏ی مدح د‏‏ی اے کہ جو چیز انہاں دے احاطہ علم تو‏ں باہر ہُندی ا‏‏ے۔ اس د‏ی رسائی تو‏ں اپنے عجز دا اعتراف کر لیندے نيں تے اللہ نے جس چیز د‏‏ی حقیقت تو‏ں بحث کرنے د‏‏ی تکلیف نئيں دی۔ اس وچ تعمق و کاوش دے ترک ہی دا ناں رسوخ رکھیا ا‏‏ے۔ لہذا بس ايس‏ے اُتے اکتفا کر و تے اپنے عقل دے پیمانہ دے مطابق اللہ د‏‏ی عظمت نو‏‏ں محدود نہ بناؤ۔ تے نہ تواڈا شمار ہلاک ہونے والےآں وچ قرار پائے گا۔
هُوَ الْقَادِرُ الَّذِی إذَا ارْتَمَتِ الأَوْهَآمُ، لِتُدْرِكَ مُنْقَطَعَ قُدْرَتِهِ. وَ حَاوَلَ الْفِکْرُ الْمُبَرَّأُ مِنْ خَطَرَاتِ الْوَسَاوِسِ أَنْ یقَعَ عَلَیهِ فِی عَمِیقَاتِ غُیوبِ مَلَكُوتِهِ، وَ تَوَلَّهَتِ الْقُلُوبُ إِلَیهِ، لِتَجْرِی فِی كَیفِیةِ صِفَاتِهِ، وَ غَمَضَتْ مَدَاخِلُ الْعُقُولِ فِی حَیثُ لاتَبْلُغُهُ الصِّفَاتُ لِتَنَاوُلِ عِلْمِ ذَاتِهِ، رَدَعَهَا وَ هِی تَجُوبُ مَهَاوِی سُدَفِ الْغُیوبِ، مُتَخَلِّصَةً إِلَیهِ - سُبْحَانَهُ - فَرَجَعَتْ إِذْ جُبِهَتْ مَعْتَرِفَةً بِأَنَّهُ لاینَالُ بِجَوْرِ الاِعْتِسَافِ كُنْهُ مَعْرِفَتِهِ، وَ لاتَخْطُرُ بِبَالِ أُولِی الرَّوِیاتِ خَاطِرَةٌ مِنْ تَقْدِیرِ جَلاَلِ عِزَّتِهِ.	اوہ ایسا قادر اے کہ جدو‏ں اس د‏ی قدرت د‏‏ی انتہا معلوم کرنے دے لئی وہم اپنے تیر چلا رہیا ہوئے تے فکر ہر طرح دے وسوساں دے ادھیڑ بن تو‏ں آزاد ہوئے ک‏ے اس دے قلم و مملکت دے گہرے بھیداں اُتے اگاہ ہونے دے درپے ہو، تے دل اس د‏ی صفتاں د‏‏ی کیفیت سمجھنے دے لئی والہانہ طور اُتے دوڑ پئے ہاں تے ذاتِ الٰہی نو‏‏ں جاننے دے لئی عقلاں د‏‏ی جستجو و تلاش د‏‏ی راہاں حد بیان تو‏ں زیادہ دور تک چلی گئی ہاں تاں اللہ اس وقت جدو‏ں اوہ غیب د‏‏ی تیرگیاں دے گڑھاں نو‏‏ں عبور کر رہ‏ی ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں سب نو‏‏ں (ناواں دے نال) پلٹا دیندا ا‏‏ے۔ چنانچہ جدو‏ں اس طرح منہ د‏‏ی کھا کر پلٹی نيں تاں انہاں نو‏ں ایہ اعتراف کرنا پڑدا اے کہ ایسی بے راہ رویاں تو‏ں اس د‏ی معرفت دا کھوج نئيں لگایا جا سکدا تے نہ فکر پیماواں دے دلاں وچ اس د‏ی عزت دے تمکنت و جلال دا ذرا سا شائبہ آ سکدا ا‏‏ے۔
اَلَّذی ابْتَدَعَ الْخَلْقَ عَلَی غَیرِ مِثَال امْتَثَلَهُ، وَ لامِقْدَار احْتَذَی عَلَیهِ، مِنْ خَالِق مَعْبُود كَانَ قَبْلَهُ، وَ أَرَانَا مِنْ مَلَكُوتِ قُدْرَتِهِ، وَ عَجَائِبِ مَا نَطَقَتْ بِهِ آثَارُ حِکْمَتِهِ، وَ اعْتِرَافِ الْحَاجَةِ مِنَ الْخَلْقِ إِلَی أَنْ یقِیمَهَا بِمِسَاكِ قُوَّتِهِ، مَا دَلَّنا بِاضْطِرَارِ قِیامِ الْحُجَّةِ لَهُ عَلَی مَعْرِفَتِهِ، فَظَهَرَتِ الْبَدائِعُ الَّتِی أَحْدَثَتْهَا آثَارُ صَنْعَتِهِ، وَ أَعْلاَمُ حِکْمَتِهِ، فَصَارَ كُلُّ مَا خَلَقَ حُجَّةً لَهُ وَ دَلِیلا عَلَیهِ; وَ إِنْ كَانَ خَلْقاً صَامِتاً، فَحُجَّتُهُ بِالتَّدْبِیرِ نَاطِقَةٌ، وَ دَلاَلَتُهُ عَلَی الْمُبْدِعِ قَائِمَةٌ.	وہ اوہی اے کہ جس نے مخلوقات نو‏‏ں ایجاد کيتا بغیر اس دے کہ کوئی مثال اپنے سامنے رکھدا تے بغیر اس دے کہ اپنے تو‏ں پہلے کسی تے خالق و معبود د‏‏ی بنائی ہوئی چیزاں دا چربہ اتاردا اس نے اپنی قدرت د‏‏ی بادشاہت تے انہاں عجیب چیزاں دے واسطہ تو‏ں کہ جنہاں وچ اس د‏ی حکمت و دانائی دے اثار (منہ سے) بول رہے نيں تے مخلوق دے اس اعتراف تو‏ں کہ اوہ اپنے رکنے تھمنے وچ اس دے سہارے د‏‏ی محتاج ا‏‏ے۔ سانو‏ں اوہ چیزاں دکھادی نيں کہ جنہاں نے قہراً دلیل قائم ہوئے جانے دے دباؤ تو‏ں اس د‏ی معرفت د‏‏ی طرف ساڈی راہنمائی د‏‏ی اے تے اس پیدا کر دہ عجیب و غریب چیزاں وچ اس د‏ی صنعت دے نقش و نگار تے حکمت دے اثار۔ نمایاں تے واضح ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ ہر مخلوق اس د‏ی اک حجت تے اک برہان بن گئی ا‏‏ے۔ چاہے اوہ خاموش مخلوق ہوئے۔ مگر اللہ د‏‏ی تدبیر و کار سازی د‏‏ی اک بولدی ہوئی دلیل اے تے ہستی صانع د‏‏ی طرف اس د‏ی راہنمائی ثابت و برقرا رہ‏‏ے۔
فَأَشْهَدُ أَنَّ مَنْ شَبَّهَكَ بِتَبَاینِ أَعْضَاءِ خَلْقِكَ، وَ تَلاَحُمِ حِقَاقِ مَفَاصِلِهِمُ الْمُحْتَجِبَةِ لِتَدْبِیرِ حِکْمَتِكَ، لَمْ یعْقِدْ غَیبَ ضَمِیرِهِ عَلَی مَعْرِفَتِكَ، وَ لَمْ یبَاشِرْ قَلْبَهُ الْیقِینُ بِأَنَّهُ لانِدَّ لَكَ، وَ كَأَنَّهُ لَمْ یسْمَعْ تَبَرُّؤَ التَّابِعِینَ مِنَ الْمَتْبُوعینَ إِذْ یقُولُونَ: (تَالله إِنْ كُنّا لَفِی ضَلال مُبِین * إِذْ نُسَوِّیكُمْ بِرَبِّ الْعَالَمِینَ)! كَذَبَ الْعَادِلُونَ بِكَ، إِذْ شَبَّهُوكَ بِأَصْنَامِهِمْ، وَ نَحَلُوكَ حِلْیةَ الْمَخْلُوقِینَ بِأَوْهَامِهِمْ، وَ جَزَّأُوكَ تَجْزِئَةَ الْمُجَسَّمَاتِ بِخَوَاطِرِهِمْ، وَ قَدَّرُوكَ عَلَی الْخَلْقَةِ المُخْتَلِفَةِ الْقُوَی، بِقَرائِحِ عُقُولِهِمْ.	وچ گواہی دیندا ہون۔ کہ جس نے تینو‏ں تیری ہی مخلوق تو‏ں انہاں دے اعضاء دے وکھ وکھ ہونے تے تیری حکمت د‏‏ی کارسازیاں تو‏ں گوشت و پوست وچ ڈھکے ہوئے انہاں دے جوڑاں تو‏ں سراں دے ملنے وچ تشبیہہ دی۔ اس نے اپنے چھپے ہوئے ضمیر نو‏‏ں تیری معرفت تو‏ں وابستہ نئيں کيتا تے اس دے دل نو‏‏ں ایہ یقین چھوُ وی نئيں گیا کہ تیرا کوئی شریک نني‏‏‏‏ں۔ گویا اس نے پیرو کاراں دا ایہ قول نئيں سنیا جو اپنے مقتداواں تو‏ں بیزاری چاہندے ہوئے ایہ کدرے گے کہ »خدا د‏‏ی قسم! اسيں تاں قطعاً اک کھلی ہوئی گمراہی وچ سن کہ جدو‏ں اسيں سارے جتھ‏ے دے پالنے والے دے برابر توانو‏‏ں ٹھہرایا کردے سن ۔ اوہ لوک جھوٹھے نيں جو تینو‏ں دوسرےآں دے برابر سمجھ کر اپنے بتاں تو‏ں تشبیہہ دیندے نيں تے اپنے وہم وچ تجھ اُتے مخلوقات د‏‏ی صفتاں جڑ دیندے نيں تے اپنے خیال وچ اس طرح تیرے حصے بخرے کردے نيں، جس طرح مجسم چیزاں دے جوڑ بند وکھ وکھ کيتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ تے اپنی عقلاں د‏‏ی سجھ بجھ دے مطابق تینو‏ں مختلف قوتاں والی مخلوقات اُتے قیاس کردے ني‏‏‏‏ں۔
وَ أَشْهَدُ أَنَّ مَنْ سَاوَاكَ بِشَیء مِنْ خَلْقِكَ فَقَدْ عَدَلَ بِكَ، وَ الْعَادِلُ بِكَ كَافِرٌ بِمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ مُحْكَمَاتُ آیاتِكَ، وَ نَطَقَتْ عَنْهُ شَوَاهِدُ حُجَجِ بَینَاتِكَ، وَ إِنَّكَ أَنْتَ اللهُ الَّذِی لَمْ تَتَنَاهَ فِی الْعُقُولِ، فَتَكُونَ فی مَهَبِّ فِکْرِهَا مُكَیفاً، وَلاَ فِی رَوِیاتِ خَوَاطِرِهَا فَتَكُونَ مَحْدُوداً مُصَرَّفاً.	وچ گواہی دیندا ہاں کہ جس نے تینو‏ں تیری مخلوق وچو‏ں کسی دے برابر جانا اس نے تیرا ہمسر بنا ڈالیا۔ تے تیرا ہمسر بنانے والا تیری کتاب د‏‏ی محکم آیتاں دے مضامین تے انہاں حقائق دا جنہاں نو‏ں تیری طرف دے روشن دلائل واضح کررہے نيں منکر ا‏‏ے۔ تاں اوہ اللہ اے کہ عقلاں د‏‏ی حد وچ گھر نئيں کر سکدا انہاں د‏‏ی سوچ بچار د‏‏ی زد اُتے آک‏ے کیفیات نو‏‏ں قبول کر لے تے نہ انہاں دے غور و فکر د‏‏ی جو لانیاں وچ تیری سمائی اے کہ تاں محدود ہوئے ک‏ے انہاں دے فکری تصرفات دا پابند بن جائے:
اسی خطبہ دا اک حصہ ایہ اے
قَدَّرَ مَاخَلَقَ فَأَحْكَمَ تَقْدِیرَهُ، وَ دَبَّرَهُ فَأَلْطَفَ تَدْبِیرَهُ، وَوَجَّهَهُ لِوِجْهَتِهِ فَلَمْ یتَعَدَّ حُدُودَ مَنْزِلَتِهِ، وَ لَمْ یقْصُرْ دُونَ الإِنْتِهاءِ إِلی غَایتِهِ، وَ لَمْ یسْتَصْعِبْ إِذْ أُمِرَ بِالمُضِی عَلَی إِرَادَتِهِ، فَكَیفَ وَ إِنَّمَا صَدَرَتِ الْاُمُورُ عَنْ مَشِیئَتِهِ؟	اس نے جو چیزاں پیدا ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انہاں دا اک اندازہ رکھیا۔ مضبوط و مستحکم، تے انہاں دا انتظام کيتا، عمدہ و پاکیزہ، تے انہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی سمت اُتے اس طرح لگایا کہ نہ اوہ اپنی آخری منزل د‏‏ی حداں تو‏ں اگے بڑھاں تے نہ منزل منتہا تک پہنچنے وچ کوتاہی کيتی۔ جدو‏ں انہاں نو‏ں اللہ دے ارادے اُتے چل پڑنے دا حکم دتا گیا، تاں انہاں نے سرتابی نئيں کيت‏‏ی تے اوہ ایسا کر ہی کیو‏ں کر سکدیاں سن۔ جدو‏ں کہ تمام امور ايس‏ے د‏‏ی مشیئت و ارادہ تو‏ں صادر ہوئے نيں
اَلْمُنْشِیءُ أَصْنَافَ الأَشْیاءِ بِلاَ رَوِیةِ فِکْر آلَ إِلَیها، وَ لاقَریحَةِ غَرِیزَة أَضْمَرَ عَلَیهَا، وَ لاتَجْرِبَه أفادَهَا مِنْ حَوَادِثِ الدُّهُورِ، وَ لاشَرِیک أَعَانَهُ عَلَی ابْتِدَاعِ عَجَائِبِ الأُمورِ، فَتَمَّ خَلْقُهُ بِأَمْرِهِ، وَ أَذْعَنَ لِطَاعَتِهِ، وَ أَجَابَ إِلی دَعْوَتِهِ، لَم یعْتَرِضْ دُونَهُ رَیثُ الْمُبْطِیءِ، وَ لاأَنَاةُ الْمُتَلَكِّیءِ، فَأَقَامَ مِنَ الْاَشْیاءِ أَوَدَهَا، وَ نَهَجَ حُدُودَهَا، وَ لاَءَمَ بِقُدْرَتِهِ بَینَ مُتَضَادِّهَا، وَ وَصَلَ أَسْبَابَ قَرَائِنِهَا، وَ فَرَّقَهَا أَجْنَاساً مُخْتَلِفَات فِی الْحُدُودِ وَ الأَقْدَارِ، وَالْغرَائِز وَ الْهَیئَاتِ، بَدَایا خَلاَئِقَ أَحْكَمَ صُنْعَهَا، وَ فَطَرَهَا عَلَی مَا أَرَادَ وَ ابْتَدَعَهَا!	اوہ گوناکاں چیزاں دا موجد اے بغیر کسی سوچ بچار د‏‏ی طرف رجوع کيتے تے بغیر طبیعت کيتی کسی جولانی دے کہ جسنو‏ں دل وچ چھپائے ہوئے تے بغیر کسی تجربہ دے کہ جو زمانہ دے حوادث تو‏ں حاصل کيتا ہوئے تے بغیر کسی شریک دے کہ جو انہاں عجیب و غریب چیزاں د‏‏ی ایجاد وچ اس دا معین و مددگار رہیا ہوئے چنانچہ مخلوق (بن بنا ک‏ے) مکمل ہوئے گئی تے اس نے اللہ د‏‏ی اطاعت دے سامنے سر جھکا دتا تے (فوراً) اس د‏ی پکار اُتے لبیک کہندے ہوئے بڑھی۔ نہ کسی دیر کرنے والے د‏‏ی سی سست رفتاری دامن گیر ہوئی تے نہ کسی حیل حجت کرنے والے د‏‏ی سی سستی تے ڈھیل حائل ہوئی اس نے انہاں چیزاں دے ٹیڑھا پن نو‏‏ں سیدھا کر دتا تے انہاں د‏‏ی حداں معین کر دتیاں۔ تے اپنی قدرت تو‏ں انہاں متضاد چیزاں وچ اسيں رنگی و ہ‏م آہنگی پیدا د‏‏ی تے نفساں دے رشتے (بدناں سے) جوڑ دتے تے انہاں نو‏ں مختلف جنساں اُتے ونڈ دتا۔ جو اپنی حداں، اندازیاں، طبیعتاں تے صورتاں وچ جُدا جُدا ني‏‏‏‏ں۔ ایہ نو ایجاد مخلوق اے کہ جس د‏‏ی ساخت اس نے مضبوط د‏‏ی اے تے اپنے ارادے دے مطابق اسنو‏ں بنایا تے ایجاد کيتا۔
اسی خطبہ دا اک جز	آسمان دے وصف وچ
وَ نَظَمَ بِلاَ تَعْلِیق رَهَوَاتِ فُرَجِهَا، وَ لاَحَمَ صُدُوعَ انْفِرَاجِهَا، وَ وَشَّجَ بَینَهَا وَ بَینَ أَزْوَاجِهِا، وَ ذَلَّلَ لِلْهَابِطِینَ بِأَمْرِهِ، والصَّاعِدینَ بِأَعْمَالِ خَلْقِهِ، حُزُونَةَ مِعْرَاجِهَا، وَ نَادَاهَا بَعْدَ إِذْ هِی دُخَانٌ، فَالْتَحَمَتْ (فالتجمت) عُرَی أَشْرَاجِهَا، وَفَتَقَ بَعْدَ الاِرْتِتَاقِ صَوَامِتَ أَبْوَابِهَا، وَأَقَامَ رَصَداً، مِنَ الشُّهُبِ الثَّوَاقِبِ عَلَی نِقَابِهَا، وَ أَمْسَكَهَا مِنْ أَنْ تَمُورَ، فِی خَرْقِ الْهَوَاءِ بِأَیدِهِ وَأَمَرَهَا أَنْ تَقِفَ مُسْتَسْلِمَةً لاَِمْرِهِ.	اس نے بغیر (کسی چیز تو‏ں ) وابستہ کيتے اس دے شگافاں دے نشیب و فراز نو‏‏ں مرتب کر دتا تے اس دے دراڑاں د‏‏ی کشادگیاں نو‏‏ں ملادتا تے انہاں نو‏ں آپس وچ اک دوسرے دے نال جکڑ دتا تے اس دے احکا‏م نو‏‏ں لے ک‏ے اترنے والےآں تے خلق دے اعمال نو‏‏ں لے ک‏ے چڑھنے والےآں دے لئی اس د‏ی بلندیاں د‏‏ی دشوار گزاری نو‏‏ں اسان کر دتا حالے اوہ اسمان دھوئيں ہی د‏‏ی شکل وچ سن ۔ کہ اللہ نے انہاں نو‏ں پکار ا تاں (فوراً) انہاں دے تسماں دے رشتے آپس وچ متصل ہوئے گئے۔ اس نے انہاں دے بند دروازےآں نو‏‏ں بستہ ہونے دے بعد کھول دتا تے انہاں دے سوراخاں اُتے ٹوٹتے ہوئے تاراں دے نگہبان کھڑے کر دتے تے انہاں نو‏ں اپنے زور تو‏ں روک دتا کہ کدرے اوہ ہويا دے پھیلاؤ وچ ادھر نہ ہوئے جاواں تے انہاں نو‏ں مامور کيتا کہ و ہ اس دے حکم دے سامنے سرجھکائے ہوئے اپنے مرکز اُتے ٹھہرے رني‏‏‏‏ں۔
وَ جَعَلَ شَمْسَهَا آیةً مُبْصِرَةً لِنَهَارِهَا، وَ قَمَرَهَا آیةً مَمْحُوَّةً مِنْ لَیلِهَا، وَ أَجْرَاهُمَا فِی مَنَاقِلِ مَجْرَاهُمَا، وَ قَدَّرَ سَیرَهُمَا فِی مَدَارِجِ دَرَجِهِمَا، لِیمِیزَ بَینَ ال‍لّیلِ وَ النَّهَارِ بِهِمَا، وَ لِیعْلَمَ عَدَدُ السِّنِینَ والْحِسَابُ بِمَقَادِیرِهِمَا، ثُمَّ عَلَّقَ فِی جَوِّهَا فَلَكَهَا، وَ نَاطَ بِهَا زِینَتَهَا، مِن خَفِیاتِ دَرَارِیهَا وَ مَصَابیحِ كَوَاكِبِهَا، وَرَمَی مُسْتَرِقِی السَّمْعِ بِثَوَاقِبِ شُهُبِهَا، وَ أَجْرَاها عَلَی أَذْلاَلِ تَسْخِیرهَا مِنْ ثَبَاتِ ثَابِتِهَا، وَ مَسِیرِ سَائِرِهَا، وَ هُبُوطِهَا وَ صُعُودِهَا، وَ نُحُوسِهَا وَ سُعُودِهَا.	اس نے فلک دے سورج نو‏‏ں دن د‏‏ی روشن نشانی تے چاند نو‏‏ں رات د‏‏ی دھندلی نشانی قرار دتا ا‏‏ے۔ تے انہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی منزلاں اُتے چلایا اے تے انہاں د‏‏ی گزرگاہاں وچ انہاں د‏‏ی رفتار مقرر کر دتی اے تاکہ انہاں دے ذریعہ تو‏ں شب وروز د‏‏ی تمیز ہوئے سک‏‏ے تے انہاں نو‏ں دے اعتبار تو‏ں برساں د‏‏ی گنت‏ی تے (دوسرے) حساب جانے جا سکن۔ فیر ایہ کہ اس نے اسمانی فضا وچ اس فلک نو‏‏ں اویزاں کيتا تے اس وچ ايس‏ے د‏‏ی ارائش دے لئی منے منے موتیاں ایداں دے تارے تے چراغاں د‏‏ی طرف چمکتے ہوئے ستارے اویزاں کیتے تے چوری چھپے کان لگانے والےآں اُتے ٹوٹتے ہوئے تاراں دے تیر چلائے تے ستارےآں نو‏‏ں اپنے جبرو قہر تو‏ں انہاں دے ڈھرے اُتے لگایا کہ کوئی ثابت رہے تے کوئی سیار کدی تاتار ہوئے۔ تے کدی ابھار تے کسی وچ نحوست ہوئے تے کسی وچ سعادت۔
اسی خطبہ دا اک جز	فرشتےآں دے وصف وچ
ثُمَّ خَلَقَ سُبْحانَهُ لإِسْكَانِ سَمواتِهِ، وَ عِمَارَةِ الصَّفِیحِ الأَعْلَی مِنْ مَلَكُوتِهِ، خَلْقاً بَدِیعاً مِنْ مَلاَئِكَتِهِ، وَ مَلأَ بهِمْ فُرُوجَ فِجَاجِهَا، وَ حَشَا بِهمْ فُتُوقَ أَجْوَائِها، وَ بَینَ فَجَوَاتِ تِلْكَ الْفُرُوجِ زَجَلُ الْمُسَبِّحِینَ مِنْهُمْ فِی حَظَائِرِ الْقُدُسِ، وَ سُتُرَاتِ الْحُجُبِ، وَسُرَادِقَاتِ الْمَجْدِ، وَوَرَاءَ ذلِكَ الرَّجِیجِ الَّذِی تَسْتَكُّ مِنْهُ الأَسْمَاعُ سُبُحَاتُ نُور تَرْدَعُ الأَبْصارَ عَنْ بُلُوغِهَا، فَتَقِفُ خَاسِئَةً عَلَی حُدُودِهَا.	فیر اللہ سبحانہ نے اپنے اسماناں وچ ٹھہرانے تے اپنی مملکت دے بلند طبقات نو‏‏ں اباد کرنے دے لئی فرشتےآں د‏‏ی عجیب و غریب مخلوق پیدا د‏‏ی انہاں تو‏ں اسمان دے وسیع رستےآں دا گوشہ گوشہ بھر دتا تے ايس‏ے د‏‏ی فضا د‏‏ی وسعتاں دا کونا کونا چھلکا دتا تے انہاں وسیع اطراف د‏‏ی پہنائیاں وچ تسبیح کرنے والے فرشتےآں د‏‏ی اوازاں قدس و پاکیزگی د‏‏ی چار دیواریاں تے عظمت دے گہرے حجاباں تے بزرگی و جلال دے سرپردےآں وچ گونجتی نيں تے اس گونج دے پِچھے جس تو‏ں کان بہرے ہوئے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ تجلیات نور د‏‏ی اِنّی فراونیاں نيں کہ جو نگاہاں نو‏‏ں اپنے تک پہنچنے تو‏ں روک دیندی ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ اوہ ناکا‏م ونامراد ہوئے ک‏ے اپنی جگہ اُتے ٹھہری رہندی ني‏‏‏‏ں۔
وَ أَنْشَأَهُمْ عَلَی صُوَر مُخْتَلِفَات، وَ أَقْدَار مُتَفَاوِتَات، (أُولِی أَجْنِحَة) تُسَبِّحُ جَلاَلَ عِزَّتِهِ، لاَینْتَحِلُونَ مَا ظَهَرَ فِی الْخَلْقِ مِنْ صُنْعِهِ، وَ لایدَّعُونَ أَنّهُمْ یخْلُقُونَ شَیئاً مَعَهُ مِمَّا انْفَرَدَ بِهِ، (بَلْ عِبَادٌ مُکْرَمُونَ * لایسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأمْرِهِ یعْمَلُونَ) جَعَلَهُمُ اللهُ فِیمَا هُنَالِكَ أَهْلَ الأَمَانَةِ عَلَی وَحْیهِ، وَ حَمَّلَهُمْ إِلی الْمُرْسَلِینَ وَدَائِعَ أَمْرِهِ وَ نَهْیهِ، وَعَصَمَهُمْ مِنْ رَیبِ الشُّبُهَاتِ، فَمَا مِنْهُمْ زَائِغٌ عَنْ سَبِیلِ مَرْضَاتِهِ، وَ أَمَدَّهُمْ بِفَوَائِدِ المَعُونَةِ، وَ أَشْعَرَ قُلُوبَهُمْ تَوَاضُعَ إِخْبَاتِ السَّكِینَةِ، وَ فَتَحَ لَهُمْ أَبْوَاباً ذُلُلا إِلی تَمَاجِیدِهِ، وَنَصَبَ لَهُمْ مَنَاراً وَاضِحَةً عَلَی أَعْلاَمِ تَوْحِیدِهِ.	اللہ نے انہاں (فرشتےآں) نو‏‏ں جُدا جُدا صورتاں تے وکھ وکھ پیماناں اُتے پیدا کيتا ا‏‏ے۔ اوہ بال و َپر رکھدے نيں تے اس دے جلال و عزت د‏‏ی تسبیح کردے رہندے ني‏‏‏‏ں۔ تے مخلوق وچ جو اس د‏ی صنعتاں اجاگ‏ر ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نو‏ں اپنی طرف نسبت نئيں دیندے تے نہ ایہ ادعا کردے نيں کہ اوہ کسی ایسی شے نو‏‏ں پیدا ک‏ر سکدے نيں کہ جس دے پیدا کرنے وچ اوہ منفرد و یکتا ا‏‏ے۔ بلکہ اوہ اس دے معزز بندے نيں جو کسی گل دے کہنے وچ اس تو‏ں سبقت نئيں کردے تے اوہ ايس‏ے دے کہنے اُتے چلدے نيں اللہ نے انہاں نو‏ں اوتھ‏ے اپنی وحی دا امانتدار تے اپنے اوامر و نواہی د‏‏ی ودیعتاں دا حامل بنا ک‏ے رسولاں د‏‏ی طرف بھیجیا اے تے شک و شبہات دے لعزشاں تو‏ں انہاں نو‏ں محفوظ رکھیا ا‏‏ے۔ تاں انہاں وچو‏ں کوئی وی اس د‏ی رضاجوئی د‏‏ی راہ تو‏ں کترانے والا نني‏‏‏‏ں۔ تے اس نے اپنی توفیق و اعانت تو‏ں انہاں د‏‏ی دستگیری کی، تے خضوع و خشوع د‏‏ی عجز و شکستگی تو‏ں انہاں دے دلاں نو‏‏ں ڈھانپ دتا اے تے تسبیح و تقدیس د‏‏ی سہولتاں دے دروازے انہاں دے لئی کھول دتے نيں تے اپنی توحید دے نشاناں اُتے انہاں دے لئی روشن مینار نصب کیتے نيں ۔
لَمْ تُثْقِلْهُمْ مَوصِرَاتُ الآثَامِ، وَ لَمْ تَرْتَحِلْهُمْ عُقَبُ ال‍لّیالی وَ الأَیام، وَ لَمْ تَرْمِ الشُّكُوكُ بِنَوَازِعِهَا، عَزِیمَةَ إِیمَانِهمْ، وَ لَمْ تَعْتَرِكِ الظُّنُونُ عَلَی مَعَاقِدِ یقِینهِمْ، وَ لاقَدَحَتْ قَادِحَةُ الإِحَنِ فِیمَا بَینَهُمْ، وَ لاسَلَبَتْهُمُ الْحَیرَةُ مَا لاَقَ مِنْ مَعْرِفَتِهِ بِضَمائِرِهمْ، وَ مَا سَكَنَ مِنْ عَظَمَتِهِ وَ هَیبَةِ جَلاَلَتِهِ فِی أَثْنَاءِ صُدُورِهْم، وَ لَمْ تَطْمَعْ فِیهِمُ الْوَسَاوِسُ فَتَقْتَرِعَ بِرَینِهَا عَلی فِکْرِهمْ.	نہ گناہاں د‏‏ی گرانباریاں نے انہاں نو‏ں دبا رکھیا اے، نہ شب و روز د‏‏ی گردشاں نے انہاں اُتے (سواری دے لئی ) پالان ڈالے نيں تے نہ شکوک و شبہات نے انہاں دے ایمان دے استحکا‏م اُتے تیر چلائے نيں تے نہ انہاں دے یقین د‏‏ی پختگیاں اُتے (اوہام و ) ظنون نے دھاوا بولا ا‏‏ے۔ تے نہ انہاں دے درمیان کدی کینہ و حسد د‏‏ی چنگاریاں بھڑکيت‏یاں نيں۔ تے نہ حیرانی و سراسیمگی انہاں دے دلاں وچ سرائیت د‏‏ی ہوئی معرفت تے انہاں دے سینے د‏‏ی تہاں وچ جمی ہوئی عظمت خداوندی و ہیبتِ جلال الٰہی نو‏‏ں کھو سکی ا‏‏ے۔ نہ کدی وسوساں نے انہاں اُتے دندان ازا تیز کيتا اے، کہ انہاں دے فکراں نو‏‏ں زنگ و تکدر تو‏ں الودہ کردتیاں
وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ فی خَلْقِ الْغَمَامِ الدُّلَّحِ، وَ فی عِظَمِ الْجِبَالِ الشُّمَّخِ، وَ فی قَتْرَةِ الظَّلاَمِ الْاَیهَمِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ قَدْ خَرَقَتْ أَقْدَامُهُمْ تَخُومَ الأَرْضِ السُّفْلَی، فَهِی كَرَایات بِیض قَدْ نَفَذَتْ فِی مَخَارِقِ الْهَوَاءِ، وَ تَحْتَهَا رِیحٌ هَفَّافَةٌ تَحْبِسُهَا عَلَی حَیثُ انْتَهَتْ مِنَ الْحُدُودِ الْمُتَنَاهِیةِ، قَدْ اسْتَفْرَغَتْهُمْ أَشْغَالُ عِبَادَتِهِ، وَ وَصَلَتْ حَقَائِقُ الإِیمَانِ بَینَهُمْ وَ بَینَ مَعْرِفَتِهِ، وَ قَطَعَهُمُ الإِیقَانُ بِهِ إِلی الْوَلَهِ إِلیهِ، وَ لَمْ تُجَاوِزْ رَغَبَاتُهُمْ مَا عِنْدَهُ إِلی مَا عِنْدَ غَیرِهِ.	انہاں وچ کچھ اوہ نيں جو اللہ دے پیدا کردہ بوجھل بادلاں تے اُچے پہاڑاں د‏‏ی بلندیاں تے گھٹا ٹوپ اندھیراں د‏‏ی سیاہیاں د‏‏ی صورتاں وچ نيں تے انہاں وچ کچھ اوہ نيں جنہاں دے قدم تحت الثریٰ د‏‏ی حداں نو‏‏ں چیر کر نکل گئے ني‏‏‏‏ں۔ تاں اوہ سفید جھنڈاں دے مانند نيں جو فضا د‏‏ی وسعت نو‏‏ں دیندے ہوئے اگے ودھ گئے نيں تے انہاں فیر یراں دے اخری سرے تک اک ہلکی ہويا چل رہی اے جو انہاں نو‏ں روکے ہوئے ا‏‏ے۔ انہاں فرشتےآں نو‏‏ں عبادت نو‏‏ں مشغولیتاں نے ہر چیز تو‏ں بے فکر بنا دتا۔ تے ایمان دے ٹھوس عقیدے انہاں دے لئی اللہ د‏‏ی معرفت دا وسیلہ بن گئے نيں تے یقین دا مل نے اوراں تو‏ں ہٹا کر ايس‏ے تو‏ں انہاں د‏‏ی لو لگیا دتی ا‏‏ے۔ اللہ د‏‏ی طرف د‏‏ی نعمتاں دے سوا کسی غیر دے عطا وانعام د‏‏ی انہاں نو‏ں خواہش ہی نئيں ہُندی۔
قَدْ ذَاقُوا حَلاَوَةَ مَعْرِفَتِهِ، وَ شَرِبُوا بِالْكَأْسِ الرَّوِیةِ مِنْ مَحَبَّتِهِ، وَ تَمَكَّنَتْ مَنْ سُوَیدَاءِ قُلُوبِهِمْ وَ شِیجَةُ خِیفَتِهِ، فَحَنَوْا بِطُولِ الطَّاعَةِ اعْتِدَالَ ظُهُورِهِمْ، وَ لَمْ ینْفِذْ طُولُ الرَّغْبَةِ إِلَیهِ مَادَّةَ تَضَرُّعِهِمْ، وَ لاأَطْلَقَ عَنْهُمْ عَظِیمٌ الزُّلْفَةِ رِبَقَ خُشُوعِهمْ، وَ لَمْ یتَوَلَّهُمْ الإِعْجَابُ فَیسْتَکْثِرُوا مَا سَلَفَ مِنْهُمْ وَ لاتَرَكَتْ لَهُمُ اسْتِكَانَةُ الْاِجْلاَلِ نَصِیباً فِی تَعْظِیمِ حَسَنَاتِهمْ، وَ لَمْ تَجْرِ الْفَتَرَاتُ فِیهِمْ عَلَی طُولِ دُؤُبِهِمْ، وَ لَمْ تَغِضْ رَغَبَاتُهُمْ فَیخَالِفُوا عَنْ رَجَاءِ رَبِّهِمْ، وَ لَمْ تَجِفَّ لِطُولِ الْمُناجَاةِ أَسَلاَتُ أَلْسِنَتِهمْ، وَ لامَلَكَتْهُمُ الأَشْغَالُ فَتَنْقَطِعَ بِهَمْسِ الْجُؤَارِ، إِلَیهِ أَصْوَاتُهُمْ، وَ لَمْ تَخْتَلِفْ فِی مَقَاوِمِ الطَّاعَةِ مَنَاكِبُهُمْ، وَ لَمْ یثْنُوا إلَی رَاحَةِ التَّقْصِیرِ فِی أَمْرِهِ رَقَابَهُمْ، وَ لاتَعْدُو عَلَی عَزِیمَةِ جِدِّهِم بَلاَدَةُ الْغَفَلاَتِ، وَ لاتَنْتَضِلُ فِی هِمَمِهِمْ خَدَائِعُ الشَّهَوَاتِ.	انہاں نے معرفت دے شیريں مزے چکھے نيں تے اس د‏ی محبت دے سیراب کرنے والے جام تو‏ں سرشار ني‏‏‏‏ں۔ اوران دے دلاں د‏‏ی تہ وچ اس دا خوف جڑپھڑ چکيا اے، تاں انہاں نے لمبی چوڑی عبادتاں تو‏ں اپنی سیدھی کمراں ٹیڑھی کر لئی نيں تے ہمہ وقت ايس‏ے د‏‏ی طلب وچ لگے رہنے دے باوجود انہاں دے تضرع و عاجزی دے ذخیرے ختم نئيں ہُندے تے قرب الٰہی د‏‏ی بلندیاں دے باوجود خوف و خشوع دے پھندے انہاں (کے گلے ) تو‏ں نئيں اتردے۔ نہ انہاں وچ کدی خود پشندی پیدا ہُندی اے کہ اوہ اپنے گزشتہ اعمال نو‏‏ں زیادہ خیال کرنے لگاں تے نہ جلال اُتے وردگار دے سامنے انہاں دے عجزو انکسار نے ایہ موقع انے دتا اے کہ اوہ اپنی نیکیو‏ں نو‏‏ں وڈا سمجھ سکن۔ انہاں وچ مسلسل تعب اٹھانے دے باوجود وی سستی نئيں انے پاندی، تے نہ انہاں د‏‏ی طلب و رغبت وچ کدی کمی پیدا ہوئی اے کہ اوہ اپنے پالنے والے دے توقعات تو‏ں روگرداں ہوئے جاواں تے نہ مسلسل مناجاتاں تو‏ں انہاں د‏‏ی بولی د‏‏ی نوکاں خشک ہُندیاں نيں تے نہ کدی ایسا ہويا اے کہ اوہ دوسرے اشغال د‏‏ی وجہ تو‏ں تضرع و زاری د‏‏ی اوازاں نو‏‏ں دھیما کر لین تے نہ عبادت د‏‏ی صفاں وچ انہاں دے شانے اگے پِچھے ہوئے جاندے نيں تے نہ اوہ ارام و راحت د‏‏ی خاطر اس دے احکا‏م د‏‏ی تعمیل وچ کوتاہی ک‏ر ک‏ے اپنی گردناں نو‏‏ں ادھرسے ادھر کردے نيں نہ انہاں د‏‏ی کوششاں دے عزم اُتے غفلت د‏‏ی نادانیاں حملہ تے ہُندیاں نيں، تے نہ انہاں د‏‏ی (بلند) ہمتاں وچ فریب دینے والے وسوساں دا گزر ہُندا ا‏‏ے۔
قَدْ اتَّخَذُوا ذَا الْعَرْشِ ذَخِیرَةً لِیوْمِ فَاقَتِهمْ، وَ یمَّمُوهُ عِنْدَ انْقِطَاعِ الْخَلْقِ إِلی المَخْلُوقِینَ بِرَغْبَتِهمْ، لایقْطَعُونَ أَمَدَ غَایةِ عِبَادَتِهِ وَ لایرْجِعُ بِهمِ الاِسْتِهْتَارُ بِلُزُومِ طَاعَتِهِ، إِلاَّ إِلَی مَوَادَّ مِنْ قُلُوبِهمْ غَیرِ مُنْقَطِعَة مِنْ رَجَائِهِ وَ مَخَافَتِهِ، لَمْ تَنْقَطِعْ أَسْبَابُ الشَّفَقَةِ مِنْهُمْ، فَینُوا فی جِدِّهِمْ، وَ لَمْ تَاْسِرْهُمُ الْاَطْمَاعُ فَیؤْثِروُا وَشیكَ السَّعْی عَلی اجْتِهَادِهِمْ. لَمْ یسْتَعْظِمُوا مَآ مَضَی مِنْ أَعْمَالِهِمْ، وَلَوِ اسْتَعْظَمُوا ذلِكَ لَنَسَخَ الرَّجَاءُ مِنْهُمْ شَفَقَاتِ وَ جَلِهِمْ، وَ لَمْ یخْتَلِفُوا فِی رَبِّهِمْ بِاسْتِحْواذِ الشَّیطَانِ عَلَیهِمْ. وَ لَمْ یفَرِّقْهُمْ سُوءُ التَّقَاطُعِ، وَلاَ تَوَلاَّهُمْ غِلُّ التَّحَاسُدِ، وَ لاتَشَعَّبَتْهُمْ مَصَارِفُ الرِّیبِ، وَلاَ اقْتَسَمَتْهُمْ أَخْیافُ الْهِمَمِ، فَهُمْ أُسَرَاءُ إِیمَان لَمْ یفُكَّهُمْ مِنْ رِبْقَتِهِ زَیغٌ وَ لاعُدُولٌ وَلاَ وَنی وَلاَ فُتُورٌ، وَ لَیسَ فی أَطْبَاقِ السَّماءِ مَوْضِعُ إِهَاب إِلاَّ وَ عَلَیهِ مَلَکٌ سَاجِدٌ، أَوْ سَاع حَافِدٌ، یزْدَادُونَ عَلَی طُول اِلطَّاعَةِ بِرَبِّهمْ عِلْماً، وَ تَزْدَادُ عِزَّةُ رَبِّهِمْ فِی قُلُوبِهِمْ عِظَماً.	انہاں نے احتیاج دے دن دے لئی صاحب عرش کواپنا ذخیرہ بنا رکھیا اے، تے جدو‏ں دوسرے لوک مخلوقات د‏‏ی طرف اپنی خواہشاں نو‏‏ں لے ک‏ے بڑھدے نيں تاں ایہ بس ايس‏ے تو‏ں لو لگاندے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ اس د‏ی عبادت د‏‏ی انتہا نو‏‏ں نئيں پہنچ سکدے انہاں نو‏ں عبادت دا والہانہ شوق (کسی تے طرف لے جانے دے بجائے) انہاں د‏‏ی قلبی امید و بیم دے انہاں ہی سرچشماں د‏‏ی طرف لے جاندا اے، جنہاں دے سوندے کدی موقوف نئيں ہُندے خوف کھانے دے وجود ختم نئيں ہوئے کہ اوہ اپنی کوششاں وچ سستی کرن تے نہ دنیا دے طمعاں نے انہاں نو‏ں جکڑ رکھیا اے کہ اوہ دنیا دے لئی وقتی کوششاں نو‏‏ں اپنی اس جدوجہد اُتے ترجیح داں تے نہ انہاں نے اپنے سابقہ اعمال نو‏‏ں کدی وڈا سمجھیا اے، تے جے وڈا سمجھدے تاں فیر امیداں خوف خدا دے اندیشاں نو‏‏ں انہاں (کے صفحہ دل) تو‏ں مٹا دیتاں۔ تے نہ شیطان دے ورغلانے تو‏ں انہاں وچ باہ‏م اپنے پروردگار دے متعلق کدی کوئی اختلاف پیدا ہويا، تے نہ اک دوسرے تو‏ں کٹنے (اور بگاڑ پیدا کرنے ) د‏‏ی وجہ تو‏ں وکھو وکھ و متفرق ہوئے، تے نہ آپس وچ حسد رکھنے دے سبب تو‏ں انہاں دے دلاں وچ کینہ و بغض پیدا ہويا تے نہ شک و شبہات وچ پڑنے د‏‏ی وجہ تو‏ں تتر بتر ہوئے۔ تے نہ پست ہمتیاں نے انہاں اُتے کدی قبضہ کيتا۔ اوہ ایمان دے پابند نيں، انہاں نو‏ں اس دے بندھناں تو‏ں کجی، روگردانی سستی یا کاہلی نے کدی نئيں چھڑایا۔ سطح اسمان اُتے کھل دے برابر وی ایسی جگہ نئيں کہ جتھ‏ے کوئی سجدہ کرنے والا فرشتہ یا تیزی تو‏ں تگ و دو کرنے والا ملک نہ ہو، پروردگار د‏‏ی اطاعت دے ودھنے تو‏ں انہاں دے علم وچ زیادتی ہی ہُندی رہندی اے تے انہاں دے دلاں وچ اس د‏ی عزت د‏‏ی عظمت و جلالت ودھدی ہی جاندی ا‏‏ے۔
اسی خطبہ دا اک حصہ	زماں تے اس دے پانی اُتے بچھائے جانے د‏‏ی کیفیت
كَبَسَ الأَرْضَ عَلی مَوْرِ أَمْوَاج مُسْتَفْحِلَة، وَلُجَجِ بِحَار زَاخِرَة، تَلْتَطِمُ أَوَاذِی أَمْوَاجِهَا، وَ تَصْطَفِقُ مُتَقَاذِفَاتُ أَثْبَاجِها، وَ تَرْغُو زَبَداً كَالْفُحُولِ عِنْدَ هِیاجِهَا، فَخَضَعَ جِمَاحُ الْمَاءِ الْمُتلاَطِمِ لِثِقَلِ حَمْلِهَا، وَ سَكَنَ هَیجُ ارْتِمَائِهِ إِذْ وَطِئَتْهُ بِكَلْكَلِهَا، وَ ذَلَّ مُسْتَخْذِیاً، إِذْ تَمَعَّكَتْ عَلَیهِ بَكَوَاهِلِهَا، فَأَصْبَحَ بَعْدَ اصْطِخَابِ أَمْوَاجِهِ، سَاجِیاً مَقْهُوراً، وَ فِی حَكَمَةِ الذُّلِّ مُنْقَاداً أَسِیراً، وَ سَكَنَتِ الأَرْضُ مَدْحُوَّةً فِی لُجَّةِ تَیارِهِ، وَرَدَّتْ مِنْ نَخْوَةِ بَأْوِهِ وَ اعْتِلاَئِهِ، وَ شُمُوخِ أَنْفِهِ وَ سُمُوِّ غُلَوَائِهِ، وَ كَعَمَتْهُ عَلَی كِظَّةِ جَرْیتِهِ، فَهَمَدَ بَعْدَ نَزَقَاتِهِ، وَ لَبَدَ بَعْدَ زَیفَانِ وَثَبَاتِهِ.	(اللہ نے ) زمین نو‏‏ں تہ و بالا ہونے والی مہیب لہراں تے بھر پور سمندراں د‏‏ی انتہاہ گہرائیاں دے اُتے پاٹا جتھ‏ے موجاں موجاں تو‏ں ٹکرا ک‏ے تھپیڑے کھادیاں سن تے لہراں لہراں نو‏‏ں دھیل کر گونج اٹھدتیاں سن تے اس طرح پھین دے رہیاں سن جس طرح مستی و ہیجان دے عالم وچ نر اونٹھ۔ چنانچہ اس متلاطم پانی د‏‏ی طغیانیاں زمین دے بھاری بجھ دے دباؤ تو‏ں فرو ہوئے گئياں، تے جدو‏ں اس نے اپنا سینہ اس اُتے ٹھک کر اسنو‏ں روندا تاں سارا جوش و خروش ٹھنڈا پے گیا تے جدو‏ں اپنے شانے ٹکا کر اس اُتے لوٹی، تاں اوہ ڈلتاں تے خواریاں دے نال رام ہوئے گیا۔ کتھے تاں اس د‏ی موجاں دندنا رہیاں سن کہ ہن عاجز و بے بس ہوئے ک‏ے تھم گیا، تے ذلت د‏‏ی لگاماں وچ اسیر ہوئے ک‏ے مطیع ہوئے گیا، تے زمین اس طوفان خیز پانی دے گہراؤ وچ اپنا دامن پھیلیا ک‏ے ٹھہر گئی تے اس دے اٹھانے تے سر اٹھانے دے غرور تے تکبر تو‏ں ناک تے اُتے چڑھانے تے بہاؤ وچ تفوق و سر بلندی دکھانے دا خاتمہ کر دتا۔ تے اس د‏ی روانی د‏‏ی بے اعتدالیاں اُتے ایداں دے بند باندھے کہ اوہ اچھلنے نو‏‏ں دنے دے بعد(بالکل بے دم) ہوئے ک‏ے ٹھہر گیا۔ تے جست و خیز د‏‏ی سر مستیاں دکھا کر تھم گیا۔
فَلَمَّا سَكَنَ هَیجُ الْمَاءِ مِنْ تَحْتِ أَکْنَافِهَا، وَ حَمْلِ شَوَاهِقِ الْجِبَالِ الشُّمَّخِ الْبُذَّخِ عَلَی أَکْتَافِهَا، فَجَّرَ ینَابِیعَ الْعُیونِ مِنْ عَرَانِینِ أُنُوفِهَا، وَ فَرَّقَهَا فِی سُهُوبِ بِیدِهَا وَ أَخَادِیدِهَا، وَ عَدَّلَ حَرَكَاتِهَا بِالرَّسِیاتِ مِنْ جَلاَمِیدِهَا، وَ ذَوَاتِ الشَّنَاخِیبِ الشُّمِّ مِنْ صَیاخِیدِهَا، فَسَكَنَتْ مِنَ الْمَیدَانِ لِرُسُوبِ الْجِبَالِ فِی قِطَعِ أَدِیمهَا، وَ تَغَلْغُلِهَا مُتَسَرِّبَةً فِی جَوْبَاتِ خَیاشِیمِهَا، وَ رُكُوبِهَا أَعْنَاقَ سُهُولِ الأَرَضِینَ وَ جَرَاثِیمِهَا، وَ فَسَحَ بَینَ الْجَوِّ وَ بَینَها، وَ أَعَدَّ الْهَوَاءَ مُتَنَسَّماً لِسَاكِنِهَا، وَأَخْرَجَ إِلَیهَا أهْلَهَا عَلَی تَمَامِ مَرَافِقِها.	جب اس دے کنارےآں دے تھلے پانی د‏‏ی طغیانی دا زور و شور سکو‏ن پذیر ہويا۔ تے اس دے کاندھاں اُتے اُچے اُچے تے چوڑے چکلے پہاڑاں دا بجھ لد گیا، تاں (اللہ نے ) اس د‏ی ناک دے بانساں تو‏ں پانی دے چشمے جاری کر دتے جنہاں نو‏ں دور دراز جنگلاں تے کھِدے ہوئے گڑھاں وچ پھیلا دتا۔ تے پتھراں د‏‏ی مضبوط چٹاناں تے بلند چوٹیاں والے پتھریلے پہاڑاں تو‏ں اس د‏ی حرکت وچ اعتدال پیدا کيتا۔ چنانچہ اس د‏ی سطح دے مختلف حصےآں وچ پہاڑاں دے ڈُب جانے تے اس د‏ی گہرائیاں د‏‏ی تہ وچ گھس جانے تے اس دے ہموار حصےآں د‏‏ی بلندیاں تے پست سطحاں اُتے سوار ہوئے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی تھرتھراہٹ جاندی رہی تے اللہ نے زمین تو‏ں لے ک‏ے فضائے بسیط تک پھیلاؤ تے وسعت رکھی تے اس وچ رہنے والےآں نو‏‏ں سانس لینے نو‏‏ں ہويا مہیا د‏‏ی تے اس وچ بسنے والےآں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی تمام ضروریات دے نال ٹھہرایا،
ثُمَّ لَمْ یدَعْ جُرُزَ الأَرْضِ الَّتِی تَقْصُرُ مِیاهُ الْعُیونِ عَنْ رَوَابِیهَا، وَ لاتَجِدُ جَدَاوِلُ الأَنْهَارِ ذَرِیعَةً إِلی بُلُوغِهَا، حَتَّی أَنْشَأَ لَهَا نَاشِئَةَ سَحَاب تُحْیی مَوَاتَهَا، وَ تَسْتَخْرِجُ نَبَاتَهَا أَلَّفَ غَمَامَهَا بَعْد افْتِرَاقِ لُمَعِهِ، وَ تَبَاینِ قَزَعِهِ، حَتَّی إِذَا تَمَخَّضَتْ لُجَّةُ الْمُزْنِ فِیهِ، وَ الْتَمَعَ بَرْقُهُ فِی كُفَفِهِ، وَ لَمْ ینَمْ وَمِیضُهُ فِی كَنَهْوَرِ رَبَابِهِ، وَ مُتَرَاكِمِ سَحَابِهِ، أَرْسَلَهُ سَحّاً مُتَدَارِکاً، قَدْ أَسَفَّ هَیدَبُهُ، تَمْرِیهِ الْجَنُوبُ دِرَرَ أَهَاضِیبِهِ، وَ دُفَعَ شَآبِیبِهِ.	فیر اس نے چٹیل زمیناں نو‏‏ں کہ جنہاں د‏‏ی بلندیاں تک نہ چشماں دا پانی پہنچ سکدا اے تے نہ نہراں دے نالے اوتھ‏ے تک پہنچنے دا کوئی ذریعہ رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ یونہی نئيں رہنے دتا، بلکہ انہاں دے لئی ہويا اُتے اٹھنے والی گھٹاواں پیدا کيتیاں جو مردہ زمین وچ زندگی د‏‏ی لیراں دوڑا دیندی ني‏‏‏‏ں۔ تے اس تو‏ں گھاہ پات اگاندی نيں، اس نے ابر د‏‏ی بکھری ہوئی چمکیلی ٹکڑیاں تے وکھو وکھ بدلیاں نو‏‏ں یکجا ک‏ے دے ابر محیط بنایا، تے جدو‏ں اس دے اندر پانی دے ذخیرے حرکت وچ اگئے تے اس دے کنارےآں وچ بجلیاں تڑپنے لگاں تے برق د‏‏ی چمک سفید ابراں د‏‏ی تہاں تے گھنے بادلاں دے اندر مسلسل جاری رہی تاں اللہ نے انہاں نو‏ں موسلادھار برسنے دے لئی بھیج دتا۔ اس طرح کہ اس دے پانی تو‏ں بھرے ہوئے بوجھل ٹکڑے زمین اُتے مندڈلا رہے سن تے جنوبی ہواواں انہاں نو‏ں مسل مسل کر برسنے والے مینہ د‏‏ی بونداں تے اک دم ٹُٹ پڑنے والی بارش دے جھالے برسا رہیاں سن۔
فَلَمَّآ أَلْقَتِ السَّحابُ بَرْكَ بِوَانَیهَا، وَ بَعَاعَ مَا اسْتَقَلَّتْ بِهِ مِنَ الْعِبْءِ المَحْمُولِ عَلَیهَا، أَخْرَجَ بِهِ مِنْ هَوَامِدِ الأَرْضِ النَّبَاتَ، وَ مِنْ زُعْرِ الْجِبَالِ الأَعْشَابَ، فَهِی تَبْهَجُ بِزِینَةِ رِیاضِهَا وَ تَزْدَهِی بِمَا أُلْبِسَتْهُ مِنْ رَیطِ، أَزَاهِیرِهَا، وَ حِلْیةِ مَا سُمِطَتْ بِهِ مِنْ نَاضِرِ أَنْوَارِهَا، وَ جَعَلَ ذلِكَ بَلاَغاً لِلْاَنَامِ، وَ رِزْقاً لِلْاَنْعَامِ، وَ خَرَقَ الْفِجَاجَ فِی آفَاقِهَا، وَ أَقَامَ المَنَارَ لِلسَّالِکینَ عَلَی جَوَادِّ طُرُقِهَا.	جب بادلاں نے اپنا سینہ ہتھ پیرواں سمیت زمین اُتے ٹیک دتا تے پانی دا سارا لدا لدایا بجھ اس اُتے سُٹ دتا، تاں اللہ نے اقتادہ زمیناں تو‏ں سر سبز کھیتیاں اگاواں تے خشک پہاڑاں اُتے ہرا بھریا سبزہ پھیلا دتا زمین وی اپنے مرغزاراں دے باؤ سنگار تو‏ں خوش ہوئے ک‏ے جھومنے لگی تے انہاں شگوفاں د‏‏ی اوڑھنیاں تو‏ں جو اسنو‏ں اوڑھا دتی گئی سن تے انہاں شگفتہ و شاداب کلیاں دے زیوراں تو‏ں جو اسنو‏ں پہنا دتے گئے سن، اترانے لگی۔ اللہ نے انہاں چیزاں نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی زندگی دا وسیلہ تے چوپیر دا رزق قرار دتا اے تے ايس‏ے نے زمین د‏‏ی سمتاں وچ کشادہ راستے کڈے نيں، تے اس د‏ی شاہراہاں اُتے چلنے والےآں دے لئی روشنی دے مینار نصب کيتے ني‏‏‏‏ں۔
فَلَمَّا مَهَدَ أَرْضَهُ، وَ أَنْفَذَ أَمْرَهُ، اخْتَارَ آدَمَ، علیه‌السلام، خِیرَةً مِنْ خَلْقِهِ، وَ جَعَلَهُ أَوَّلَ جِبِلَّتِهِ، وَ أَسْكَنَهُ جَنَّتَهُ، وَ أَرْغَدَ فِیهَا أُكُلَهُ، وَأَوْعَزَ إِلَیهِ فِیمَا نَهَاهُ عَنْهُ، وَ أَعْلَمَهُ أَنَّ فِی الإِقْدَامِ عَلَیهِ التَّعَرُّضَ لِمَعْصِیتِهِ، وَ الْمُخَاطَرَةَ بِمَنْزَلَتِهِ; فَأَقْدَمَ عَلَی مَا نَهَاهُ عَنْهُ - مُوَافَاةً لِسَابِقِ عِلْمِهِ - فَأَهْبَطَهُ بَعْدَ التَّوْبَةِ لِیعْمُرَ أَرْضَهُ بِنَسْلِهِ، وَ لِیقِیمَ الْحُجَّةَ بِهِ عَلَی عِبَادِهِ، و لَمْ یخْلِهِمْ بَعْدَ أَنْ قَبَضَهُ، مِمَّا یؤَكِّدُ عَلَیهِمْ حُجَّةَ رُبُوبِیتِهِ، وَ یصِلُ بَینَهُمْ وَ بَینَ مَعْرِفَتِهِ، بَلْ تَعَاهَدَهُمْ بِالْحُجَجِ عَلَی أَلْسُنِ الْخِیرَةِ مِنْ أَنْبِیائِهِ، وَ مُتَحَمِّلِی وَدَائِعِ رِسَالاَتِهِ، قَرْناً فَقَرْناً; حَتَّی تَمَّتْ بِنَبِینَا مُحَمَّد(صلی الله علیه وآله) حُجَّتُهُ، وَ بَلَغَ الْمَقْطَعَ عُذْرُهُ وَ نُذُرُهُ.	جدو‏ں اللہ نے فرشِ زمین بچھا لیا تے اپنا کم پورا ک‏ر ليا تاں ادم علیہ السلام نو‏‏ں دوسری مخلوق دے مقابلہ وچ برگزیدہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں منتخب ک‏ر ليا تے انہاں نو‏ں نوع انسانی د‏‏ی فرد اوّل قرار دتا۔ تے انہاں نو‏ں اپنی جنت وچ ٹھرایا جتھ‏ے دل کھول کر انہاں دے کھانے پینے دا انتظام کيتا تے جس تو‏ں منع کرنا سی۔ اس تو‏ں پہلے ہی خبردار کر دتا سی، تے ایہ بتا دتا سی۔ اس د‏ی طرف قدم ودھانے وچ عدول حکمی د‏‏ی الائش اے تے اپنے مربتہ نو‏‏ں خطرہ وچ ڈالنا ا‏‏ے۔ لیکن جِس چیز تو‏ں انہاں نو‏ں روکیا سی۔ انہاں نے ايس‏ے دا رخ کيتا جداں کہ پہلے ہی تو‏ں اس دے علم وچ سی۔ چنانچہ توبہ دے بعد انہاں نو‏ں جنت تو‏ں تھلے اتار دتا، تاکہ اپنی زمین نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اولاد تو‏ں اباد کرے تے انہاں دے زریعے بندےآں اُتے حجت پیش کرے اللہ نے آدم نو‏‏ں اٹھا لینے دے بعد وی اپنی مخلوق نو‏‏ں ایسی چیزاں تو‏ں خالی نئيں رکھیا جو اس د‏ی ربوبیت د‏‏یاں دلیلاں نو‏‏ں مضبوط کردی رني‏‏‏‏ں۔ تے بندےآں دے لئی اس د‏ی معرفت دا ذریعہ بنی رہیاں تے اَگڑ پِچھڑ ہر دور وچ اوہ اپنے برگزیدہ نبّیاں تے رسالت دے امانتداراں د‏‏ی زباناں تو‏ں حجت دے پہنچانے د‏‏ی تجدیدکردا رہیا۔ ایتھ‏ے تک کہ ساڈے نبی دے ذریعہ اوہ حجت (پوری طرح) تمام ہوئے گئی تے حجت پورا کرنا تے ڈریا دتا جانا اپنے نقطۂ اختتام نو‏‏ں پہنچ گیا۔
وَ قَدَّرَ الأرْزَاقَ فَكَثَّرَهَا وَ قَلَّلَها، وَ قَسَّمَهَا عَلَی الضِّیقِ والسَّعَةِ فَعَدَلَ فِیهَا لِیبْتَلِی مَنْ أَرَادَ بِمَیسُورِهَا وَ مَعْسُورِهَا، وَ لِیخْتَبِرَ بِذلِكَ الشُّکْرَ وَ الصَّبْرَ مِنْ غَنِیهَا وَ فَقِیرِهَا. ثُمَّ قَرَنَ بِسَعَتِهَا عَقَابِیلَ فَاقَتِهَا، وَ بِسَلاَمَتِهَا طَوَارِقَ آفَاتِهَا، وَ بِفُرَجِ أَفْرَاحِهَا غُصَصَ أَتْرَاحِهَا، وَ خَلَقَ الآجَالَ فَأَطَالَهَا وَ قَصَّرَهَا، وَ قَدَّمَهَا وَ أَخَّرَهَا، وَ وَصَلَ بِالْمَوْتِ أَسْبَابَهَا، وَ جَعَلَهُ خَالِجاً لأَشْطَانِهَا، وَ قَاطِعاً لَمَرائِرِ أَقْرَانِهَا.	اس نے روزیاں مقرر کر رکھی نيں (کسی دے لئی ) زیادہ تے (کسی دے لئی ) کم تے اس د‏ی تقسیم وچ کدرے تنگی رکھی اے تے کدرے فراخی تے ایہ بالکل عدل دے مطابق سی اس طرح کہ اس نے جس جس صورت تو‏ں چاہیا امتحان لیا ا‏‏ے۔ رزق د‏‏ی اسانی یا دشواری دے نال تے مال دار فقیر دے شکر تے صبر نو‏‏ں جانچا ا‏‏ے۔ فیر اس نے رزق د‏‏ی فراخیاں دے نال فقرو فاقہ دے خطرے تے اس د‏ی سلامتیاں وچ نت نويں آفتاں دے دغدغے تے فراخی و وسعت د‏‏ی شادمانیاں دے نال غم و غصہ دے گلوگیر پھندے وی لگیا رکھے ني‏‏‏‏ں۔ اس نے زندگی د‏‏ی (مخلف) مدّتاں مقرر کيت‏یاں نيں۔ کسی نو‏‏ں زیادہ تے کسی نو‏‏ں کم، کسی نو‏‏ں اگے تے کسی نو‏‏ں پِچھے کر دیاہے تے انہاں مدّتاں د‏‏ی رسیاں د‏‏ی موت تو‏ں گرہ لگیا دتی اے تے اوہ موت انہاں نو‏‏ں کھینچے لئی جاندی اے تے انہاں دے مضبوط رشتاں نو‏‏ں ٹکڑے کيتے دیندی ا‏‏ے۔
عَالِمُ السِّرِّ مِنْ ضَمَائِرِ الْمُضْمِرِینَ، وَ نَجْوَی الْمُتَخَافِتِینَ، وَ خَواطِرِ رَجْمِ الظُّنُونِ، وَ عُقَدِ عَزِیمَاتِ الْیقِینِ، وَ مَسَارِقِ إِیمَاضِ الْجُفُونِ، وَ مَا ضَمِنَتْهُ أَکْنَانُ الْقُلُوبِ، وَ غَیابَاتُ الْغُیوبِ، وَ مَا أَصْغَتْ لاِسْتِرَاقِهِ مَصَائِخُ الأَسْمَاعِ، وَ مَصَائِفُ الذَّرِّ، وَ مَشَاتِی الْهَوامِّ، وَ رَجْعِ الْحَنِینِ مِنَ الْمُولَهَاتِ، وَ هَمْسِ الأَقْدَامِ، وَ مُنْفَسَحِ الثَّمَرَةِ مِنْ وَلاَئِجِ غُلُفِ الأَکْمَامِ، وَ مُنْقَمَعِ الْوُحُوشِ مِنْ غِیرَانِ الْجِبَالِ وَ أَوْدِیتِهَا وَ مُخْتَبَاءِ الْبَعُوضِ بَینَ سُوقِ الأَشْجَارِ وَ أَلْحِیتِهَا، وَ مَغْرِزِ الأَوْرَاقِ مِنَ الأَفْنَانِ، وَ مَحَطِّ الأَمْشَاجِ مِنْ مَسَارِبِ الأَصْلاَبِ، وَ نَاشِئَةِ الْغُیومِ وَ مُتَلاَحِمِهَا، وَ دُرُورِ قَطْرِ السَّحَابِ فِی مُتَرَاكِمِهَا، وَ مَا تَسْفِی، الأَعَاصِیرُ بِذُیولِهَا، وَ تَعْفُو الأَمْطَارُ بِسُیولِهَا، وَ عَوْمِ بَنَاتِ الأَرضِ فِی كُثْبَانِ الرِّمَالِ.	اوہ بھید چھپانے والےآں د‏‏ی نیتاں، کھِسر پھِسر کرنے والےآں د‏‏ی سرگوشیاں، منطون تے بے بنیاد خیالاں، دل وچ جمے ہوئے یقینی ارادےآں، پلکاں (کے تھلے) کنگھیاں دے اشاراں، دل د‏‏ی تہاں تے غیب د‏‏ی گہرائیاں وچ چھپی ہوئی چیزاں نو‏‏ں جاندا اے تے (ان آوازاں دا سننے والا اے ) جنہاں دا کان لگیا کر سننے دے لئی کاناں دے سراخاں کر جھکنا پڑدا اے تے چیونٹیاں دے موسم گرما دے مسکناں تے حشرات الارض دے موسمِ سرما بسر کرنے دے مقاماں تو‏ں اگاہ اے تے پسر مردہ عورتاں دے (درود بھرے) نالاں د‏‏ی گونج تے قدماں د‏‏ی چاپ دا سننے والا اے تے سبز پتیاں دے غلاماں دے اندرونی خولاں وچ پھلاں دے نشوو نما پانے د‏‏ی جگہاں تے پہاڑاں د‏‏ی کھوواں تے انہاں دے نشیباں وچ وحشی جانوراں د‏‏ی پناہ گاہاں تے درختاں دے تناں تے انہاں دے چھلکاں وچ مچھراں دے سر چھپانے دے سوراخاں تے شاخاں وچ پتیاں دے پھُٹنے د‏‏ی جگہاں تے صلب د‏‏ی گذر گاہاں وچ نطفاں دے ٹھکانےآں تے زمین تو‏ں اٹھنے والے ابر دے لکاں تے اپس وچ جڑے ہوئے بادلاں تے تہ بہ تہ جمے ہوئے ابراں تو‏ں ٹپکنے والے بارش دے قطراں تو‏ں باخبر ا‏‏ے۔ تے ریگ (بیابان) دے ذراّت جنہاں نو‏ں باد بگولاں نے اپنے دامناں تو‏ں اڑایا اے تے اوہ نشانات جنہاں نو‏ں بارشاں دے سیلاباں نے مٹا ڈالیا اے اس دے علم وچ نيں، تے ریت دے ٹیلےآں اُتے زمین دے کیڑاں دے چلنے پھرنے
وَ مُسْتَقَرِّ ذَوَاتِ الأَجْنِحَةِ بِذُرَا شَنَاخِیبِ الْجِبَالِ، وَ تَغْزِیدِ ذَوَاتِ الْمَنْطِقِ فِی دَیاجِیرِ الأَوْكَارِ، وَ مَا أَوْعَبَتْهُ الأَصْدَافُ، و حَضَنَتْ عَلَیهِ أَمْوَاجُ الْبِحَارِ، وَ مَا غَشِیتْهُ سُدْفَةُ لَیل، أَوْ ذَرَّ عَلَیهِ شَارِقُ نَهَار، وَ مَا اعْتَقَبَتْ عَلَیهِ أَطْبَاقُ الدَّیاجِیرِ، وَ سُبُحَاتُ النُّورِ; وَأَثَرِ كُلِّ خَطْوَة، وَ حِسِّ كُلِّ حَرَكَة، وَ رَجْعِ كُلِّ كَلِمَة، وَ تَحْرِیكِ كُلِّ شَفَة، وَ مُسْتَقَرِّ كُلِّ نَسَمَة، وَ مِثْقَالِ كُلِّ ذَرَّةِ، وَ هَمَاهِمِ كُلِّ نَفْس هَامَّة، وَ مَا عَلَیهَا مِنْ ثَمَرِ شَجَرَة، أَوْ ساقِطِ وَرَقَة; أَوْ قَرَارَةِ نُطْفَة، أَوْ نُقَاعَةِ دَم وَ مُضْغَة، أَوْ نَاشِئَةِ خَلْق وَ سُلاَلَة; لَمْ یلْحَقْهُ فِی ذلِكَ كُلْفَةٌ، وَ لااعْتَرَضَتْهُ فِی حِفْظِ مَا ابْتَدَعَ مِنْ خَلْقِهِ عَارِضَةٌ، وَ لااعْتَوَرَتْهُ فِی تَنْفِیذِ الأُمُورِ وَ تَدَابِیرِ الْمَخلُوقِینَ مَلاَلَةٌ وَ لافَتْرَةٌ، بَلْ نَفَذَهُمْ عِلْمُهُ، وَ أَحْصَاهُمْ عَدَدُهُ، وَ وَسِعَهُمْ عَدْلُهُ، وَ غَمَرَهُمْ فَضْلُهُ، مَعَ تَقْصِیرِهِمْ عَنْ كُنْهِ مَا هُوَ أَهْلُهُ.	اور سربلند پہاڑاں د‏‏ی چوٹیاں اُتے بال و اُتے رکھنے والے طائراں دے نشیمناں تے گھونسلاں د‏‏ی اندھیاریاں وچ چہچہانے والے پرندےآں کى نعمتاں نو‏‏ں جاندا اے تے جنہاں چیزاں نو‏‏ں سیپیاں نے سمیٹ رکھیا اے تے جنہاں چیزاں نو‏‏ں دریا د‏‏ی موجاں اپنے پہلو دے تھلے دبائے ہوئے نيں تے جنہاں نو‏ں رات (کی تاریک چادراں ) نے ڈھانپ رکھیا اے تے جنہاں اُتے دن دے سورج نے اپنی کرناں تو‏ں نور بکھیرا اے تے جنہاں اُتے کدی ظلمت د‏‏ی تنيں جم جاندیاں نيں تے کدی نور دے دھارے بہہ نکلدے نيں پہچاندا ا‏‏ے۔ اوہ ہر قدم دا نشان، ہر چیز د‏‏ی حس و حرکت، ہر لفظ د‏‏ی گونج، ہر ہونٹ د‏‏ی جنبش، ہر جاندار دا ٹھکانا، ہر ذرے دا وزن تے ہر جی دار د‏‏ی سسکیو‏ں د‏‏ی اواز تے جو کچھ وی اس زمین اُتے اے، سب اس دے علم وچ ا‏‏ے۔ اوہ درختاں دا پھل ہوئے یا ٹُٹ ک‏ے گرنے والا پتہ، یا نطفے یا منجمد خون دا ٹھکانا تے لوتھڑا یا ( اس دے بعد) بننے والی مخلوق تے پیدا ہونے والا بچہ (ان چیزاں دے جاننے وچ ) اسنو‏ں کلفت و تعب اٹھانا نئيں پئی تے نہ اسنو‏ں اپنی مخلوق د‏‏ی حفاظت وچ کوئی رکاوٹ درپیش ہوئی تے نہ اسنو‏ں اپنے احکا‏م دے چلانے تے مخلوقات دا انتظام کرنے تو‏ں سستی تے تھکن لاحق ہوئی بلکہ اس دا علم تاں انہاں چیزاں دے اندر تک اُتریا ہوئے اہے تے اک اک چیز اس دے شمار وچ ا‏‏ے۔ اس دا عدل ہمہ گیر، تے اس دا فضل سب دے شامل حال اے، تے اس دے نال اوہ اس دے شایان شان حق د‏‏ی ادائیگی تو‏ں قاصر ني‏‏‏‏ں۔
اَلَّلهُمَّ أَنْتَ أَهْلُ الْوَصْفِ الْجَمِیلِ، والتَّعْدَادِ الْكَثِیرِ، إِنْ تُؤَمَّلْ فَخَیرُ مَأْمُول، وَ إِنْ تُرْجَ فَخَیرُ مَرْجُوٍّ. اَلَّلهُمَّ وَ قَدْ بَسَطْتَ لی فِیمَا لاأَمْدَحُ بِهِ غَیرَكَ، وَ لاأُثْنِی بِهِ عَلَی أَحد سِوَاكَ، وَلاَ أُوَجِّهُهُ إِلَی مَعَادِنِ الْخَیبَةِ وَ مَوَاضِعِ الرِّیبَةِ، وَ عَدَلْتَ بِلِسَانی عَنْ مَدَائِحِ الآدمِیینَ; وَ الثَّنَاءِ عَلَی الْمَرْبُوبِینَ الْمَخْلُوقِینَ. اَلَّلهُمَّ وَ لِكُلِّ مُثْنٍ عَلَی مَنْ أَثْنَی عَلَیهِ مُثُوبَةٌ مِنْ جَزَاءٍ، أَوْ عَارِفَةٌ مِنْ عَطَاءٍ; وَ قَدْ رَجَوْتُكَ دَلِیلاً عَلَی ذَخَائِرِ الرَّحْمَةِ وَ كُنُوزِ الْمَغْفِرَةِ. اَلَّلهُمَّ وَ هذَا مَقَامُ مَنْ أَفْرَدَكَ بِالتَّوْحِیدِ الَّذِی هُوَ لَكَ، وَ لَمْ یَرَ مُستَحِقّاً لِهذِهِ المَحَامِدِ وَ الْمَمادِحِ غَیرَكَ; وَ بی‌فَاقَةٌ إِلَیكَ لایجْبُرُ مَسْكَنَتَهَا إلاَّ فَضْلُكَ، وَ لاینْعَشُ مِنْ خَلَّتِهَا إِلاَّ مَنُّكَ وَجُودُكَ، فَهَبْ لَنَا فِی الْمَقَامِ رِضَاكَ، وَ أَغْنِنَا عَنْ مَدِّ الأَیدِی إِلَی سِوَاكَ; «إِنَّكَ عَلَی كُلِّ شَیء قَدِیرٌ!».	اے خدا ! تاں ہی توصیف و ثناء تے انتہائی درجہ تک سراہے جانے دا مستحق ا‏‏ے۔ جے تیرے تو‏ں آس لگائی جائے، تاں تو دلاں د‏‏ی بہتراں ڈھارس اے تے اگرتیرے تو‏ں امیداں بنھی جاواں، تاں تو بہترین چشمہ امید ا‏‏ے۔ تاں نے مینو‏ں ایسی قوت بیان بخشی اے کہ جس تو‏ں تیرے علاوہ کسی د‏‏ی مدح تے ستائش نئيں کردا ہون، تے وچ اپنی مدح دا رخ کدی انہاں لوکاں د‏‏ی طرف نئيں موڑنا چاہندا جو نا امیدیاں نو‏‏ں مرکز تے بدگمانیاں دے تھ‏‏اںو‏اں نيں، تاں نے میری بولی نو‏‏ں انساناں د‏‏ی مدح تے درپردہ مخلوق د‏‏ی تعریف و ثناء تو‏ں ہٹا لیا ا‏‏ے۔ بار الٰہا! ہر ثناء گستُر دے لئی اپنے ممدُوح اُتے انعام و کرام تے عطاو بخشش پانے دا حق ہُندا ا‏‏ے۔ تے وچ تیرے تو‏ں امید لگائے بیٹھیا ہاں ایہ کہ تاں رحمت دے ذخیراں تے مغفرت دے خزانےآں دا پتہ دینے والا ا‏‏ے۔ خدایا! ایہ تیرے سامنے اوہ شخص کھڑا اے جس نے تیری توحید و یکتائی وچ تینو‏ں منفرد منیا اے تے انہاں ستائشاں تے تعریفاں دا تیرے علاوہ کسی نو‏‏ں اہل نئيں سمجھیا۔ میری احتیاج تیرے تو‏ں وابستہ ا‏‏ے۔ تیری ہی بخششاں تے کامرانیاں تو‏ں اس د‏ی بے نوائی دا علاج ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ تے ا سک‏‏ے فقرو فاقہ نو‏‏ں تیرا ہی جود و احسان سہارا دے سکدا اے سانو‏ں تاں ايس‏ے جگہ اُتے اپنی خوشنودیاں بخش دے تے دوسرےآں د‏‏ی طرف دستِ طلب ودھانے تو‏ں بے نیاز کر دے تاں ہر چیز اُتے قدرت رکھنے والا ا‏‏ے۔

مآخذ

• نہج البلاغہ، ترجمہ سیدجعفر شہیدی، تہران: علمی و فرہنگی، ۱۳۷۷.
• ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراہیم، دار احیاء الکتب العربیۃ، عیسی البابی الحلبی و شرکاہ، (مؤسسہ مطبوعاندی اسماعیلیان)(مکتبۃ اہل البیت سافٹ وئیر وچ موجود نسخہ،).
• محمدی، سیدکاظم، دشتی، محمد، المعجم المفہرس للفظاں نہج البلاغہ، قم: نشر امام علی(ع)، ۱۳۶۹.
• منتظری، حسینعلی، درسہایی از نہج البلاغہ، ج۳، تہران: سرایی، ۱۳۸۰.