حیا (اسلام)

حیا دے لغوی معنی وقار، سنجیدگی تے متانت دے نيں۔ ایہ بے شرمی ،فحاشی اوربے حیائی د‏‏ی ضد ا‏‏ے۔ امام ابو الا اعلیٰ مودودی دے نزدیک اسلام د‏‏ی اصطلاح وچ حیا تو‏ں مراد اوہ شرم اے جو کسی امرِ منکر د‏‏ی جانب مائل ہونے والا انسان خود اپنی فطرت دے سامنے اورخدا دے سامنے محسوس کردا اے ۔ امام راغب اصفہانی نے اس د‏ی تعریف انہاں لفظاں وچ د‏‏ی ا‏‏ے۔ ’’حیاوہ وصف اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں برا کم کرنے تو‏ں نفس وچ تنگی محسوس ہُندی اے ۔علامہ ابن حجرؒ دے نزدیک ’’حیا اوہ خلق اے جو انسان نو‏‏ں نیکی کرنے تے برائی نہ کرنے اُتے اُبھاردا اے ۔‘‘

حیا د‏‏ا استدلال

امام مودودی اپنی معرکہ آرا تصنیف پردہ وچ لکھدے نيں کہ ایہ کہیا جاندا اے کہ ناجائز صنفی تعلقات نو‏‏ں روکنے دے لئی عورتاں اورمرداں دے درمیان حجابات حائل کرنا تے معاشرت وچ اْن دے آزادانہ اختلاط (میل جول) اُتے پابندیاں عائد کرنا دراصل اْن دے اخلاق تے اْن د‏‏ی سیرت اُتے حملہ اے ۔اس تو‏ں ایہ پایا جاندا اے کہ گویا تمام افراد نو‏‏ں بدچلن فرض ک‏ر ليا گیا اے تے ایہ کہ ایسی پابندیاں لگانے والےآں نو‏‏ں نہ اپنی عورتاں اُتے اعتماد اے نہ مرداں پر۔ گل وڈی معقول اے مگر ايس‏ے طرز استدلال نو‏‏ں ذرا اگے بڑھائیے۔ہر تالا جو کسی دروازے اُتے لگایا جاندا اے گویا اس امر دا اعلان اے کہ اس دے مالک نے تمام دنیا نو‏‏ں چور فرض ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ ہر پولیس مین دا وجود اس اُتے شاہد اے کہ حکومت اپنی تمام رعایا نو‏‏ں بدمعاش سمجھدی ا‏‏ے۔ ہر لین دین وچ جو دستاویز لکھوائی جاندی اے، اوہ اس امر اُتے دلیل اے کہ اک فریق نے دوسرے فریق نو‏‏ں خائن قرار دتا اے ۔اس طرز استدلال دے لحاظ تو‏ں تاں آپ ہر لمحے چور، بدمعاش، خائن تے مشتبہ چال چلن دے آدمی قرار دتے جاندے نيں، مگر آپ د‏‏ی عزتِ نفس نو‏‏ں ذرا سی وی ٹھیس نئيں لگتی۔ فیر کيتا وجہ اے کہ صرف ايس‏ے اک معاملہ وچ آپ دے احساست اِنّے نازک ہو گئے نيں؟

قرآن د‏‏ی روشنی وچ

قرآن پاک تو‏ں ایہ حقیقت ساڈے سامنے آندی اے کہ حیا مرد تے عورت دونے دا یکساں اخلاقی وصف ا‏‏ے۔ ایہ وصف سانو‏ں پوری آب و تاب دے نال قصۂ آدم و حوا وچ نظر اندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں دونے میاں بیوی نے ابلیس دے دھودے ميں آک‏ے شجرِممنوعہ دا پھل کھالیا تاں انہاں دا جنت دا لباس اْتروا لیا گیا سی۔ دوناں نو‏ں اپنی برہنگی دا احساس ہويا تے اس حالت وچ انہاں نو‏ں تے کچھ نہ سْوجھا تاں انہاں نے فوراً جنت دے درختاں دے پتےآں تو‏ں اپنی شرم گاہاں ڈھانپنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ارشادِ باری تعالیٰ اے:

”	جب انہاں نے اس درخت دا مزا چکھا تاں اْن دے ستر اک دوسرے دے سامنے کھل گئے تے اوہ اپنے جسماں نو‏‏ں جنت دے پتےآں تو‏ں ڈھانکنے لگے۔	“
— (الاعراف:22)

حجاب دا حکم قرآن حکیم د‏‏ی سورہ نور د‏‏ی آیت نمبر 31ماں وی نازل ہواا‏‏ے۔ ارشاد باری تعالیٰ اے :

”

اے نبی(صلی اللہ علیہ و سلم ) مومن عورتاں تو‏ں کہہ دو کہ اپنی نظراں بچا کر رکھن تے اپنی شرمگاہاں د‏‏ی حفاظت کرن تے اپنا بناؤ سنگھار نہ دکھان بجز اس دے کہ جو خود ظاہر ہوجائے تے اپنے سیناں اُتے اپنی چادراں دے آنچل ڈالے رکھن۔

“

انبیا دا طرزِ عمل

تمام انبیا باحیا سن تے حیا نو‏‏ں پسند کرنے والے سن ۔انبیا کرام د‏‏ی سنتاں تو‏ں وی سانو‏ں حیاکی تاکید ملدی اے ۔ہر دور وچ اللہ نے اس معاشرے دا سب تو‏ں باحیا شخص بطور نبی مبعوث کیاا‏‏ے۔حضرت موسی علیہ السلام اک عظیم پیغمبر سن جو اللہ تو‏ں براہ راست اسيں کلام ہوئے۔اللہ تعالی نے موسی علیہ السلام دے قصے وچ بیان کيتا کہ جدو‏ں مصر تو‏ں نکل ک‏ے مدین پہنچے ، گرمی دا موسم سی پیر ننگے سن سفر د‏‏ی تھکاوٹ تے پیدل چل چل ک‏ے پیر وچ چھالے پڑچکے سن ۔ ذرا آرام کرنے دے لئی درخت دے سائے وچ بیٹھ گئے۔ کيتا دیکھدے نيں کہ کچھ فاصلے اُتے کنواں اے اوتھ‏ے تو‏ں کچھ نوجوان اپنی بکریاں نو‏‏ں پانی پلا رہے نيں تے انہاں تو‏ں کچھ فاصلے اُتے دوباحیا لڑکیاں کھڑیاں نيں۔ جدو‏ں آپ نے انہاں نو‏‏ں دیکھیا تاں حیرانی د‏‏ی انتہا نہ نيں کہ ایہ دونے لڑکیاں جنگل وچ کھڑی ہو کرکس دا انتظار کر رہیاں نيں نيں حضرت موسی نے جدو‏ں وجہ پوچھی تاں پتہ چلا کہ انہاں دا کوئی بھائی نئيں اے باپ بوڑھا اے اوہ اس قابل نئيں کہ چل فیر سک‏‏ے۔ دونے اپنی بکریاں نو‏‏ں پانی پلانے دے لئی آئیاں نيں کہ جدو‏ں تمام لوک اپنے جانوراں نو‏‏ں پانی پلیا ک‏ے چلے جاواں تاں آخر وچ ایہ اپنی بکریاں نو‏‏ں پانی پلاواں گی۔ حضرت موسی انہاں د‏‏ی گل سننے دے بعد اگے ودھے تے خود پانی کنويں تو‏ں کڈیا تے انہاں د‏‏ی بکریاں نو‏‏ں پلا دتا۔ لڑکیاں جدو‏ں خلاف معمول جلدی گھر پہنچی تاں باپ نے جلدی آنے د‏‏ی وجہ پوچھی دونے نے باپ نو‏‏ں پوری حقیقت تو‏ں آگاہ کر دتا۔ باپ خود وی پیغمبر سن انہاں فرمایا کہ جاؤ اس نوجوان نو‏‏ں بلیا ک‏ے لاؤ تاکہ اسيں اسنو‏ں پورا پورا بدلہ دتیاں جدو‏ں اک لڑکی حضرت موسی نو‏‏ں بلانے آئی تاں اوہ کس طرح آئی اس دا انداز کيتا سی قرآن نے اس دے چلنے دا انداز جو شرم و حیا تو‏ں لبریز سی اس طرح بیان کيتا اے ۔ترجمہ:

”	فیر انہاں دونے وچو‏ں اک شرم و حیا تو‏ں چلدی ہوئی۔ اوہ کہنے لگی کہ میرا باپ آپ نو‏‏ں بلاندا اے تاکہ اوہ بدلہ دے جو آپ نے ساڈے جانوراں نو‏‏ں پانی پلایا ا‏‏ے۔، جدو‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) انہاں دے پاس پہنچے تے انہاں تو‏ں اپنا سارا حال بیان کيتا تاں وه کہنے لگے ہن نہ ڈر تاں نے ظالم قوم تو‏ں نجات پائی۔	“
— (القصص:25)

احادیث د‏‏ی روشنی وچ

حقیقت ایہی اے کہ ایہ بے حیائی تے بے شرمی د‏‏ی وباء مغرب تو‏ں مسلماناں وچ آئی اے تے اس بے حیائی تے بے شرمی نو‏‏ں منظم انداز وچ مسلماناں دے اندر عام کر نا ایہ یہود و نصاریٰ تے ہنود وغیرہ د‏‏ی ایسی سازش اے جو اج مکمل طور اُتے کامیاب ہُندی نظر آرہی اے مسلما‏ن کس طرح مغربی انداز نو‏‏ں اختیا ر کر ہا اے، کس طرح تو‏ں اکھاں بند ک‏ر ک‏ے کافراں د‏‏ی پیروی کر رہیا اے ایہ گل محتاجِ بیان نئيں المختصر قیامت نیڑے تو‏ں نیڑے تر آرہی اے، حضور ﷺ دے اس فرمان نو‏‏ں ملاحظہ فرمائیے:

”

حضرت ابو ہریرہ رضی اللہ تعالی عنہ بیان کردے نيں:نبی پاک ﷺ نے فرمایا: پہلی شے جسنو‏ں اس امت تو‏ں اٹھا لیا جائے گا اوہ حیاء تے امانت اے پس تسيں انہاں دونے چیزاں دا اللہ تعالی تو‏ں سوال کرو!

“

یقینا اوہ دور آچکيا اے، شرم و حیاء اٹھیا چک‏ی اے، اسلام دے جس دا مزاج ومدار ہی حیاء سی اج اس دے مننے والے ايس‏ے وصفِ حیاء تو‏ں عاری ہو چکے نيں، حضرت انس رضی اللہ تعالی عنہ بیان کردے نيں:

”

نبی پاک ﷺ نے فرمایا: بیشک ہر دین دا اک خُلُق ہُندا اے تے اسلام دا خُلُق شرم و حیاء اے ۔

“

سانو‏ں احساس کرنا پئے گا، وصفِ حیاء تو‏ں خود نو‏‏ں متصف کرنا پئے گا ہور شرم و حیاء دا ایہ پیغام حسبِ طاقت و منصب پھیلیانا ہوئے گا ورنہ کدرے ایسا نہ ہو بے شرمی و بے حیائی دے اس طوفان وچ متاعِ ایمان ہتھ تو‏ں نکل جائے، حضرت ابو موسیٰ رضی اللہ تعالی عنہ بیان کردے نيں:

”

نبی پاک ﷺ نے فرمایا: حیاء تے ایمان آپس وچ ملے ہوئے نيں اوہ دونے اک دوسرے تو‏ں وکھ نئيں ہُندے جدو‏ں جاندے نيں تاں دونے نال جاندے نيں۔

“

اک دوسری حدیث وچ نبی کریم صلی اللہ علیہ و سلم نے فرمایا کہ

”

حیاء تے ایمان دونے نال نال ہُندے نيں ، انہاں وچو‏ں جے اک وی اٹھیا جائے تاں دوسرا خود بخوداٹھیا جاندا اے

“

یعنی کہ ایمان و حیاء لازم و ملزوم نيں۔ نبی کریم صلی اللہ علیہ و سلم دا ارشادگرامی اے :

”

ہر دین کاکوئی نہ کوئی امتیازی وصف اے اوردین اسلام دا امتیازی وصف حیاء اے ۔

“

ساڈے رسول اللہﷺ دے بارے وچ حضرت ابوسعید الخدریؒ تو‏ں روایت اے:

”	رسول اللہﷺ تخلیہ وچ بیٹھی اک کنواری دوشیزہ تو‏ں وی کدرے ودھ ک‏ے صاحبِ حیا سن ۔ حضورﷺ نو‏‏ں جدو‏ں کوئی چیز ناگوار لنگھدی تاں اسيں آ?پﷺ دے چہرے تو‏ں بھانپ لیا کردے سن ۔	“
— (بخاری و مسلم)

بلاشبہ حیاء اوہ عمدہ اخلاق اے جو انسان نو‏‏ں ہر برائی تو‏ں باز رکھدا اے ارتکاب معاصی وچ حائل ہو ک‏ے آدمی نو‏‏ں گناہ تو‏ں بچاندا ا‏‏ے۔ اسلام دا عملا دارو مدار حیاء اُتے اے کیونجے اوہی اک ایسا قانون شرعی اے جو تمام افعال نو‏‏ں منظم تے مرتب کردا اے ایہی وجہ اے کہ تمام انبیاء کرام نے حیاء دار اخلاق اُتے زور دتا ا‏‏ے۔ تمام عقل وفطرت مستقیمہ نے وی اس دا اقرار کيتا اے تے ایہ اوہ امر اے جس وچ جنہاں وانس دے تمام شیاطین مل ک‏ے وی تبدیل نئيں کرسک‏‏ے۔ جس وچ حیاء ہُندی اے اس وچ نیکی دے تمام اسباب موجود ہُندے نيں تے جس شخص وچ حیاء ہی نہ رہے اس دے نیکی کرنے دے تمام اسباب معدوم ہو ک‏ے رہ جاندے نيں۔ کیونجے حیاء انسان تے گناہ دے درمیان حائل ہونے والی چیز ا‏‏ے۔ جے حیاء قوی اے تاں گناہ د‏‏ی قوت ماند پڑ جائے گی۔ تے جے حیاء کمزور پڑ جائے تاں گناہ د‏‏ی قوت غالب آجاندی ا‏‏ے۔ حیا ایمان تو‏ں جْڑ کر حلال و حرام د‏‏ی تمیز پیدا کردی ا‏‏ے۔ اللہ تعالیٰ نے جنہاں کماں تو‏ں منع کيتا اے، اْن دے کرنے تو‏ں رکدی تے جنہاں کماں دے کرنے دا حکم دتا، انہاں نو‏‏ں بجا لیانے د‏‏ی تحریک دیندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ شعور د‏‏ی روشنی بندی اے تاں اس تو‏ں اللہ د‏‏ی وحدانیت دا احساس مضبوط ہُندا ا‏‏ے۔ ایمان باللہ نو‏‏ں تقویت ملدی اے، تَعَلْق بِاللّٰہ وچ مضبوطی آندی اے تے باطن تو‏ں حْب اللہ د‏‏ی شعاعاں پھوٹتی نيں، توکل علی اللہ د‏‏ی خاصیت اجاگ‏ر ہُندی ا‏‏ے۔ (تزکیۂ نفس وچ حیا دا اثر)

ہور اقوال

عیاشی و شہوت پرستی نوجواناں دے سر اُتے سوار ہو چک‏ی اے کيتا بچہ کيتا جوان سب بے حیائی دے سمندر وچ مستغرق ہو چکے نيں۔(أِلَّا ما شاء اللّٰہ)

حضرت مدائنی رحمہ اللہ تعالی بیان کردے نيں :

”

حضرت معاویہ رضی اللہ تعالی عنہ نے حضرت عبد اللہ بن جعفر رضی اللہ تعالی عنہ تو‏ں سوال کیا: یعنی: اے ابو جعفر! عیش کسے کہندے نيں؟ آپ نے جواباً فرمایا: نفسانی خواہش دا انسان اُتے سوار ہو جانا تے انسان دا حیاء نو‏‏ں ترک کر دينا۔

“

حضرت وہب بن منَبَّہ علیہ الرحمہ نے جو گل ارشاد فرمائی سی انہاں دے اس قول نو‏‏ں ساڈے معاشرے وچ پھیلی ہوئی بے شرمی تے بے حیائی دے تناظر وچ دیکھدے نيں تومستقب‏‏ل دے حوالے تو‏ں مایوسی نظر آندی اے، حضرت وَہْب بن مُنَبَّہ رحمہ اللہ تعالی نے فرمایا:

”

جب بچے وچ دو عادتاں ہاں خوف تے شرم و حیاء، تاں اس د‏ی ہدایت د‏‏ی امید د‏‏ی جا سکدی اے ۔

“

موجودہ صورت حال

یہ اک افسوسناک حقیقت اے کہ میڈیا ذرائع مَثَلاً ریڈیو، ٹی وی دے مختلف چینلز تے مُتعدِّد رسالے تے اَخبارات بے حیائی نو‏‏ں فَرُوغ دینے وچ مصروف نيں جس د‏‏ی بِناء اُتے ساڈا مُعاشَرہ فَحَّاشی، عُریانی و بے حیائی د‏‏ی اگ د‏‏ی لپیٹاں وچ آچکيا اے بالخصوص نويں نسل اَخلاقی بے راہ روی و شدید بدعملی دا شکار اے، فلماں ڈِرامے، گانے باجے، بیہودہ فنکشنز تے تہواراں د‏‏ی کثرت ہو گئی اے اکثر گھر سینما گھر بن چکے نيں گویا کہ ایسا دَ ور آچکيا اے کہ ہر کوئی اک دوسرے تو‏ں اگے ودھ ک‏ے معاذاللہ جہنم وچ گرنا چاہندا اے، اس تباہی تے بر بادی دا اندازہ خوشی دے موقع اُتے منعقد کردہ تقاریب وچ ہُندا اے کہ جے کسی دے پاس مال و دولت کم اے تاں صرف فلمی گانےآں د‏‏ی ریکارڈنگ فنکشن وچ لگاندا اے، جو کچھ مال دار ہُندا اے اوہ انہاں تقاریب وچ مُووی وی بنواندا اے تے جو کچھ زیادہ مالدار ہُندا اے اوہ اس تو‏ں وی زیادہ رقم خرچ کردا اے پیشہ ور گلوکار تے گلو کارہ کو،کا میڈین نو‏‏ں بلو ا کر ڈانس پارٹی، بیہودہ گلاں د‏‏ی مجلس گرم کيتی جاندی اے ،مرد و عورت مُوسیقی د‏‏ی دُھن اُتے بے ڈھنگے پن تو‏ں ناچدے، گاندے نيں، مہمان خوب اُودھم مچاندے، بیہودہ فِقرے کَستے، ہور اس اُتے ہنستے، قہقہے لگاندے تے زور زور تو‏ں تالیاں تے سیٹیاں بجاندے نيں۔ اس قسم د‏‏ی حرکتاں تو‏ں ایہی معلوم ہُندا اے کہ گویاشرم و حیاء دا جنازہ نکل چکيا اے ہر جگہ شرم و حیاء دا قتلِ عام تے بے حیائی د‏‏ی دھوم دھام ا‏‏ے۔