حضرت محمدﷺ دی جیونی

کعبےدی نوَ-اساری

حضرت ابراہیم دے سمیں توں کعبے دی جہڑی عمارت بنی ہوئی سی، اس اتے کوئی چھت نہیں سی۔ صرف چارے پاسے کندھاں بنیاں ہوئیاں سن، جنہاں دی اچائی آدمی دے قد نالوں وی گھٹّ سی۔ قریش دے سارے قبیلیاں نے مل کے فیصلہ کیتا کہ اس عمارت نوں ڈھاء کے نویں سرؤں بنایا جاوے۔ عمارت نوں نویں سرؤں بناؤن دا کم قریش دے سارے قبیلیاں وچ ونڈ دتا گیا۔ مفتی فزیل-ال-رحمٰن حلال عثمانی لکھدے نے، 'جدوں قریش نے خانا کعبہ نوں نویاؤن دا ارادہ کیتا تاں اچانک اک طوفان وچ گھریا رومی جہاز شئیباہ (جدا دا پرانا ناں) دی بندرگاہ اتے گودی نال ٹکراء کے ٹکڑے-ٹکڑے ہو گیا۔ تباہ ہوئے جہاز دے پھٹے کعبے دی اساری لئی خرید لئے گئے۔ جہاز دے عملے وچوں جؤندے بچے لوکاں وچ مصر دا مستری 'باکوم' وی سی، جس نے کعبے دی اساری لئی نگاہبانی کرن دا کم سنبھال لیا۔ قریش دے سارے قبیلیاں نے خانا کعبہ دی اساری کیتی پر جدوں 'ہجر-اے-اسود' (اوہ کالا پتھر جہڑا حضرت ابراہیم دے سمیں توں کندھ وچ لگیا ہویا ہے) لاؤن دا سماں آیا تاں قبیلیاں وچ ٹھن گئی۔ ہر قبیلہ اس پوتر کم نوں آپ کرنا چاہندا سی۔ چار دن تکّ ایہہ کم ٹھپّ پیا رہا اتے جدوں تلواراں چلن دی نوبت آ پہنچی تاں ساریاں نے مل کے فیصلہ کیتا کہ کل سویرے جہڑا بندہ سبھ توں پہلاں کعبے وچ آویگا، اس نوں پنچ منّ لیا جاویگا اتے اوہ جہڑا فیصلہ دیویگا، اوہ سبھ نوں قبول ہووےگا۔

اگلی سویر حضرت محمد صاحب نوں سبھ توں پہلاں کعبے وچ ویکھیا گیا۔ جدوں اوہناں نوں پنچ منّ کے فیصلہ کرن لئی کیہا گیا تاں آپ نے قریش دے سارے قبیلیاں نوں اپنا اک-اک سردار چنن لئی کیہا۔ جدوں سارے قبیلیاں ولوں اک-اک بندہ سردار چن کے آپ دے کول بھیج دتا گیا تاں آپ نے اک چدر منگوائی اتے پوتر کالے پتھر نوں اس اتے رکھ دتا۔ پھیر آپ نے قبیلیاں دے چنے ہوئے سرداراں نوں کیہا کہ اوہ سارے چدر دا اک-اک پلہ پھڑ لین۔ سارے سردار پتھر نوں چکّ کے کندھ دے نیڑے لے گئے اتے آپ نے اس پتھر نوں چکّ کے کندھ وچ جڑ دتا، جس نوں سبھ نے منظور کر لیا۔ اتھے ایہہ گلّ دسنیوگ ہے کہ شروع توں ہن تکّ دس وار خانا کعبہ دی اساری کیتی جا چکی ہے۔

حضرت محمد صاحب دا ویاہ

عرب دے قریش قبیلے دا سبھ توں پرانا دھندا وپار سی۔ آپ نے وی اپنے چاچے نال کیتے شام دے سفر توں بعد اسے دھندے نوں اپناؤن دا فیصلہ کیتا۔ کجھ سماں آپ ابو طالب نال جاندے رہے، جس نال آپ نوں وپار دا چنگا تجربہ ہو گیا۔ جدوں آپ نے وکھرے طور 'تے وپار کرنا شروع کیتا تاں آپ دی امان داری اتے نیکدلی دیکھ کے لوک آپ راہیں وپار وچ پیسہ لاؤن لگے۔ آپ نوں صادق اتے امین آکھیا جان لگیا، جس دے ارتھ سچا اتے امانتدار دے لئے جاندے ہن۔ اس کتے وچ آپ نے شام، بصرہ اتے یمن دا انیکاں وار سفر کیتا۔ قریش دے بنوں اسد قبیلے وچ خدیجہ ناں دی اک ودھوا عورت مکے وچ رہندی سی۔ اس نے دو ویاہ کیتے پر دوویں پتی بہتی دیر جؤندے نہ رہے۔ اوہ دوجیاں نوں پیسہ دے کے شام، یمن اتے بصرہ دے بازاراں وچ وپار دا کاروبار کرواؤندی سی۔ جدوں اس نوں حضرت محمد صاحب دی سچائی، امان داری اتے دیانتداری بارے پتہ لگیا تاں اس نے سنیہا گھلیا کہ آپ میرا سامان شام لے جاؤ، میں منافعے وچوں جنا حصہ دوسریاں نوں دندی ہاں، آپ نوں اس توں ودھ دیوانگی۔ آپ خدیجہ دا تجارتی مال لے کے جان لئی راضی ہو گئے اتے جدوں پہلی وار آپ شام دے سفر لئی گئے تاں خدیجہ دا غلام میسرا وی آپ دے نال سی۔

آپ نے شام پہنچ کے چنگے منافعے بدلے وپارک مال ویچیا۔ آپ ولوں وکھایا منافع دیکھ کے بیبی خدیجہ بہت خوش ہوئی۔ خدیجہ دے غلام نے وی آپ دی سچائی اتے امان داری دی بہت تعریف کیتی، جس توں پربھاوت ہو کے خدیجہ نے اپنی سہیلی راہیں آپ نوں ویاہ دا سنیہا گھلیا، جہڑا آپ نے اپنے خاندان دے لوکاں دی صلاحَ نال قبول کر لیا۔ نکاح کرن لئی آپ اپنے چاچا ابو طالب اتے دوسرے چاچا حمزہ نوں نال لے کے بیبی خدیجہ دے گھر گئے، جتھے بیبی خدیجہ دے چاچا امرو بن اسد پہلاں توں ہی آپ دی اڈیک کر رہے سن۔ آپ دے چاچا ابو طالب نے بیبی خدیجہ نال آپ دا نکاح پڑھایا۔ جس سمیں ایہہ نکاح ہویا، اس سمیں آپ دی عمر 25 سال دی سی اتے بیبی خدیجہ چالیاں نوں ڈھکّ چکی سی۔ بیبی خدیجہ دے پہلے ویاہاں توں دو بچے (اک پتر اتے اک دھی) اس نال ہی رہندے سن۔

قریش دی مخالفت دے کارن

کئی صدیاں توں قریش والے خانہ کعبہ دے متولی (پربندھک) سن۔ بھاویں حضرت ابراہیم دے سمیں اتھے کوئی بتّ نہیں رکھے گئے سن پر صدیاں لنگھ جان پچھوں حضرت ابراہیم دے ونش نال سبندھت ایہہ لوک وی بتّ-پوجا ولّ پرط گئے سن اتے اوہناں نے کعبے دے اندر سینکڑیاں دی گنتی وچ بتّ ستھاپت کر لئے سن۔ بتاں توں علاوہ اوہناں نے کندھاں اتے پہلاں ہو چکے پیغمبراں دیاں تصویراں وی لائیاں ہوئیاں سن۔ بھاوَ اوہناں نے خانا کعبہ نوں سارے دھرماں لئی پوجا دا ستھان بناؤن دی کوشش کیتی ہوئی سی، تاں جو متولی ہون دے ناطے شردھالوآں توں ودھ توں ودھ آمدن پراپت کر سکن۔ حضرت محمدﷺ دے نویں دھرم دیاں سکھیاواں قریش دے کارجاں توں بالکل الٹ سن، جس نال اوہناں دی آمدن نوں کھورا لگدا سی۔حضرت محمد صاحب دے دادا عبدالمطلب دی موت توں بعد خانا کعبہ دی نگرانی ہاشم پریوار توں کھسّ کے امیہ پریوار دے ہتھ وچ چلی گئی سی۔ ہن امئیا پریوار نہیں سی چاہندا کہ اس نوں مشکل نال شریکاں اتے ملی چڑھت پھیر ہاشم پریوار کول چلی جاوے۔ اجیہی ستھتی وچ ہاشم پریوار دے کسے ویکتی نوں نبی منن دا بھاوَ مڑ اس پریوار دی سرداری سویکار کرنا سی۔ اس نوں قریش دے وڈے سردار آپ وی آکھدے رہندے سن۔ مصر دے پرسدھ لیکھک ابن ہاشم نے ابو جہل دے کہے شبداں دا ورنن کردیاں لکھیا سی، 'اسیں امیہ پریوار اتے ہاشم پریوار والے ہمیشہ اک-دوجے دے ورودھی رہے ہاں۔ اوہناں نے مہماناں دی سیوا کیتی تاں اسیں وی کیتی۔ اوہناں نے خون دے ملّ تارے تاں اسیں وی تارے۔ اوہناں نے دل کھولھ کے دان کیتا تاں اسیں وی کیتا۔ اجیہا کرکے اسیں اوہناں دے برابر ہو گئے۔ ہن اوہ کہن لگے ہن کہ ایہہ ساڈا نبی ہے، جس اتے اسمان توں وحی آؤندی ہے۔ اسیں ایہہ گلّ کویں منّ لئیے۔ ربّ دی سہں، اسیں اس اتے کدے ایمان نہیں لیا سکدے اتے نہ ہی اس نوں سویکار کر سکدے ہاں۔' اس سمیں دے عربی سماج وچ بھاویں ذات-پات تاں نہیں سی پر آرتھک نہ-برابری موجود سی۔ حضرت محمد دے سندیش نوں سویکار کرن والے وی درمیانے جاں غریب لوک ہی سن۔ سردار کہاؤن والے قریش دے لوکاں دے اسلام قبول کرن دا بھاوَ ایہناں غریب لوکاں دی سمانتا پراپت کرنا سی، جس نوں ایہہ اچّ-ورگ دے لوک کسے وی قیمت اتے سویکار کرن لئی تیار نہیں سن۔ حضرت محمد کول وی کوئی اچا سیاسی عہدہ نہیں سی۔ قریش والیاں نوں ایہہ وی شکایت سی کہ جے ربّ نے کسے نوں نبی بناؤنا ہی سی تاں ساڈے تکڑیاں وچوں بناؤندا۔

قریش ولوں یتن

قریش والیاں نے حضرت محمد صاحب ولوں شروع کیتے اسلامی اندولن نوں ٹھلھن وچ اسفل رہن توں بعد اس مصلے اتے وچار-وٹاندرا کرن لئی دارل-ندوا وکھے قریش نال سبندھت سرداراں دا اکٹھ کیتا، جس وچ اوہناں نے حضرت محمد صاحب نوں ہر طرحاں دا لالچ دے کے سمجھاؤن دا فیصلہ کیتا۔ اس کم لئی اوہناں نے اتبا پتر ربیعہ نوں حضرت محمد صاحب کول جان لئی نیوکت کیتا، جہڑا بہت ہی ہشیار، چلاک اتے گالڑو قسم دا بندہ سی۔ اتبا بن ربیعہ حضرت محمد صاحب کول گئے اتے اوہناں نے گل بات شروع کردیاں آکھیا، 'بھتیجے! جے تیرا ادیش پیسہ اکٹھا کرنا ہے تاں جو توں دنیا دا امیر آدمی بن جاویں تاں اسیں پیسہ اکٹھا کرکے دین نوں تیار ہاں۔ جے توں وڈا آدمی بن کے سنمان چاہندا ایں تاں اسیں تینوں اپنا سردار بناؤن لئی تیار ہاں اتے کوئی وی نرنا تیری اچھا دے الٹ نہیں لوانگے۔ جے توں ستا چاہندا ایں تاں اسیں تینوں اپنا راجا بناؤن لئی تیار ہاں۔ جے تینوں کوئی بھوت چمبڑیا ہے، جس توں پچھا چھڈاؤنا تینوں اوکھا لگدا ہے تاں اسیں کسے ماہر نوں بلا کے اس دا علاج کروا لیندے ہاں پر توں اپنے پرکھیاں دے دھرم نوں برا کہنا چھڈّ دے۔'

حضرت محمد صاحب نے اتبا دیاں گلاں بڑے دھیان نال سنیاں۔ جدوں اوہ ساری گل بات کر چکے تاں محمد صاحب نے قرآن دی صورتَ 'ہامیم سجدہ' دیاں مڈھلیاں اٹھتی آئتاں پڑھ کے سنائیاں، جنہاں نوں اتبا چپ چاپ بیٹھا سندا رہا اتے بناں کوئی ٹپنی کیتیاں اٹھ کے چلیا گیا۔ اس نے قریش والیاں نوں سمجھاؤن دی کوشش کردیاں دسیا کہ محمد جہڑا کلام سناؤندا ہے، اوہ شاعری نہیں ہے، سگوں شاعری توں اتے کجھ ہور وی ہے۔ میرا مشورہ ہے کہ تسیں محمد نوں اس دے حالَ اتے چھڈّ دیو، جے اوہ سفل ہو گیا اتے سارا عرب اس دے پچھے تر پیا تاں اس وچ تہاڈا ہی مان ہووےگا۔ نہیں تاں عرب دے لوک آپ ہی اس نوں ختم کر دینگے۔ پر قریش والیاں نے اس دا ایہہ سجھاء ٹھکرا دتا۔

حضرت محمد نوں دارالندوہ وچ سدنا

دارالندوہ قریش دا پنچائت گھر سی۔ حضرت محمد صاحب نال اتبا دی ہوئی اسپھل ملنی توں ترنت بعد قریش دی سنسد نے حضرت محمد صاحب نوں اپنے ساہمنے پیش ہون لئی سدّ لیا۔ آپ تاں پہلاں ہی اجیہی وارتالاپ لئی تیار بیٹھے سن۔ آپ دارالندوہ وچ ترنت چلے گئے۔ گل بات آرنبھ کردیاں ہی قریش والیاں نے اوہ ساریاں پیشکشاں حضرت محمد صاحب اگے رکھیاں، جہڑیاں اوہ پہلاں وی عتبہ دے راہیں کہہ چکے سن۔ ساریاں گلاں سنن توں بعد آپ نے سنسد نوں سمبودھن کردیاں کیہا، 'مینوں کوئی اجیہی بیماری نہیں، جس دے بارے تسیں سوچدے ہو اتے نہ ہی میری اچھا ہے کہ جہڑی وستو میں تہاڈے پاس لیایا ہاں، اس دے بدلے دھن پراپت کر سکاں جاں تہاڈے وچ ستکار پراپت کرکے تہاڈا بادشاہ بن جاواں۔ اﷲ نے مینوں تہاڈے کول رسول بنا کے بھیجیا ہے اتے میرے اتے اک پستک نازل کیتی ہے کہ میں تہاڈے لئی بشیر اتے نظیر بھاوَ بھلے کماں دی خوش خبری دین والا اتے ڈراؤن والا بناں۔ اس لئی میں اپنے ربّ ولوں آیا سندیش تہانوں پہنچا دتا ہے اتے تہانوں نصیحت کر دتی ہے۔ جے تسیں اس وستو (قرآن شریف) نوں سویکار کر لوو جہڑی میں تہاڈے کول لے کے آیا ہاں، تاں اس وچ تہاڈے لئی سنسار اتے آخرت دوہاں تھاواں 'تے خوش نصیبی ہے اتے جے تسیں اس نوں ردّ کردے ہو تاں میں ربّ دے حکم اتے ادوں تکّ صبر کراں گا، جدوں تکّ ربّ تہاڈے اتے میرے وچکار فیصلہ نہیں کر دندا۔' حضرت محمد صاحب دے مونہوں اجیہا اتر سن کے قریش والیاں نے عجیب-عجیب گلاں کرنیاں شروع کر دتیاں۔ اوہ حضرت محمد صاحب نوں آکھن لگے کہ آپ کوئی منکھ نہیں، سگوں الف-لیلیٰ دیاں کہانیاں دا پاتر لگدے ہو۔ اوہ آکھن لگے، 'ساڈی دھرتی وچ پانی دی گھاٹ کارن جیون بہت کٹھن ہے۔ تسیں اپنے ربّ نوں آکھ کے اتھے عراق وانگ دریا وگا کے وکھاؤ جاں اپنے ربّ نوں کہو کہ اوہ کسئی بن کلاب سمیت ساڈے پرکھاں نوں کجھ سمیں لئی جیوتّ کرے اتے اوہ آ کے تیری نبوت دی تصدیق کرن جاں توں ساڈے اتے کوئی ربی کروپی ہی اتروا کے وکھا۔' قریش دے پتونتیاں دیاں کہیاں گلاں حضرت محمد صاحب ایہہ کہہ کے ٹھکراؤندے رہے کہ مینوں ایہناں کماں واسطے سنسار وچ نہیں بھیجیا گیا اتے نہ ہی ایہہ شکتیاں میری طاقت ادھین ہن۔ میرے پاس میری ودیا اتے گیان بھرپور جیون-مارگ ہے۔ اس سچائی نوں اپنی بدھی انوسار پرکھ کے میری نبوت نوں سویکار کرو۔

قریش دی ابو طالب نال ملاقات

حضرت محمد صاحب دے سمیں عرب وچ قبیلہ پربندھ دا بول بالا سی، جس دا ذکر کردیاں ڈاکٹر: محمد ارشاد 'حضرت محمد جیون اتے سکھیا' وچ لکھدے ہن، 'قبائلی یگ دے عرب سماج وچ پریوار اتے قبیلہ کسے ویکتی دی سرکھیا لئی مہتوپورن سنستھا ہندی سی | کسے ویکتی اتے ہتھ چکن دا ارتھ چاہے اوہ حق 'تے ہووے جاں نہ ہووے، اس ویکتی نال سبندھت سموہ قبیلے دی دشمنی نوں سدا دینا ہندا سی | ایہو کارن سی کہ اسلام دا راہ روکن لئی قریش والیاں نے یتن تاں کیتے سن پر اسلامی آگوُ ورودھ کسے قسم دی جانلیوا حملے دی ہمت نہ کر سکے | نبی دے پیروکاراں اتے ہون والے اتیاچار وی اوہناں دے سبندھیاں ولوں ہی کیتے جاندے سن |' عرب قبیلیاں وچ چلدے رواجاں انوسار قریش والے حضرت محمد صاحب اتے سدھا حملہ کرن توں کنی کتراؤندے سن | بھاویں ہاشم پریوار دے مکھی ابو طالب نے اجے تکّ اسلام قبول نہیں کیتا سی پر اس دی کھلھی حمایت اپنے بھتیجے حضرت محمد صاحب نوں پراپت سی | مکے دے حکمران قریش دے مکھیاں نے اک کمیٹی بنائی، جس دا کم ابو طالب نوں مل کے اپنے بھتیجے نوں سمجھاؤنا سی اتے جے اوہ نہیں سمجھدا تاں اس دی حمایت توں وکھ ہون لئی پریرنا سی | اس کمیٹی وچ اتبا پتر ربیعہ، شیبا پتر ربیعہ، ابو سفیان، ابلّ بختری، آس پتر ہاشم، اسود پتر عبدل متلب، ابو جہل اتے ولید پتر مغیرہ شامل سن | ایہناں ساریاں نے جا کے ابو طالب نوں شکایت کیتی کہ ساڈے دھرم ورودھ تیرے بھتیجے دیاں سرگرمیاں نت دن ودھدیاں ہی جا رہیاں ہن | اسیں اس نوں روکن دے بہت یتن کیتے ہن پر اوہ نہیں مندا | ہن تسیں جاں اس نوں روک لوو جاں ساڈے اتے اس دے وچکاروں ہٹ جاؤ جاں پھر سٹے بھگتن لئی تیار ہو جاوو | قریش دے سرداراں نوں عینی وڈی گنتی وچ اکٹھیاں دیکھ کے ابو تالک گھبرا گئے | اوہناں نے اپنے بھتیجے حضرت محمد صاحب نوں اتھے ہی بلا لیا اتے قریش دے سرداراں دے آؤن دا کارن دسدیاں اوہناں نال کسے سہمتی اتے پجن لئی کیہا | حضرت محمد صاحب نے اوہناں دیاں ساریاں گلاں نوں ٹھکراؤندیاں آکھیا، 'چاچا جی جاں میں اپنے کم وچ سفلتا پراپت کراں گا جاں اس دی خاطر قربان ہو جاواںگا |' حضرت مہنمد صاحب دا دڑھ وشواس دیکھ کے ابو طالب کہن لگے، 'بھتیجے! جاہ جو کجھ وی تینوں پسند ہے، اوہ کر، میں تیرا ساتھ دندا رہانگا |' قریش والے مایوسی دی حالت وچ اٹھ کے چلے گئے |

حضرت محمد صاحب نوں دکھی کرنا

قریش دے سرداراں دی ابو طالب نال ہوئی اسپھل میٹنگ اتے حضرت محمد صاحب دے کورے اتر توں بعد قریش والے ورودھ کرن وچ گھٹیا حرکتاں اتے اتر آئے | اس بھیڑے کاج لئی اوہناں نے اپنیاں زنانیاں اتے بچیاں دا سہارا لینا وی شروع کر دتا | اس کم وچ سبھ توں ودھ دکھ دین والیاں وچ ابو لہب دا پریوار موہری سی، جس دے گھر دی کندھ حضرت محمد صاحب دے گھر دی کندھ نال سانجھی سی | اسلامی کتاباں وچ لکھیا ملدا ہے کہ اک دن آپ اپنے گھر وچ نماز پڑھ رہے سن | جدوں آپ نے سجدے لئی سر جھکایا تاں ابو لہب دی پتنی امِ-جمیلہ نے گند نال بھری اوٹھ دی اوجھڑی آپ اتے سٹّ دتی، جس دے بوجھ نال آپ نوں سجدے وچوں سر چکنا وی اوکھا ہو گیا | بیبی خدیجہ نے دیکھیا تاں اس نے اوجھڑی نوں پرھاں ہٹایا | عقبیٰ ناں دے اک ہور پڑوسی نے دوسرے پاسے والی کندھ اتوں دی آپ دے چلھے اتے رجھدی ہانڈی اتے گندگی سٹّ دتی اتے اچی-اچی ہسنا شروع کر دتا | اس ہاسے وچ ابو لہب دا پریوار وی اس نال شامل ہو گیا | کئی تھاواں اتے ایہہ وی لکھیا ملدا ہے کہ ابو لہب دی پتنی رات دے ہنیرے وچ آپ دے دروازے اگے کنڈے سٹّ دندی تاں جو سویرے جدوں آپ نماز پڑھن لئی نکلو تاں آپ دے کپڑے پھٹ جان اتے کنڈے چبھن ۔

اک وار حضرت محمد صاحب خانا کعبہ دی پرکرما کر رہے سن | دوجے پاسے قریش دے سردار وی اندر ہی بیٹھے ہوئے سن | جدوں آپ چکر کٹّ کے اوہناں دے نیڑیوں لنگھے تاں سارے سرداراں نے اکٹھیاں آپ دی کھچ-دھوہ کرنی شروع کر دتی | ایہناں وچوں اکابا پتر مگیت ناں دے ویکتی نے آپ دی گردن وچ کپڑا پا کے کھچنا شروع کر دتا | اچانک ہی حضرت ابو بقر صدیق کعبے وچ آ گئے اتے اوہناں نے اکابا بن مگیت نوں دھکہ دے کے ہیٹھاں سٹیا اتے آپ نوں چھڈایا ۔

حضرت محمد صاحب دے نبی بنن توں پہلاں اوہناں دیاں دو دھیاں رکئیا اتے امِ کلثوم ابو لہب دے دو پتراں اتبا اتے اتیبا نوں نکاحیاں ہوئیاں ہن پر اجے ودائگی نہیں سی ہوئی | قریش والیاں نے حضرت مہنمد صاحب نوں مانسک طور 'تے پریشان کرن لئی ابو لہب نوں کہہ کے دوواں نوں طلاق دلوا دتا | اوہناں نے حضرت محمد صاحب دے تیسرے جوائی بیبی جینب دے گھر والے اتے وی دباء پایا پر اس نے قریش دے کسے وی دباء اگے جھکن توں انکار کر دتا | قریش والیاں دے اجیہے گھناؤنے کارجاں دے باو جود آپ نے سدھاراں لئی ارمبھیا اپنا کارج چالو رکھیا ۔

مسلماناں اتے اتیاچار اتے پہلا شہید

حضرت محمد صاحب نوں جسمانی اتے مانسک دکھ دین دے نال-نال مکے والیاں نے اوہناں دے پیروکار مسلماناں اتے وی سختیاں کرنیاں شروع کر دتیاں | اس سمیں تکّ جہڑے لوک مسلمان ہو گئے سن، اوہناں وچ عرب دے ہر طبقے دے لوک شامل سن | امیر وی سن، غریب وی سن اتے غلام وی سن پر بہہتیاں تکلیفاں غریباں اتے غلاماں نوں ہی جھلنیاں پئیاں ۔

محمد عبدل ہئیّ لکھدا ہے کہ مسلماناں نوں دھرم تیاگن لئی کئی طریقیاں نال ستایا جاندا | دوپہر سمیں تپدی ریت اتے اوہناں نوں لٹا دتا جاندا اتے چھاتی اتے بھارے پتھر رکھ دتے جاندے | لوہے نوں بھکھا کے غلام مسلماناں نوں داغ دتا جاندا | اوہناں نوں کٹیا-ماریا جاندا ۔

حضرت خباب امِ عمار دے غلام سن | مسلمان ہون والیاں وچ آپ دا ستواں نمبر سی | قریش والیاں نے آپ نوں مسلمان بنن دی سزا دین لئی کولیاں نوں مگھا کے اوہناں اتے سدھا لٹا دتا اتے چھاتی 'تے پیر دھر کے دبایا گیا، تاں جو پاسہ نہ پرط لوے | پر حضرت خباب نے اس گھٹنا دی مسلماناں نوں ایہہ سوچ کے بھنک تکّ نہ پین دتی کہ کتے اوہ ڈر نہ جان | اسلام دی چڑھت ہون اتے اس گھٹنا نوں اوہناں نے لوکاں نوں دسیا | جدوں لوکاں نے اوہناں دی پٹھّ اتوں کپڑا ہٹا کے دیکھیا تاں اس اتے فلبہری دے داغاں ورگے اگّ نال پھکن دے داغ اجے وی نظر آ رہے سن | حضرت بلال امیہ بن خلف دے غلام سن | سخر دوپہر دے سمیں امیا اوہناں نوں تپدے ریت اتے لٹا دندا اتے چھاتی اتے پتھر دھر کے آکھدا اسلام نوں چھڈّ، نہیں تاں اسے طرحاں سہک-سہک کے مر جاوینگا | حضرت امار یمن دے وسنیک سن پر مکے وچ ہی رہندے سن | جدوں اوہ مسلمان ہو گئے تاں قریش والے اوہناں نوں اینا ماردے کہ اوہ بے ہوش ہو جاندے | اسے طرحاں حضرت لبنیا جہڑی اک زرخرید نوکرانی سی، دا مالک عمر اس نوں اینا ماردا کہ کٹدا-کٹدا آپ تھکّ جاندا پر اس ربّ دی بندی دے مونہوں 'آہ' تکّ نہ نکلدی | حضرت زنیرا ابو جہل دی لواڈی سی | اک دن ابو جہل نے اس نوں اینا ماریا کہ اوہ انی ہو گئی | اک دن حضرت محمد نے کعبے وچ جا کے قرآن شریف پڑھنا شروع کر دتا | مشرکاں نے اس نوں کعبے دی پوترتا بھنگ کرن دا بہانہ بنا کے آپ نوں کٹنا شروع کر دتا | آپ لہو-لہان ہو گئے | اچانک بیبی خدیجہ دے پہلے پتی دا پتر ہارش، جس نوں حضرت محمد نے ہی پالیا سی، اتھے آ گیا | جدوں اس نے قریش والیاں نوں روکنا چاہیا تاں سارے اس 'تے ٹٹّ پئے اتے تیز تلواراں نال شہید کر دتا |

حبشہ لئی پہلی ہجرت

ہجرت اک ملک جاں شہر نوں چھڈّ کے دوجے ملک جاں شہر وچ جا کے وسیبا کرن نوں کیہا جاندا ہے۔ حبشہ براعظم افریقہ دا اک ملک سی، جس نوں اجکل اتھوپیا کیہا جاندا ہے۔

حضرت محمد نوں نبی بنیاں 5 سال ہی ہوئے سن کہ مکہ وکھے مسلماناں اتے مشرکاں دیاں سختیاں حد توں ودھ ودھ گئیاں تاں مسلماناں نے حضرت محمد صاحب توں مکہ چھڈّ کے کسے ہور سرکھات ستھان اتے جان دی آگیا منگی۔ ایہناں دناں وچ ہی اک آئت نازل ہوئی، جس دے ارتھ سن، 'ہے میرے بھگتو، جے ایمان لیائے ہو، میری دھرتی بہت وشال ہے، بسّ تسیں میری ہی آگیاکاری کرو۔' آگیا ملن دے نال ہی آپ نے مسلماناں نوں حبشہ ولّ ہجرت کر جان دا حکم دتا اتے 15 مسلماناں دا پہلا قافلہ سنّ 615 عیسوی وچ حضرت عثمان بن افان دی اگوائی وچ حبشہ ولّ روانہ ہویا، جتھوں دا بادشاہ نجاشی نیک انسان سی۔

مکے وچوں مسلماناں دے ہجرت کر جان دے دو لابھ سن۔ پہلا ایہہ کہ ایہناں مسلماناں دی جان-مال دی سرکھیا یقینی ہو جاوے گی اتے دوجا ایہہ کہ ہوشا وچ مسلماناں دے چلے جان نال مکے توں باہر دور-دراز دے علاقے وچ اسلام دا پرچار شروع ہو جاویگا۔ ہوشا دا بادشاہ نجاشی بھاویں مسلمان نہیں سی پر اوہ مسلماناں دا دشمن وی نہیں سی۔ حضرت محمد صاحب دا حکم منّ کے مشرکاں (ربّ نوں نہ منن والا) دے تنگ کیتے جہڑے مسلماناں دا پہلا جتھا حبشہ پہنچیا، اس وچ 11 آدمی اتے 4 عورتاں شامل سن۔ مسلماناں دے حبشہ ولّ ہجرت کر جان توں بعد اک دن حضرت محمد صاحب جدوں خانہ کعبہ وچ گئے تاں اتھے بہت سارے لوک موجود سن۔ آپ نے اک پاسے کھڑے ہو کے قرآن شریف دیاں آیتاں پڑھنیاں شروع کر دتیاں۔ اکٹھے ہوئے لوک ورودھتا وی کردے رہے اتے قرآن وی سندے رہے۔ اچانک کجھ آیتاں نے اوہناں نوں اجیہا مگن کیتا کہ جدوں حضرت محمد سجدے نوں گئے تاں اوہ وی اجیہا کر بیٹھے۔ سٹے وجوں افواہ فیل گئی کہ قریش والے مسلمان ہو گئے ہن۔ جدوں ایہہ افواہ حبشہ وچ ہجرت کرکے گئے مسلماناں تکّ اپڑی تاں اوہ مکے نوں واپس آ گئے۔ مکے آ کے اوہناں نوں پتہ لگیا کہ خبر غلط سی۔

حبشہ ولّ دوجی ہجرت

جدوں قریش دے مسلمان ہون بارے عرب دے دوجے شہراں وچ افواہاں پھیلیاں تاں حبشہ وچ ہجرت کرکے گئے مسلمان واپس آ گئے پر اوہناں دے واپس آؤن نال مکے دے مشرکاں نے سمجھیا کہ نجاشی نے ایہناں نوں اپنے دیش وچوں کڈھ دتا ہے۔ اوہ مسلماناں اتے ہور اتیاچار کرن لگے۔ آخرکار حضرت محمد صاحب دی آگیا نال ایہہ لوک پھیر حبشہ جان لئی تیار ہو گئے۔ دوجی وار حبشہ جان والے جتھے وچ کلّ 103 مسلمان شامل سن، جنہاں وچ 85 آدمی اتے 18 عورتاں سن۔ ایہناں یاتریاں دے نال حضرت محمد صاحب نے چاچے دے پتر جعفر پتر ابو طالب نوں وی وشیش دوت ولوں بھیجیا سی۔ ہجرت دی اس کہانی نوں بیان کردیاں 'الرہیکل مختوم' دا لیکھک صفی-ال-رحمٰن، مبارکپوری لکھدا ہے، 'قریش والیاں نوں نجاشی دے دربار وچ مسلماناں نال ہوئے چنگے سلوک دا پتہ چلن توں بعد اوہناں نے واپس آئے مہاجراں اتے دوجے مسلماناں نوں ہور وی ودھ ستاؤنا شروع کر دتا۔ اجیہی ستھتی توں تنگ آ کے حضرت محمد صاحب نے پھیر مسلماناں نوں ہوشا جان دا حکم دتا پر ایہہ دوسری ہجرت پہلی ہجرت نالوں ودھ مشکلاں بھری سی۔ کیوں جو قریش والے اس وار پہلاں توں ہی ہشیار سن اتے اجیہی کسے وی کوشش نوں روکن لئی سکیماں بنائی بیٹھے سن پر مسلمان اوہناں توں وی ودھ ہشیار نکلے۔ اوہ قریش دیاں نظراں وچ آؤن توں پہلاں ہی ہبشا پہنچ گئے۔' ہبشا نوں دوسری ہجرت کرن والے مسلماناں وچ 18 عورتاں سن، جنہاں وچوں 11 عورتاں اجہیاں سن، جہڑیاں قریش دے خاندان نال سبندھ رکھدیاں سن۔ حضرت محمد صاحب دی پتری رقیہ اتے اس دا پتی حضرت عثمان وی ایہناں ہجرتیاں وچ شامل سن۔ اس ہجرت دا مکے دے قریش والیاں 'تے پئے پربھاو دا ذکر کردیاں 'میئمارے انسانیت' دے لیکھک مفتی فزیل-ال-رحمٰن حلال عثمانی لکھدے نے، 'ہبشا دی دوسری ہجرت نال مکے دے ہر گھر وچ کہرام مچ گیا، کیوں جو ہر خاندان دا کوئی نہ کوئی بندہ ہجرتکاریاں وچ شامل سی۔ مسلمان ہبشا پہنچے اتے آرام دی زندگی بتیت کرن لگے، جس نوں سن کے مکے دے مشرکاں دے سینے اتے سپّ لڑ گیا۔ اوہناں نوں ڈر ستاؤن لگیا کہ مسلمان حبشیاں دے نال رل کے مکے اتے حملہ نہ کر دین۔ سٹے وجوں اوہناں نے 'دارل-ندوا' وچ اکٹھ کرکے فیصلہ کیتا کہ مسلماناں نوں واپس لیاؤن لئی نجاشی دے دربار وچ اک وفد بھیجیا جاوے۔

قریش والے نجاشی دے دربار وچ

مسلماناں دے حبشہ پہنچن نال قریش والیاں نوں بڑا دکھ ہویا، اوہناں نے تاں متا پکایا ہویا سی کہ اس وار مسلماناں نوں جان نہیں دتا جاویگا اتے رستے وچ ہی اوہناں دا کم ختم کر دتا جاویگا۔ اوہناں نے قریش دے دو پڑھے-لکھے بدھیجیویاں نوں، جہڑے چنگی سوجھ-بوجھ دے مالک سن، مسلماناں دے خلاف حبشہ دے بادشاہ نجاشی دے دربار وچ بھیجیا، جنہاں نے نجاشی دے دربار وچ پہنچ کے پہلاں تحفے پیش کیتے اتے پھیر اوہ دلیلاں دینیاں شروع کر دتیاں جنہاں دے آدھار 'تے اوہ مسلماناں نوں حبشہ وچوں کڈھواؤن آئے سن۔ اوہ کہن لگے، 'اے بادشاہ! تہاڈے ملک وچ ساڈے کجھ نہ-سمجھ نوجوان بھجّ آئے ہن، جنہاں نے اپنی قوم دا دین چھڈّ دتا ہے اتے تہاڈے دین نوں اجے قبول نہیں کیتا۔ اوہناں نے اک نواں دین چلایا ہے، جس نوں نہ اسیں جاندے ہاں اتے نہ تسیں۔ سانوں تہاڈے دربار وچ اوہناں دے ماپیاں، چاچے-تایاں اتے قبیلے والیاں نے بھیجیا ہے۔ تہاڈے اگے بینتی ہے کہ تسیں اوہناں نوں اتھوں واپس بھیج دیؤ۔ اوہناں دا بیان سن کے نجاشی دے وزیر بتریکوں نے وی حامی بھردیاں کیہا کہ تسیں اوہناں جواناں نوں ایہناں دے حوالے کر دیؤ۔ ایہہ اوہناں نوں اوہناں دے گھر پہنچا دینگے۔ نجاشی نے وزیر دی گلّ منن دی بجائے اس دی تہہ تکّ جان دا ارادہ کیتا اتے مسلماناں نوں بلاوہ بھیجیا۔ مسلمان ایہہ تہیا کرکے دربار وچ حاضر ہوئے کہ بھاویں کجھ وی ہو جاوے، جھوٹھ نہیں بولانگے۔ جدوں اوہ دربار وچ پہنچے تاں نجاشی نے پچھیا، 'اوہ کہڑا دین ہے، جس نوں سویکار کرکے تسیں اپنی قوم نوں چھڈّ آئے ہو؟' مسلماناں دی وکالت کردیاں حضرت جائفر پتر ابو طالب نے کیہا، 'اے! بادشاہ اسیں وی اوہ قوم ساں، جہڑی زاہلت وچ پھسی ہوئی سی۔ بتّ پوجدے ساں، مردار کھاندے ساں اتے بدکاریاں کردے ساں۔ گوانڈھیاں نال بدسلوکیاں کردے ساں اتے تکڑا ماڑے نوں کھا رہا سی۔ اسیں اجیہی حالت وچ وچر رہے ساں کہ ربّ نے ساڈے وچوں ہی اک رسول بھیجیا، جس دی سچائی سانوں پہلاں توں ہی پتہ سی۔ اس نے دسیا کہ اک ربّ دی عبادت کرو اتے اوہناں بتاں نوں چھڈّ دیؤ، جنہاں نوں گمراہی وچ ساڈے باپ-دادا پوجدے آ رہے ہن۔ اس نے سانوں سچ بولن، دوجے دی امانت ادا کرن، پڑوسیاں نال چنگا سلوک کرن، خون وہاؤن توں پرھے رہن، یتیماں دا مال نہ کھان اتے پاک عورتاں اتے الزام-بازی کرن توں روکیا۔ اس نے سانوں سکھایا کہ صرف ربّ دی پوجا کرو اتے اس دے برابر کسے نوں شریک نہ بناؤ۔ اس نے سانوں نماز پڑھن، روضے رکھن اتے زکات دین دی سکھیا دتی۔

زرت جعفر طیار نے اسلام دے کم گناؤن توں بعد آکھیا، 'اسیں اس پیغمبر نوں سچا منیا، اس اتے ایمان لیائے اتے اس دے چلا ئے ربی دین دی پیروی کیتی۔ جہڑیاں گلاں نوں پیغمبر نے حرام آکھیا، اوہناں نوں حرام منیا اتے جہڑیاں نوں حلال دسیا اوہناں نوں حلال منیا۔ پر ساڈی قوم ساڈے نال وگڑ گئی، اس نے سانوں دین توں پھرن لئی سخت سزاواں دتیاں، تاں جو اسیں ربّ دی بندگی چھڈّ کے دوبارہ بتپرستی دی زندگی اپنا لئیے۔ جدوں اوہناں نے سانوں بہت تنگ کیتا، ساڈے اتے ظلم کیتے اتے ساڈے رہن لئی زمین تنگ کر دتی تاں اسیں دکھی ہو کے اس آس نال تہاڈے ملک وچ آ گئے کہ اتھے ساڈے اتے کوئی ظلم نہیں ہووےگا۔' جدوں نجاشی نے پچھیا کہ اوہ پیغمبر، جو کجھ لے کے آیا ہے، اس بارے مینوں وی سناؤ تاں حضرت جائفر نے صورتَ مریئم دیاں مڈھلیاں آئتاں پڑھ کے سنائیاں۔ عیسائی بادشاہ حضرت مریئم دا ذکر قرآن شریف وچ آیا سن کے اینا رویا کہ اس دی داڑھی اتھرواں نال گلی ہو گئی۔ بادشاہ نوں دیکھ کے درباری وی رون لگے۔ نجاشی کہن لگیا، 'ایہہ کلام اتے اوہ کلام جہڑا حضرت عیسیٰ لے کے آئے سن، دوویں اکو شمعدان 'چوں نکلے ہوئے ہن۔' پھیر اس نے قریش دے سفیر امرو پتر آس اتے عبداللہ پتر ربیعہ نوں کیہا، 'تسیں دوویں چلے جاؤ، میں ایہناں لوکاں نوں تہاڈے حوالے نہیں کر سکدا اتے نہ ہی ایہناں دے ورودھ اتھے کوئی چال چلی جا سکدی ہے۔' نجاشی دے حکم اتے دوویں دربار وچوں چلے گئے پر اگلے دن پھر حاضر ہو گئے اتے نجاشی نوں کہن لگے، 'اے بادشاہ! ایہہ لوک عیسیٰ بن مریئم دے بارے بہت بری بات کہندے نے۔' اوہناں دی گلّ سندیاں ہی نجاشی نے پھیر مسلماناں نوں بلایا اتے پچھیا کہ اوہ لوک حضرت عیسیٰ دے بارے کی آکھدے نے؟ حضرت جائفر نے آکھیا، 'مسلمان حضرت عیسیٰ دے بارے اوہی کجھ آکھدے نے، جہڑا ساڈے نبی لے کے آئے نے، بھاوَ حضرت عیسیٰ اﷲ دے بندے اتے اس دے رسول ہن۔ اوہ اﷲ دی روح اتے اس دا کلمہ ہن۔' ایہہ ساری گلّ سنن توں بعد نجاشی نے اک ڈکا زمین اتوں چکّ کے کیہا، 'خدا دی قسم حضرت عیسیٰ اس توں اس ڈکے دے برابر وی ودھ نہیں سن۔' اس توں بعد نجاشی نے مسلماناں نوں کیہا، 'جاؤ تسیں لوک میرے ملک وچ امن اتے شانتی نال رہو۔ جہڑا تہاڈا برا کریگا، اس نوں سزا ملیگی۔' اس توں بعد اس نے درباریاں نوں کیہا کہ، 'قریش والیاں دے تحفے واپس دے دیو، مینوں ایہناں دی کوئی لوڑ نہیں۔

قریش دی ابو طالب نوں پیش کش

جدوں قریش نے دیکھیا کہ پچھلے سمیں ابو طالب نوں دتی دھمکی نوں انگولیا کرکے حضرت محمد صاحب اسلام نوں فیلاؤن لئی تبلیغ کری جا رہے نے اتے لوک اوہناں دیاں سکھیاواں اتے عمل کردیاں مسلمان ہو رہے نے۔ ابو طالب حضرت محمد نوں چھڈن لئی تیار نہیں ہو رہے، اس دے بدلے قریش نوں چھڈن اتے اس دی دشمنی ملّ لین نوں تیار ہن۔ اوہ لوک ولید پتر مغیرا دے پتر امرا نوں نال لے کے ابو طالب دے کول گئے اتے اس نوں کہن لگے، 'اے ابو طالب! ایہہ قریش دا سبھ توں سندر اتے بانکا نوجوان ہے۔ تسیں اس نوں لے لوو۔ اس نوں اپنا پتر بنا لوو، اس دے ہر پکھوں والی-وارث تسیں ہی ہوووگے۔ اس دے بدلے تسیں اپنے بھتیجے محمد نوں ساڈے حوالے کر دیو، جس نے تہاڈے وڈیریاں دے دین دی ورودھتا کیتی ہے اتے تہاڈے قبیلے دا ایکا بکھیر کے رکھ دتا ہے۔ اوہناں دیاں عقلاں نوں حماقت نال جھٹھلایا ہے۔ اسیں اس نوں قتل کر دیانگے اتے اس دے بدلے ایہہ لڑکا تہانوں دے دیوانگے۔ آدمی دے بدلے آدمی دا حساب برابر ہو جاویگا۔ ابو طالب کہن لگے، 'ربّ دی قسم! کنا بھیڑا سودا ہے، جہڑا تسیں لوک میرے نال کرن آئے ہو۔ تسیں اپنا پتر مینوں دے رہے ہو کہ میں اس نوں کھلاواں-پلاواں، پالاں-پوشاں اتے میرا پتر میتھوں قتل کرن لئی منگ رہے ہو۔ ایہہ کدے نہیں ہو سکدا۔' ابو طالب دا جواب سن کے نوفل پتر ابدے مناف دا پوتا متئم پتر ادی بولیا، 'ربّ دی سہں ابو طالب! تینوں تیری قوم نے انصاف دی بات کہی ہے اتے جہڑی صورتَ تینوں پسند نہیں، اس توں بچن دی کوشش کیتی ہے پر میں دیکھدا ہاں کہ تسیں اوہناں دی کسے گلّ نوں سویکار ہی نہیں کرنا چاہندے۔' متئم دی گلّ سن کے ابو طالب نے آکھیا، 'میں ربّ نوں حاضر-ناظر جان کے آکھدا ہاں کہ تسیں لوک میری کلّ وچوں ہندیاں وی میرا ساتھ چھڈّ کے میرے مخالفاں دی حمایت اتے آئے بیٹھے ہو۔ تاں ٹھیک ہے جو چاہو کرو۔' ابو طالب نال قریش دیاں ایہناں دوویں ملاقاتاں دا سماں 6 نبوی منیا جاندا ہے۔

حضرت حمزہ دا مسلمان ہونا

نبوت ملیاں بھاوَ حضرت محمد صاحب نوں نبی بنیاں چھ سال دا سماں بیت چکیا سی پر اجے تکّ عرب دے کسے وڈے سردار نے اسلام قبول نہیں سی کیتا۔ حضرت محمد صاحب جنہاں بارے ربّ اگے دعا کریا کردے سن کہ ایہناں وچوں کسے نوں مسلمان بنا دیو۔ اوہناں وچ اک حضرت حمزہ وی سن، جہڑے حضرت محمد صاحب دے چاچے دے پتر سن۔ اس توں وکھ اوہ آپ دے دودھ شریک بھائی وی سن، کیوں جو جس مائی نے آپ نوں دودھ پلایا سی، آپ توں دو سال پہلاں اس نے حضرت حمزہ نوں وی دودھ پلایا سی۔ حضرت حمزہ تکڑے سریر دے مالک سن، پہلوانی توں علاوہ شکار کھیڈن دا شوق وی رکھدے سن۔ حضرت حمزہ دا ذکر کردیاں 'میئمارے انسانیت' دا لیکھک مفتی فزیل-ال-رحمٰن حلال عثمانی لکھدا ہے- 'حضرت حمزہ حضرت محمد دے چاچے وی سن اتے دودھ شریک بھائی وی پر اجے مسلمان نہیں ہوئے سن۔ اک دن حضرت محمد صاحب صفحہ پہاڑی دے نیڑے بیٹھے سن کہ ابو جہل نال ٹاکرا ہو گیا۔ اوہ حضرت محمد صاحب نال الٹیاں-سدھیاں گلاں کرن لگیا پر آپ چپ چاپ بیٹھے رہے اتے اس دی کسے گلّ دا جواب نہ دتا۔ جدوں اس نے محمد ولوں کوئی جواب نہ ملدا دیکھیا تاں کھجھ کے حضرت محمد دے سر وچ پتھر مار دتا، جس نال خون چالو ہو گیا۔ حضرت محمد چپ چاپ گھر نوں چلے گئے۔ حضرت حمزہ جدوں شکار توں واپس آئے تاں رستے وچ عبداللہ پتر جدنان دی نوکرانی نے اوہناں نوں دسیا کہ اج ابو جہل نے حضرت محمد نوں گالھاں کڈھیاں ہن اتے پتھر مار کے اوہناں دا سر پھاڑ دتا ہے۔ ابو جہل دی اجیہی گھٹیا حرکت اتے حضرت حمزہ نوں غصہ آ گیا اتے اوہ خانے کعبہ ولّ چلے گئے۔ حضرت حمزہ دی عادت سی کہ جدوں شکار توں واپس آؤندے تاں پہلاں خانا کعبہ وچ جا کے کمان اک پاسے رکھ دندے اتے طواف کردے۔ اس سمیں خانا کعبہ وچ ابو جہل قریش دے دوسرے سرداراں نال بیٹھا کوئی مشورہ کر رہا سی۔ حضرت حمزہ نے طواف کرن توں بعد کمان چکی اتے اس دا ہتھا ابو جہل دے سر وچ مار کے آکھیا، 'اج توں میرا دھرم وی محمد والا دھرم ہے، جے تہاڈے وچ ہمت ہے تاں روک کے وکھاؤ۔' گھر جا کے اوہ ساری رات سوچدے رہے اتے اگلی سویر محمد صاحب دے کول جا کے اسلام قبول کر لیا۔

حضرت عمر دا مسلمان ہونا

حضرت حمزہ نوں مسلمان ہویاں تنّ دن ہوئے سن کہ قریش دے دوجے سردار حضرت عمر حضرت محمد دے خلاف بھڑک پئے اتے ایہہ سوچ کے گھروں چل پئے کہ اج اسلام دی جڑھ محمد نوں ہی ختم کر دندے ہاں | اس نوں ہتھ وچ تلوار پھڑی، غصے وچ دیکھ کے اس دے قبیلے بنو ادی دے اک مسلمان نعیم مل گئے | حضرت عمر دے اپنا ارادہ دسن اتے اس نے کیہا کہ 'جے توں اجیہا کیتا تاں ابدے مناف دے خاندان والے تینوں جیوندا نہیں چھڈنگے | توں پہلاں اپنے گھر دی خبر لے | تیری بھین فاطمه اتے بھنوئیا سعید پتر زید تاں آپ مسلمان ہو چکے نے |' ایہہ سن کے حضرت عمر جدوں بھین دے گھر پہنچے تاں اندروں قرآن شریف پڑھن دی آواز آ رہی سی | اوہناں نے جدوں دروازہ کھڑکایا تاں بھین نے قرآن دے ورقے چھپا کے دروازہ کھولھ دتا | حضرت عمر نے اندر جا کے بہنوئی نوں مارنا شروع کر دتا | جدوں بھین اپنے پتی نوں بچاؤن لئی وچکار آئی تاں عمر نے اس نوں وی لہو-لہان کر دتا | غصے وچ آئی بھین نے کیہا، 'عمر! جو من وچ آوے، کر لوو، ہن اسلام ساڈے دل وچوں نہیں نکل سکدا |' بھین دی دڑھتا نے عمر دے دل اتے کجھ پربھاو پایا اتے اوہ بھین نوں کہن لگے، 'چنگا تاں تسیں کی پڑھ رہے سی، مینوں وی سناؤ |' جدوں بھین نے قرآن دیاں آئتاں پڑھنیاں شروع کیتیاں تاں اس دے دل اتے اجیہا پربھاو پیا کہ اس نے مسلمان ہون دا فیصلہ کر لیا | جدوں حضرت عمر بھین دے گھروں نکل کے حضرت محمد صاحب نوں ملن گئے تاں اس سمیں اوہ اک سہابی حضرت ارقم دے گھر کجھ ساتھیاں نال بیٹھے کوئی مشورہ کر رہے سن | حضرت عمر اتھے ہی چلے گئے | جدوں اندر بیٹھے مسلماناں نے جھیتھاں وچوں حضرت عمر نوں ہتھ وچ تلوار لئی کھڑے دیکھیا تاں اوہ گھبرا گئے پر حضرت حمزہ نے آکھیا، 'آؤن دیو، جے اوہ صلاح دی نیئت نال آیا ہے تاں جی آیاں نوں ، نہیں تاں اس دی تلوار نال ہی اس دا سر اڈا دیوانگا |' دروازہ کھولھ کے حضرت عمر نوں اندر آؤن لئی کیہا گیا | جدوں اوہ حضرت محمد صاحب دے نیڑے آئے تاں اوہناں نے اس دی چادر پھڑ کے پچھیا، 'ابنے خطاب کس نیئت نال آیا ایا؟' تاں حضرت عمر نے آکھیا، 'ربّ اتے اس دے رسول اتے ایمان لیاؤن لئی |' حضرت عمر دے مسلمان ہو جان نال اسلام دی شکتی وچ ڈھیراں وادھا ہویا | اس توں پہلاں مسلمان اکٹھے ہو کے نماز نہیں پڑھ سکدے سن پر حضرت عمر اتے حضرت حمزہ دے مسلمان ہو جان نال کعبے وچ اکٹھے ہو کے نماز پڑھی جان لگی |

حضرت محمد نوں قتل کرن دی کوشش

ابو طالب نال کیتیاں دوویں اسفل ملاقاتاں توں بعد قریش دے دل وچ دشمنی دی اگّ ہور بھڑک گئی۔ حضرت عمر اتے حضرت حمزہ دے مسلمان ہو جان نال مسلماناں دی طاقت نوں ودھدیاں دیکھ کے اوہناں نے فیصلہ کیتا کہ حضرت محمد نوں ہی قتل کر دتا جاوے۔ لکھیا ملدا ہے کہ اک دن ابو لہب دا پتر اتیبا خانے کعبے وچ عبادت کردے حضرت محمد کول آیا اتے بناں کجھ بولیاں ہی آپ دے اتے جھپٹ پیا اتے منہ اتے تھکن دی کوشش کیتی۔ اس نے حضرت محمد دا کڑتا پاڑ دتا۔ حضرت محمد دے ساتھی اک سہابی ابنے اسحاق ابو جہل دے بیان اتے پرتیکریا کردے دسدے نے کہ اوہ محمد صاحب نوں قتل کرن دے چکر وچ سی۔ اک دن ابو جہل نے قریش والیاں نوں اکٹھا کیتا اتے کہن لگیا، 'میرے قریشی بھراوو! تسیں دیکھ رہے او کہ محمد ساڈے دین دی نقطہ چینی، ساڈے پرکھاں دی بدگوئی، ساڈے خداواں (بتاں) دی بے عزتی کرن توں نہیں ہٹدا۔ اس لئی میں وعدہ کردا ہاں کہ اک دن بہت بھارا پتھر لے کے بیٹھانگا اتے جد اوہ سجدہ کریگا، میں اس دا سر کچل دیوانگا۔ اس توں بعد قریش والے چاہے میری مدد کرن، چاہے نہ کرن۔ محمد دے قبیلے والے بنی ابدے مناف وی جو مرضی کرن۔' لوکاں نے اس دی ہاں وچ ہاں ملاؤندیاں کیہا کہ تسیں جو مرضی کرو، اسیں تہانوں اکلیاں نہیں چھڈانگے۔ ابو جہل دی اس حرکت بارے 'الرہیکل مختوم' دا لیکھک لکھدا ہے، 'اگلی سویر جدوں نماز پڑھن سمیں حضرت محمد سجدہ کرن لگے تاں ابو جہل بھارا پتھر چکّ کے آپ دے سر وچ مارن لئی اگے ودھیا پر جدوں اس نے مارن لئی پتھر اتانہ چکیا تاں اس دیاں باہواں جواب دے گئیاں۔ پتھر اس دے ہتھاں نال چپک گیا اتے ڈر دے ماریاں اس دا رنگ پیلا پے گیا۔ مشہور سہابی ابنے اسحاق دسدے نے کہ خانا کعبہ وچ اکٹھے ہوئے قریش والے آپ دے بارے آکھ رہے سن کہ جنی ڈھلّ قریش والیاں نے محمد نوں دتی ہے، اس دی مثال نہیں ملدی۔ این اسے سمیں جدوں آپ خانا کعبہ وچ آئے تاں قریش دے کجھ آدمی آپ اتے جھپٹ پئے۔ اوہناں وچوں اک آدمی نے گل وچ پائی آپ دی چادر پھڑ لئی اتے اس نوں ول دین لگیا۔ ابو بقر صدیق اس نوں ہٹاؤن لگے آکھ رہے سن کہ کی تسیں اک آدمی نوں اس لئی مار رہے ہو کہ اوہ کہندا ہے کہ میرا ربّ اﷲ ہے۔ عبداللہ بن امرو آکھدے نے کہ ایہہ سبھ توں دکھدائی گھٹنا سی، جہڑی میں حضرت محمد نال واپردی دیکھی۔ اس گھٹنا وچ ابو بقر وی زخمی ہوئے۔

ابو طالب ولوں پدری قبیلیاں دا اکٹھ

حضرت حمزہ اتے حضرت عمر دے مسلمان ہو جان نال قریش والیاں اتے کافی دباء ودھ گیا سی | ہن اوہ مسلماناں نوں ستاؤن اتے حضرت محمد صاحب نوں جانوں مارن ورگیاں دھمکیاں دینوں گھٹ گئے سن پر ابو طالب نوں اجے وی ڈر ستائی جا رہا سی کہ قریش والے اس دے بھتیجے نوں دتیاں دھمکیاں اتے عمل نہ کر بہن | جد اوہ پچھوکڑ وچ دتیاں مشرکاں دیاں دھمکیاں بارے سوچدے، جدوں اوہناں نے مقابلہ کرن دی دھمکی دتی سی تاں ڈر جاندے | اوہناں نوں اوہ دن وی یاد آ جاندا جدوں اوہناں نے حضرت محمد صاحب نوں عمارہ پتر ولید دے بدلے وچ لے کے قتل کرن دی دھمکی دتی سی | ابو جہل بھاری پتھر لے کے مارنا چاہندا سی اتے عقبیٰ پتر ابی مئیت نے گل وچ چادر لپیٹ کے گل گھٹن دی گھناؤنی حرکت کیتی سی اتے خطاب دا پتر تلوار لے کے مارن نکلیا سی | جدوں ابو طالب بیتے سمیں دیاں گھٹناواں بارے سوچدے تاں کمب اٹھدے | بھاویں اوہ مسلمان نہیں ہوئے سن پر حضرت محمد خون تاں اوہناں دا ہی سی | اوہناں نوں ایہہ وی یقین ہو چکا سی کہ مشرک اس دے بھتیجے نوں مارن اتے تلے ہوئے ہن | اس ستھتی وچ جے کسے مشرک نے آپ اتے اچانک حملہ کر دتا تاں حضرت حمزہ اتے حضرت عمر وی کجھ نہیں کر سکنگے | لمبی سوچ-وچار توں بعد ابو طالب نے اپنے پڑدادے دے خاندان ابدے مناف دے دو پتراں ہاشم اتے متلب دی نسل توں چلے دو قبیلیاں بنو ہاشم اتے بنو متلب دے بندیاں نوں اکٹھا کیتا اتے اوہناں نوں دسیا کہ ہن تکّ میں اپنے بھتیجے دی اکلا ہی رکھوالی کردا آ رہا ہاں | ورودھتا بہت ودھ گئی ہے، اس لئی ہن میں اکلا اس کم نوں نہیں کر سکدا | تہانوں ساریاں نوں چاہیدا ہے اپنے خون دے بچاء لئی سارے مل کے اس دی رکھوالی کرو | عربی قبیلیاں دے ریتی-رواجاں انوسار ابو طالب دی ایہہ گلّ سارے مسلماناں اتے غیر-مسلماناں نے منّ لئی | اوہناں نے قریش والیاں نوں صاف-صاف آکھ دتا کہ جے کوئی محمد دا دھرم نہیں آپناؤنا چاہندا تاں نہ اپنائے پر اوہناں نوں کسے طرحاں اکلیاں نہیں چھڈیا جا سکدا | اوہناں نے اکجٹ ہو کے فیصلہ کیتا کہ اوہ اپنے قبیلے دے ہر آدمی دی رکھوالی کرنگے، بھاویں اوہ کوئی وی ہووے | پر ابو طالب دے بھرا ابو لہب نے حضرت محمد صاحب دی سہائتا کرن توں صاف انکار کر دتا اتے اوہ مشرکاں وچ جا رلیا |

سماجی بائیکاٹ

اک مہینے دے اندر-اندر مکے وچ قریش نوں کئی وڈے دھکے لگّ چکے سن۔ اس دے دو سردار حضرت حمزہ اتے حضرت عمر مسلمان ہو چکے سن۔ حضرت محمد نے اوہناں دی سودیبازی لئی آئی پیش کش ٹھکرا دتی سی اتے اوہناں دے دو پدری قبیلیاں بنو-ہاشم اتے بنو متلب نے سرب سمتی نال فیصلہ کرکے حضرت محمد صاحب دی حمایت کرن دا اعلان کر دتا سی۔ سٹے وجوں ہن جے اوہ حضرت محمد نوں قتل کرن جہی گھناؤنی حرکت کردے سن تاں مکے دے قبیلیاں دے گروپاں وچ خاناجنگی شروع ہو جانی سی، اس لئی قریش نے قتل دا منصوبہ چھڈّ کے بنو ہاشم اتے بنو متلب دے قبیلیاں دا سوشل بائیکاٹ کرن دا فیصلہ کیتا۔ اس سکیم نوں نیپرے چاڑھن لئی اوہناں نے مہسب دی وادی وچ بھرواں اکٹھ کیتا اتے فیصلہ کیتا کہ جدوں تکّ ابو طالب حضرت محمد نوں ساڈے حوالے نہیں کردے، ادوں تکّ بنو ہاشم اتے بنو متلب دے ونش دا سماجک بائیکاٹ کر دتا جاوے۔ مکے دا کوئی وی بندہ دوواں قبیلیاں دے مسلماناں اتے غیر-مسلماناں اتے حضرت محمد دے ونش نال نہ کوئی لین-دین کرے اتے نہ کوئی ونج-وپار۔ نہ اوہناں نال کوئی رشتے داری کرے اتے نہ اوہناں نوں کوئی کھان-پین دی چیز دیوے اتے نہ ہی کسے قسم دا ہور کوئی سبندھ رکھے۔ اس فیصلے دی اک کاپی لکھ کے خانا کعبہ دے دروازے اتے لگا دتی گئی۔ جدوں اس فیصلے دی خبر ابو طالب نوں پہنچی تاں اوہ بنی ہاشم دے سارے ونش اتے مسلماناں نوں لے کے مکے توں باہر اک پہاڑی درے وچ چلے گئے، جہڑا ابو طالب دی اپنی ملکیت سی۔ بائیکاٹ دے اس سمیں بنو ہاشم اتے بنو متلب نال سبندھت لوکاں اتے کٹھنائیاں دا دور شروع ہو گیا۔ کھان-پین دیاں چیزاں دی تنگی ہو گئی، کیوں جو باہر بیٹھے مشرک وپاریا کولوں کھان-پین دیاں چیزاں ودھ ملّ دے کے پہلاں ہی خرید لیندے اتے مسلماناں تکّ جان ہی نہ دندے۔ جے مکے وچ رہندے دوجے قبیلیاں دے لوک مسلماناں نوں کھان لئی کجھ دین جاندے تاں اوہناں نوں وی رستے وچ روک لیا جاندا۔ بیبی خدیجہ دا بھتیجا جدوں اپنی بھوآ نوں کنک دین گیا تاں ابو جہل نے اس نوں روک دتا۔ حضرت محمد صاحب دے چاچا ابو طالب نوں سدا آپ دی سرکھیا دا فکر لگیا رہندا سی۔ دوسریاں دے ساہمنے اوہ حضرت محمد نوں اوہناں دے بستر اتے سون لئی کہندے پر جدوں سارے لوک سون لئی چلے جاندے تاں اوہ اوہناں دی تھاں اپنے کسے بھائی-بھتیجے نال بدل دندے۔ اس گھاٹی وچ رہندیاں وی مسلمان حج دے موقعے باہر نکلدے اتے حج لئی آؤن والے لوکاں وچ اسلام دی تبلیغ کردے۔

بائیکاٹ دا خاتمہ

بنو ہاشم دے بائیکاٹ دا ذکر کردیاں 'میئمارے انسانیت' دا لیکھک لکھدا ہے کہ مسلماناں دا ایہہ بائیکاٹ ادوں تکّ لئی کیتا گیا سی، جدوں تکّ بنو ہاشم قبیلہ حضرت محمد نوں اوہناں دے حوالے نہ کر دیوے پر بنو ہاشم دے مسلماناں دا ساتھ دین نے قریش والیاں دے منصوبے کامیاب نہ ہون دتے۔ دوہاں قبیلیاں دے بے قصورے لوکاں نوں گھاٹی وچ رہندیاں تنّ سال لنگھ گئے۔ اس سمیں وچ مکے وچ رہندے اوہناں دے رشتے دار اتے قریش دے کجھ لوک جہڑے پہلاں توں ہی اس بائیکاٹ دے حق وچ نہیں سن آپس وچ اس بائیکاٹ نوں ختم کرن بارے سکیماں بناؤن لگے۔ اوہناں وچ کئیاں دے سکے سبندھی وی سن، جہڑے گھاٹی وچ ٹپریواساں دی زندگی بتیت کر رہے سن۔ بائیکاٹ دی اس مہم نوں ختم کرن والیاں وچ سبھ توں اگے قبیلہ عامر دا ہشام پتر امرو ناں دا اک نوجوان سی، جہڑا رات دے ہنیرے وچ گھاٹی وچ اناج بھیج کے بنو ہاشم دی سہائتا وی کردا رہندا سی۔ اک دن اوہ زہیر پتر ابی امیا کول گیا اتے اس نوں بائیکاٹ ختم کرواؤن وچ اپنا ساتھ دین لئی راضی کر لیا۔ جہیر دی ماں آتکا ابو طالب دی بھین سی۔ اس توں بعد ایہہ دوویں متئم پتر ادی دے کول گئے اتے اس نوں بنو ہاشم نال نیڑلے سبندھاں دا واسطہ دے کے ساتھ دین لئی راضی کر لیا۔ چوتھا ساتھی جہڑا ایہناں دا ساتھ دین لئی تیار ہویا، اوہ ابل بختری پتر ہشام سی۔ اس طرحاں ودھدا-ودھدا ایہہ قافلہ درجناں بندیاں تکّ جا اپڑیا۔ ایہناں نے بیٹھ کے متا پکایا کہ سویرے خانا کعبہ وچ جایا جاوے اتے بائیکاٹ دے متے نوں ختم کرن دی گلّ کیتی جاوے۔ جدوں ایہناں وچوں کجھ نے خانا کعبہ وچ پہنچ کے متے دے خلاف بولنا شروع کیتا تاں نیڑے بیٹھا ابو جہل ورودھتا کرن لگیا۔ ابو جہل دا بولنا سی کہ سارے اک دم بول پئے۔ ستھتی نوں بھانپدیاں ابو جہل سمجھ گیا کہ ایہہ سارے لوک کسے متے دے تحت ہی آئے ہن، جہڑا اتھوں دی تھاں کتے ہور کیتا گیا ہے۔ اجے ابو جہل نال ایہناں لوکاں دی نوک-جھوک چل ہی رہی سی کہ متئم پتر ادی نے اٹھ کے بائیکاٹ والا چمڑے دا بورڈ ٹوٹے-ٹوٹے کر دتا۔ بنو ہشام اتے بنو مطلق قبیلے دے لوک گھاٹی وچوں باہر آ گئے۔ اس طرحاں تنّ سال بعد ایہہ بائیکاٹ ختم ہویا اتے اس بائیکاٹ دی سبھ توں ولکھن گلّ ایہہ رہی کہ دوویں قبیلیاں دے لوکاں نے بھاویں اوہ مسلمان سن جاں غیر-مسلمان، اک-دوجے دا ساتھ نہیں چھڈیا۔

غم دا سال

پہاڑ دے درے 'چوں نکل کے گھر آیاں نوں اجے کجھ دن ہی لنگھے سن کہ حضرت محمد صاحب دے پیارے چاچا ابو طالب بیمار ہو گئے۔ اوہناں دی موت 620 عیسوی نوں نبوت دے دسویں سال وچ ہوئی پر مہینے بارے وکھ-وکھ لیکھکاں دیاں وکھ-وکھ دلیلاں ہن۔ موت دے سمیں اوہناں دی عمر 82 سال دے نیڑے سی۔ ابو طالب ساری عمر حضرت محمد صاحب دی رکھوالی کردے رہے۔ اوہناں نے مسلماناں دی سبھ توں ودھ سنبھال کیتی پر آپ آخری سمیں تکّ مسلمان نہیں ہوئے۔ لکھیا ملدا ہے جدوں ابو طالب دے آخری سمیں بارے حضرت محمد صاحب نوں پتہ لگیا تاں آپ وی اس دے گھر چلے گئے، جتھے قریش دے سردار ابو جہل اتے عبداللہ پتر امیا وی بیٹھے سن۔ جدوں آپ نے اپنے مہربان چاچے نوں بینتی کیتی کہ چاچا جان آپ اک وار 'لائلا اللاہ' کہہ دیو، اس نال میں ربّ اگے تہاڈے لئی سفارش کر دوانگا پر نیڑے بیٹھے ابو جہل اتے عبداللہ پتر امیا ابو طالب نوں سمبودھن کرکے آکھن لگے، 'کی تسیں عبدل متلب (ابو طالب دا پتا) دے سماج نالوں ناطہ توڑ لووگے؟' اس توں بعد اوہ دوویں ابو طالب دے آخری سمیں تکّ اس نال گلاں کردے رہے۔ ابو طالب ربّ توں بعد حضرت محمد صاحب دا سبھ توں وڈا رکھوالا ہون دے باو جود مسلمان نہیں ہو سکیا۔ ابو طالب دی موت توں دو مہینے تنّ دن بعد حضرت محمد صاحب دی پہلی پتنی حضرت خدیجہ وی چلانا کر گئی۔ کئی تھاواں 'تے آپ دی موت ابو طالب دی موت توں صرف تنّ دن بعد وی لکھی ملدی ہے۔ اوہناں دی وفات حضرت محمد صاحب دے نبی بنن توں دسویں سال ہوئی۔ موت ویلے اوہناں دی عمر 65 سال دی سی، جدوں کہ حضرت محمد صاحب اس سمیں 50 سال دے سن۔ دوواں دا ویاہی زندگی دا 25 سال دا ساتھ رہا۔ ویاہ توں پہلاں حضرت خدیجہ دھناڈھ لوکاں وچ گنی جاندی سی پر حضرت محمد صاحب نال ویاہ توں بعد اس نے سارا دھن آپ دیاں اسلامی سرگرمیاں لئی وقف کر دتا۔ اس نے نوبت توں بعد سبھ توں پہلاں اسلام قبول کیتا اتے اوکھے توں اوکھے سمیں وی ساتھ نہ چھڈیا۔ حضرت خدیجہ بارے حضرت محمد صاحب کیہا کردے سن، 'جس سمیں لوکاں نے میری ورودھتا کیتی، اس سمیں اوہ میرے اتے ایمان لیائی۔ جس سمیں لوکاں نے مینوں جھوٹھا آکھیا، اس سمیں اس نے میری سچائی دی پروڑھتا کیتی۔ جس سمیں لوکاں نے مینوں دھن-دولت توں وکھ کیتا، اس سمیں اوہناں نے مینوں اپنے دھن وچ حصیدار بنایا۔ ربّ نے مینوں اس توں اولاد دتی اتے دوسریاں پتنیاں توں کوئی اولاد نہ دتی۔'

طائف وچ دین دا پرچار

جون 619 عیسوی نوں نوبت دے دسویں سال حضرت محمد صاحب نے طائف جا کے اسلام دا پرچار کرن دا فیصلہ کیتا جہڑا مکے توں 50 میل دے فاصلے اتے ستھت ہے۔ تائف دے اس سفر وچ آپ دے منہ بولے پتر حضرت جید آپ دے نال سن۔ رستے وچ جہڑا قبیلہ آؤندا، آپ اتھے اسلام دی دعوت دین لئی رکدے پر کسے نے وی آپ دی بات سن کے اسلام قبول نہ کیتا۔ حضرت محمد صاحب تائف پہنچ کے قبیلہ شکیف دے تنّ سرداراں کول گئے، جنہاں دے ناں ابدے یالیل، مسعود اتے حبیب سن۔ اوہناں دے پتا دا ناں امرو پتر شکیف سی۔ آپ نے اوہناں نوں اپنے نبی ہون بارے دسیا اتے اسلام دی دعوت دتی۔ آپ دے مونہوں نبی دا شبد سن کے اوہناں وچوں اک آکھن لگیا، 'کی ربّ نوں تیتھوں بناں کوئی ہور نہ ملیا۔' دوجے نے کیہا، 'میں تیرے نال گلّ نہیں کراں گا، جے توں سچ مچّ ہی نبی ایں تاں تیرے نال گلّ کرنی انج وی خطرے توں خالی نہیں۔' اسے طرحاں تیسرے نے وی بے تکا جیہا جواب دتا۔ حضرت محمد صاحب نے تائف وچ 10 دن ٹھہراؤ کیتا۔ ایہناں 10 دناں وچ آپ تائف دے ہر سردار دے کول گئے اتے اس نوں مسلمان ہون لئی پریریا پر سبھ دا اکو اتر سی، 'جنی چھیتی ہو سکے، ساڈے شہر وچوں چلے جاؤ۔' جدوں آپ تائف توں واپس ترن لگے تاں اتھوں دے سرداراں نے بچیاں اتے بدمعاش قسم دے لوکاں نوں آپ دے پچھے لا دتا، جہڑے آپ دی حالت اتے تاڑیاں وجا-وجا کے ہسّ رہے سن، سیٹیاں وجا رہے سن اتے بھدی شبداولی بول رہے سن۔ اس بھیڑ وچوں کجھ لوکاں نے پتھر مارنے شروع کر دتے، جنہاں توں آپ نوں بچاؤندیاں حضرت زید پتر ہارش بری طرحاں زخمی ہو گئے۔ تائف توں 3 میل دی دوری 'تے جدوں آپ نے اک باغ وچ پناہ لئی تاں ایہہ بھیڑ واپس چلی گئی۔ مکے پہنچ کے آپ نے متئم بن ادی نوں سنیہا گھلیا کہ میں تیرے گھر ٹھہرنا چاہندا ہاں۔ اس نے ہاں کر دتی اتے ہتھیار پہن کے اپنے پتراں اتے قبیلے دے لوکاں نوں حکم دتا کہ ہتھیار پہن کے کعبے دے دروازے کول کھڑے ہو جاؤ، کیوں جو مینے حضرت محمد نوں پناہ دے دتی ہے۔ اس نے اوٹھ 'تے بیٹھ کے مکے دے لوکاں نوں آکھیا کہ ہن محمد نوں کوئی نہ ستاوے، اج توں ایہہ میری رکھوالی وچ ہن۔ جدوں بدر دی جنگ وچ مکے دے سپاہی قید ہو کے حضرت محمد صاحب دے ساہمنے پیش ہوئے تاں آپ نے جبیر بن متئم دی فرمائش اتے کنے ہی قیدیاں نوں آزاد کر دتا۔

حاجیاں وچ اسلام دا پرچار

مکہ شہر دے نیڑے-تیڑے ظل مزار، دومعۃ جندل اتے عکاظ اجہیاں اتہاسک بستیاں سن، جتھے ہر سال کھیتری سبھیاچار نال سبندھت میلے لگیا کردے سن۔ ایہناں میلیاں وچ آؤن والے زیادہ لوک بدو قبیلیاں نال سبندھت ہندے سن۔ حضرت محمد صاحب اپنے کسے سہابی نوں نال لے کے ایہناں میلیاں وچ چلے جاندے اتے اوہناں نوں اپنے نبی ہون بارے دسّ کے اسلام قبول کرن لئی آکھدے پر اوہناں نوں سدا اسفلتا دا منہ ہی دیکھنا پیندا۔ تائف دی اسفل یاترا توں بعد حضرت محمد صاحب نے میلیاں توں چھٹّ عرب دے دور-دراز توں حج لئی آئے لوکاں وچ وی اسلام دا پرچار کرن دا فیصلہ کیتا۔ ایران، عراق اتے یمن آدی توں آئے لوک شہر وچ حج دیاں رسماں توں وہلے ہو کے شہر توں باہر اپنے تنبوآں وچ چلے جاندے اتے کئی-کئی دن اتھے ٹھہردے۔ آپ اوہناں دے تنبوآں وچ اک-اک کرکے جاندے اتے اوہناں نوں نبی دے طور 'تے اپنی پہچان کرواؤندے اتے اسلام قبول کرن لئی آکھدے۔ آپ ایران اتے روم توں آؤن والے لوکاں نوں اوہناں دے بادشاہاں دوارا کیتے جاندے اتیاچاراں بارے دسدے اتے بھوکھبانی کردے کہ چھیتی ہی ایہہ بادشاہیاں ختم ہون والیاں ہن۔ آپ عرب دے قبیلیاں نوں اسلام دے پرچار وچ سہیوگ دین لئی وی آکھدے۔ اس پرچار لئی جہڑے لوکاں نوں آپ ملدے، اوہناں وچ عرب دے ہر شہر اتے ہر قبیلے دے لوک شامل ہندے۔ ایہناں قبیلیاں توں آؤن والے لوک اسلاام نوں سچا دھرم تاں سویکار کردے پر اسلام نوں قبول کرن نوں اسویکار کر دندے۔ اس دا کارن اوہ اپنے قبیلیاں دی ورودھتا دسدے۔ دوسرا مکے والے وی اوہناں نوں حضرت محمد صاحب دیاں گلاں توں دور رہن لئی آکھدے رہندے سن۔ ڈاکٹر: محمد ارشاد 'حضرت محمد جیون اتے سکھیاواں' صفحہ 88 اتے ابنے اسحاق دے حوالے نال لکھدے ہن کہ قریش دی دھرم پرچار کمیٹی دا مکھی، حضرت محمد صاحب دا چاچا ابو لہب، حج دے دناں وچ اپنے ساتھیاں نال اک ربی سیوک دے روپ وچ حضرت محمد صاحب دے پچھے لگیا رہندا اتے نبی جدوں کسے قبیلے نال اپنی گلّ پوری کرکے اگے تردے تاں جھٹّ اس قبیلے دے تنبو وچ پہنچ جاندا اتے آکھدا، 'لوکو ایہہ ویکتی پاگل ہے۔ اس دی گلّ دا وشواس نہ کرو۔ ایہہ تہانوں اپنے خداواں دی پوجا توں ہٹاؤنا چاہندا ہے۔

یثرب وچ اسلام

حضرت محمد نوں نبی بنیاں 10 سال ہو گئے سن پر اجے تکّ مسلماناں دی گنتی سینکڑیاں وچ ہی سی۔ سنّ 621 عیسوی وچ نبوت دے 11ویں سال حج 'تے آئے لوکاں نوں آپ اسلام دا سنیہا دندے-دندے منا دے میدان وچ جا اپڑے، جتھے عقبہ دی گھاٹی وچ آپ دی ملاقات یسرب توں حج لئی آئے 6 آدمیاں نال ہوئی۔ اس سمیں یسرب وچ دو بڑے قبیلے آباد سن، جنہاں دے ناں 'اوس' اتے 'خجرج' سن۔ یسرب شہر وچ دوجی وڈی آبادی یہودیاں دی سی، جہڑے ایہناں کھیتی پیشہ لوکاں نوں سود اتے قرضہ دیا کردے سن۔ ایہہ یہودی حضرت موسیٰ دی امت وچوں سن، جہڑے توریت اتے انجیل دیاں سکھیاواں انوسار یسرب دے لوکاں نوں دسیا کردے سن کہ دنیا اتے اک آخری نبی آؤن والا ہے۔ حج کرن آئے جہڑے 6 بندیاں نوں آپ منا دے میدان وچ ملے سن، اوہناں دا سبندھ قبیلہ خجرج دے نال سی۔ جدوں آپ نے اوہناں نوں ربّ دا کلام سنایا تاں یہودیاں توں سنیاں گلاں نوں سچیاں مندیاں اوہناں دے دل نوں بھروسہ ہو گیا کہ آپ ہی اوہ نبی ہن، جنہاں بارے یسرب دے یہودی دسیا کردے سن۔ اوہناں نے اتھے ہی اسلام قبول کر لیا۔ اگلے سال جدوں حج دا موسم آیا تاں 12 آدمیاں نے اسلام قبول کیتا۔ آپ نے اوہناں دی منگ اتے اک مسلمان مسئب بن عمیر نوں اوہناں دے نال یسرب بھیج دتا، تاں جو اوہناں نوں اسلام دیاں سکھیاواں دے بارے دسیا جا سکے۔ حضرت مسئب دیاں کوششاں نال یسرب دے بہت سارے لوک مسلمان ہو گئے، جنہاں وچ کئی وڈے سردار وی شامل سن۔ نوبت دے 13ویں سال جدوں یسرب توں حج کرن لئی لوک آئے تاں اوہناں وچ 75 مسلمان شامل سن۔ حضرت محمد صاحب نے رات دے سمیں عقبہ دی گھاٹی وچ جا کے اوہناں نال ملاقات کیتی۔ باقی گلاں توں علاوہ اوہناں نے محمد صاحب نوں ایہہ وی دعوت دتی کہ اوہ مکہ نوں چھڈّ کے یسرب آ جان، جتھے اوہناں نوں ہر طریقے نال سرکھیا دتی جاوے گی۔ اوہناں دیاں گلاں وچ خلوص دیکھ کے آپ نے کیہا، 'تاں پھیر میرا مرنا-جینا وی تہاڈے نال ہی ہووےگا۔' آپ نوں یسرب بلاؤن والے اتے مدد کرن والے لوکاں نوں 'انصار' کیہا جاندا ہے، جس دے ارتھ سہائتا کرن والا توں لئے جاندے ہن۔ مسلماناں نوں اسلام دیاں سکھیاواں توں جانو کرواؤن لئی گئے حضرت مسئب نے حضرت اسد پتر زراہ دے گھر نوں اپنی رہائش بنایا اتے جوش نال یسرب دے لوکاں وچ اسلام دی تبلیغ شروع کر دتی۔ اوہناں نوں مدینے دے لوک 'مکری' آکھن لگے، جس دے ارتھ 'استاد' توں لئے جاندے ہن۔

قریش دا اکٹھ

جدوں قریش والیاں نوں پتہ لگیا کہ مسلماناں نے اپنا سامان بنھ کے مدینے ولّ ہجرت کرنی شروع کر دتی ہے اتے کجھ کافلیا دی شکل وچ مدینے پہنچ وی گئے ہن، تاں اوہناں نوں خطرہ محسوس ہون لگیا، کیوں جو اوہناں دے ستائے مسلمان مدینے دی آزاد ہوا وچ رہِ کے اوہناں لئی مصیبت بن سکدے ہن۔ اوہ ایہہ وی جاندے سن کہ حضرت محمد صاحب دی شخصیت وچ بے حدّ طاقت اتے اگانھ ودھو جذبہ موجود ہے اتے اوہناں دے سہابیاں وچ اسلام اتے اسلام دی سکھیا اتے قربان ہون دی ہمت ہے۔ اس توں وکھ قبیلہ اوس اتے قبیلہ کھجرج دے مسلمان بنے لوکاں وچ طاقت اتے جنگی مہارت موجود ہے، جس دا ثبوت 9 سال تکّ چلی فجار دی جنگ ساہمنے ہے۔ مکے دے مشرکاں نوں اس گلّ دا وی بھلی-بھانت گیان سی کہ مکے توں شام تکّ وپار کرن لئی جہڑا رستہ جاندا ہے، اس اتوں دی جان لئی ی،رب ہو کے ہی لنگھنا پیندا ہے۔ اک اندازے انوسار اس سمیں شام دے نال مکے والیاں دا سالانہ وپار ڈھائی لکھ دینار تکّ پہنچ چکا سی اتے طائف جہے نیڑلے شہراں دا اس توں وکھ سی۔ پر ایہہ وپار ادوں ہی سنبھوَ سی جے مکے توں شام تکّ دا رستہ شانتی والا بنیا رہے۔ اتھے ایہہ گلّ ورننیوگ ہے کہ ہن تکّ قریش دا وپار اس لئی نفعے وچ سی کہ اوہناں دے وپارک قافلیاں نوں لٹ-کھسٹّ دا خطرہ نہیں سی ہندا، کیوں جو سارے قبیلیاں دے لوکاں نے حج کرن لئی مکے جانا ہندا سی پر ہن اوہناں دے ستائے ہوئے مسلمان جہڑے اوہناں دے قبیلیاں وچوں ہی سن اتے جنہاں نوں اوہناں نے مکے وکھے گھر-بار چھڈن لئی مجبور کر دتا سی، توں کویں بھلائی دی آس کیتی جا سکدی سی۔ اپروکت گلاں بارے گہہ نال سوچدیاں مشرکاں نوں اندازہ ہو گیا سی کہ یسرب وچ مسلماناں دے طاقتور ہون نال مکے والیاں نوں کنے خطریاں دا ساہمنا کرنا پے سکدا ہے۔ جدوں اوہناں نے اس اتے لمبی سوچ-وچار کیتی تاں اس سٹے اتے پہنچے کہ ایہناں خطریاں دی جڑھ حضرت محمد صاحب ہی ہن۔ اس گمبھیر ستھتی اتے وچار کرن لئی اوہناں نے نبوت دے 14ویں سال 12 ستمبر سنّ 622 عیسوی نوں جمعرات (ویروار) دے دن مکے دی پارلیمینٹ 'دارل ندوا' وکھے اتہاس دا سبھ توں خطرناک اکٹھ کیتا، جس وچ قریش نال سبندھت 7 قبیلیاں دے چنے ہوئے سرداراں نے بھاگ لیا۔ اس اکٹھ دا مقصد اسلام دے پنگردے پودے نوں تنے سمیت جڑھ توں ہی ختم کرنا سی۔

حضرت محمد دے قتل دا فیصلہ

جدوں سارے سردار اتے اوہناں دے سہائک تماشبیناں سمیت 'دارالندوہ' وچ اکٹھے ہو گئے تاں اصلی مقصد 'تے آؤندیاں کاروائی شروع کیتی گئی۔ ہر سردار نے اپنے-اپنے وچار پیش کرنے شروع کیتے۔ کئی سرداراں دی تجویز اتے فیصلہ کیتا گیا کہ حضرت محمد نوں مکے وچوں کڈھ دتا جاوے۔ اوہ کتھے جاندا ہے اتے کتھے رہندا ہے، اس نال سانوں کوئی مطلب نہیں۔ اکھوں اہلے پہاڑ اہلے۔ ساڈا معاملہ ٹھیک ہو جاویگا اتے ساڈے قبیلیاں وچ بھائیچارک سانجھ پھیر پیدا ہو جاوے گی۔ پر ابو جہل اتے اس دے گروپ نال سبندھت سرداراں نے اس متے نوں ٹھکراؤندیاں کیہا کہ اسیں جاندے ہاں کہ محمد دے مٹھے بولاں وچ لوکاں نوں اپنا بناؤن دی طاقت ہے۔ جے اسیں اس نوں مکے وچوں کڈھ دندے ہاں تاں اس دا بھاوَ اوہ کسے قبیلے نال رل کے طاقتور ہو سکدا ہے اتے قریش نوں نقصان پچا سکدا ہے۔ اس توں بعد بنی اسد پتر عبدل ازیزی قبیلے دے سردار ابل بختری پتر ہشام نے تجویز پیش کیتی کہ محمد نوں بیڑیاں وچ جکڑ کے اک لوہے دے پنجرے وچ بند کر دتا جاوے۔ اس پنجرے نوں کسے کمرے وچ بند کرکے باہروں جندرا مار دتا جاوے اتے پھر اس دی موت دا تماشہ دیکھیا جاوے، جویں اس توں پہلاں ہو چکے شاعر زبیر اتے نابغا دا دیکھیا جا چکا ہے۔ پر اس تجویز نوں وی نامنظور کر دتا گیا۔ اس تجویز دے خلاف بولن والیاں دا کہنا سی کہ مسلمان ساڈی پہنچ توں دور یسرب وچ چلے گئے ہن اتے اوہ کسے سمیں وی مدینے دے انصاریاں نوں نال لے کے محمد نوں چھڈاؤن لئی حملہ کر سکدے ہن اتے ساڈا وپارک رستہ روک کے سانوں محمد نوں چھڈن لئی مجبور کر سکدے ہن۔ اپروکت دوویں تجویزاں نوں فیل کرن توں بعد مسلماناں دے سبھ توں وڈے دشمن ابو جہل نے اپنے وچار پیش کرنے شروع کیتے۔ اوہ کہن لگیا کہ میری وی اک رائے ہے، جس اتے تسیں لوک اجے تکّ نہیں پہنچے۔ اوہ رائے ایہہ ہے کہ اسیں ہر قبیلے دا اک-اک بندہ چن لئیے اتے ساریاں دے ہتھ وچ تیز تلواراں دے کے اکو سمیں ساریاں دے وار نال محمد دا قتل کر دئیے۔ اس طرحاں کرن نال ساڈا اس بندے توں پچھا چھٹّ جاویگا اتے اس دی ذمہ واری کسے اک دی تھاں سارے قبیلیاں دی بن جاوے گی۔ سٹے وجوں بنو ابدے مناف قبیلے والے سارے قبیلیاں نال جنگ نہ لڑ سکنگے۔ اوہ خون وحہ لین لئی راضی ہو جانگے اتے اسیں بلڈّ منی دے کے مکت ہو جاوانگے۔ اس کم نوں نیپرے چاڑھن لئی دارل ندوا دے پتونتیاں نے سارے قبیلیاں دے 11 بندیاں نوں سماں اتے سیما نشچت کرکے ذمہ واری سونپ دتی۔

ہجرت (پہلا پڑائ)

پرانے نبیاں دے سمیں توں ایہو ہندا آیا ہے کہ ربّ جدوں کسے قوم وچ اپنا نبی بھیجدا ہے تاں اک نشچت سمیں تکّ اس قوم نوں موقع دتا جاندا ہے کہ اوہ اپنے جیون-ڈھنگ نوں سدھار کے نبی دے اپدیشاں نوں منے اتے اس دے دسے رستے اتے چلے۔ کجھ سیانے لوک نبی دے درسائے رستے نوں پروان کر لیندے ہن پر کجھ لوک لکیر دے فقیر ہندے ہن، اوہ نہیں چاہندے کہ اس دے پیو-دادیاں ولوں درسائے رستیاں نوں تیاگ کے کسے ہور دے درسائے ہوئے رستے اتے چلیا جاوے۔ اجیہے لوک اکٹھے ہو کے نبی دا ورودھ کرن لگّ جاندے ہن اتے جدوں ایہہ ورودھ ہنسک روپ دھارن کر جاندا ہے تاں ربّ اپنے بندیاں نوں کسے ہور ستھان اتے جان دی اجازت دے دندا ہے۔ اک شہر نوں چھڈّ کے دوجے شہر وچ آباد ہون نوں عربی بھاشا وچ ہجرت کیہا جاندا ہے۔ یسرب دے مسلماناں نال ہوئی بھروسے بھری ملاقات توں بعد حضرت محمد صاحب نے مسلماناں نوں یسرب ول ہجرت کرن لئی آکھ دتا۔ اس طرحاں مشرکاں (ربّ نوں نامنن والے) دے ستائے ہوئے مسلمان مکے نوں چھڈّ کے یسرب ولّ ہجرت کرن لگے۔ مسلماناں نوں اس طرحاں یسرب ولّ جاندا دیکھ کے قریش دے سرداراں نوں یقین ہو گیا کہ ہن حضرت محمد صاحب وی اتھوں جان دی کوشش کرنگے۔ 'دارل ندوا' وچ پاس کیتے متے نوں نیپرے چاڑھن لئی اوہناں نے محمد صاحب دے گھر دی گھیرابندی کر لئی۔ دوجے پاسے ربّ ولوں آپ نوں قتل دے متے والی رات توں اک دن پہلاں ہجرت دی اجازت مل گئی۔ آپ نے حضرت علی نوں ایہہ سمجھا کے اپنے بستر اتے سلا دتا کہ اوہ میرے کول رکھیاں لوکاں دیاں امانتاں واپس کرکے یسرب آ جاوے۔ آپ نے اپنا گھر چھڈیا اتے حضرت ابو بقر دے گھر چلے گئے، جتھے اوہ پہلاں ہی سفر دا پربندھ کرکے آپ دی اڈیک کر رہے سن۔ مکہ نوں چھڈن توں پہلاں کعبہ ولّ منہ کرکے آپ آکھن لگے، 'اے مکہ! ربّ دی سہں توں مینوں ربّ دی دھرتی اتے سبھ توں ودھ پیارا ایں۔ جیکر تیرے واسی مینوں اتھوں باہر نہ کڈھدے تاں میں کدے وی تینوں چھڈّ کے نہ جاندا۔' 'الرہیکل مختوم' دا لیکھک محمد شفیع ال رحمٰن مبارکپری لکھدا ہے، 'نبوت دے 14ویں سال 12-13 ستمبر سنّ 622 ای: دی درمیانی رات نوں حضرت محمد صاحب اپنے سبھ توں ودھ بھروسے یوگ ساتھی ابو بقر صدیق دے گھر چلے گئے اتے اوہناں دے نال گھر دے پچھلے دروازے 'چوں نکل کے رات دے ہنیرے وچ تر پئے، تاں جو سویر ہون توں پہلاں-پہلاں سرکھات تھاں اتے پجیا جا سکے۔

ہجرت (دوجا پڑائ)

جدوں حضرت محمد دے گھر دی گھیرابندی کری بیٹھے قریش والیاں نوں کسے نے دسیا کہ محمد تاں تہاڈی گھیرابندی توں نکل گئے ہن، تاں اوہناں نے بوہے دیاں جھیتھاں وچوں جھاک کے دیکھیا، بستر اتے رات توں جہڑا بندہ پیا سی، اوہ موجود سی پر جدوں سویرے حضرت علی بستر اتوں اٹھ کے باہر نکلے تاں مشرکاں نوں پتہ چلیا کہ حضرت محمد بچ کے نکل گئے ہن۔ جدوں مشرکاں نے حضرت علی توں حضرت محمد بارے جانن دی کوشش کیتی تاں اوہ ایہہ کہہ کے تر گئے، 'مینوں پتہ نہیں۔' حضرت محمد صاحب مکے توں باہر نکلے اتے دکھن ولّ تنّ میل دی دوری 'تے شور پہاڑ دی کھڈّ وچ چھپ گئے۔ حضرت محمد صاحب کھڈّ وچ کنے دن ٹھہرے، اس بارے 'الرہیکل مختوم' دا لیکھک محمد شفیع ال رحمٰن مبارکپری لکھدا ہے، 'اتھے حضرت محمد اتے حضرت ابو بقر صدیق نے تنّ راتاں شکروار، سنچروار اتے ایتوار چھپ کے گزاریاں۔ اس سمیں ابو بقر صدیق دے پتر عبداللہ وی رات دے سمیں آپ دے کول آ جاندے اتے سویر ہون توں پہلاں چلے جاندے۔ اوہ جہڑیاں گلاں قریش والیاں دیاں سندے، راتیں آ کے آپ نوں دسّ دندے۔' جدوں قریش والیاں نے آپ دے بسترے اتوں حضرت علی نوں اٹھدیاں دیکھیا تاں اوہناں نوں ایہہ سمجھن وچ دیر نہ لگی کہ حضرت محمد صاحب بچ کے نکل گئے ہن۔ اوہناں نے آپ دی بھال وچ ہر پاسے اپنے آدمی بھیجے، جنہاں وچوں کجھ پہاڑ دی کھڈّ تکّ وی پہنچ گئے پر اندر دیکھن دی تھاں ادھر-ادھر دیکھ کے واپس چلے گئے۔ آپ تنّ دناں تکّ پہاڑ دی اس کھڈّ وچ چھپے رہے۔ اس سمیں وچ حضرت ابو بقر دے غلام عامر بن فہیرا کھڈّ دے نیڑے بکریاں چراؤندے رہے اتے ہر شام بکریاں دا تازہ دودھ آپ نوں دندے رہے۔ حضرت ابو بقر دی وڈی دھی آسما آپ نوں ہر روز کھانا پچاؤندی رہی۔ تنّ دناں توں بعد آپ دوویں کھڈّ وچوں نکلے اتے عامر بن فہیرا نوں نال لے کے اوٹھنیاں اتے سوار ہو کے یسرب ولّ چل پئے۔ دوجے پاسے قریش والے وی ٹک کے بیٹھن والے نہیں سن، اوہناں نے اعلان کر دتا کہ جہڑا بندہ حضرت محمد نوں پھڑ کے لیاویگا، اس نوں سو اوٹھ انعام وچ دتے جانگے۔ کجھ لوکاں نے انعام دے لالچ وچ آپ دا پچھا وی کیتا پر آپ ربّ دی رکھوالی ادھین بچ کے نکل گئے۔ رستے وچ آپ امِ مابد دے گھر کجھ سماں آرام لئی رکے اتے پھر اگلے سفر لئی چل پئے۔

یسرب شہر دا مدینہ بننا

اٹھ دن دا سفر کرن توں بعد آپ 'کبا' ناں دے پنڈ وچ پہنچے جہڑا یسرب شہر توں تنّ میل دی دوری اتے سی۔ 'الرہیکل مختوم' دا لیکھک محمد شفیع ال رحمٰن مبارکپری لکھدا ہے، 'نبوت دے 14ویں سال سنّ 1 ہجری مطابق 23 ستمبر 622 ای: نوں حضرت محمد صاحب 'کبا' پہنچے۔ مدینے دے مسلماناں نے آپ دی مکے توں ہجرت بارے سن لیا سی، اس لئی اوہ سویرے گھروں نکل جاندے اتے رستے وچ کھلو کے آپ دی اڈیک کردے۔' کبا وکھے انصار قبیلے دی اوس ساخ دے لوک کئی دناں توں آپ دے آؤن دی اڈیک کر رہے سن۔ آپ نے اس پنڈ دے سردار کلثوم بن ہدم دے گھر کجھ دن ٹھہراؤ کیتا، 'کبا' ناں دی اک مسیت بنوائی اتے شکروار دے دن یسرب لئی چل پئے۔ مدینہ توں بھاوَ نبی دا شہر لیا جاندا ہے۔ حضرت محمد صاحب دے مدینہ پہنچن توں پہلاں اس شہر نوں یسرب کیہا جاندا سی۔ حضرت محمد صاحب جدوں مکہ توں ہجرت کرکے مدینہ پہنچے تاں یسرب دی تھاں اس شہر نوں مدینہ کیہا جان لگیا۔ اسے سال توں ہجری سال شروع ہندا ہے۔ یسرب دے مسلمان یہودیاں توں جبور وچ لکھی ایہہ گلّ سندے رہندے سن کہ دنیا اتے آخری نبی آؤن والا ہے، اسے لئی اوہ مکے توں تنّ سو میل دی دوری اتے رہندیاں وی حضرت محمد صاحب نوں مکے والیاں توں پہلاں نبی سویکار کر چکے سن اتے مکے نالوں مسلماناں دی گنتی مدینے وچ ودھ گئی سی۔ جدوں اوہناں نوں آپ دے مدینے آؤن بارے پتہ لگیا تاں اوہناں نے آپ دے سواگت دیاں تیاریاں شروع کر دتیاں۔ جدوں آپ کبا توں چل کے بنو سالم دے محلے وچ پہنچے تاں جمعے دی نماز دا سماں ہو چکیا سی۔ آپ نے اوٹھ توں اتر کے لوکاں نوں سمبودھت کیتا اتے جمعے دی نماز پڑھائی۔ نماز توں بعد آپ یسرب شہر وچ داخل ہوئے جتھے لوک رستے دے دوویں پاسے قطاراں بنھ کے آپ دی اڈیک کر رہے سن۔ یسرب شہر دا ہر واسی آپ نوں اپنے گھر ٹھہراؤنا چاہندا سی۔ لوک آپ دی اوٹھنی نوں روک کے آپ نوں اپنے گھر ٹھہرن لئی آکھدے۔ لوکاں دی مہمان-مہمان نوازی نوں دیکھدیاں آپ نے اوٹھنی دیاں واگاں ڈھلیاں چھڈّ دتیاں اتے آکھیا، 'ایہہ جس گھر اگے جا کے رک جاوے گی، اتھے ہی میرا ٹھکانہ ہووےگا۔' اوٹھنی تردی-تردی ابو ایوب دے گھر دے ساہمنے رک گئی۔ ابو ایوب نے خوشی دا پرگٹاوا کردیاں آپ دا سامان اپنے گھر اندر رکھ لیا اتے آپ نوں اپنا مہمان بنا لیا۔

ہجری سنّ دی شروع

جیون دی سرکھیا لئی اپنے جدی شہر جاں ملک نوں چھڈّ کے کسے دوجے شہر جاں ملک وچ وسیبا کرن نوں ہجرت کیہا جاندا ہے۔ عامَ آدمی اس تاریخ اتے سال نوں یاد رکھن لئی لکھتاں وچ اکر کے رکھدا ہے پر جے ہجرت کرن والا کوئی خاص ویکتی ہووے تاں ایہہ سال اس دیاں اگلیاں نسلاں لئی اتہاسک بن جاندا ہے۔ مکے وچ رہندے مشرکاں دے ستائے حضرت محمد صاحب نوں گھر-بار چھڈّ کے مدینے جانا پیا۔ اوہناں دے شہر چھڈّ کے جان نوں ہجرت کیہا جاندا ہے۔ ہجری سنّ دے آرنبھ بارے پرسدھ ستنترتا سینانی اتے مسلم ودوان مولانا ابلّ کلام آزاد لکھدے نے، 'ایہہ سنسار دیاں دوجیاں قوماں دیاں یادگاراں وانگ شکتی اتے جت دا چنہ نہیں، سگوں کمزور دی فتح دا چنہ ہے۔ ایہہ کارناں اتے سادھناں دی بہتات دی یاد نہیں، سگوں نر-سادھن لوکاں دی سفلتا دی یاد ہے۔ ایہہ مکے دی جت دی یادگار نہیں، جس نوں تلواراں دی چمک نے فتح کیتا۔ ایہہ مدینے دی چڑھائی دا چنہ ہے، جس نوں تلواراں دی چمک نے نہیں، سگوں اک نردھن اتے سادھن رہت منکھ دی آتما نے فتح کیتا۔ تسیں بدر دی سینک جت اتے مکے وچ ہتھیاربند سینک داخلے دی شانو-شوکت نوں سدا چیتے رکھیا ہے۔ پر مدینے دی ہتھیار رہت فتح بھلا دتی۔ جدونکھ اسلامی اتہاس دیاں آؤن والیاں ساریاں جتاں اس ارمبھک جت وچ اک بیج وانگ چھپیاں ہوئیاں ہن۔' اسلام دے آؤن توں پہلے سمیاں توں ہی عرب دے لوک محرم دے مہینے توں اپنے نویں سال دا ارمبھ کریا کردے سن۔۔ حضرت محمد صاحب نے بھاویں عربی مہینے ربیؤل اول وچ ہجرت کیتی سی پر عرب دے دستور نوں قایم رکھدیاں ہجری سنّ دا ارمبھ محرم دے مہینے توں ہی شروع کیتا، جدوں کہ ہجرت دا مہینہ ربیؤل اول عرب دا تیجا مہینہ ہندا ہے۔ ہجری سنّ دے مہینیاں دا آرنبھ چند نال سبندھ رکھدا ہے۔ جس دن شام نوں آکاش اتے چند دکھائی دندا ہے، اس دن توں اگلی سویر نوں ہجری جاں دیسی مہینے دی پہلی تاریخ ہندی ہے۔ چند دے چڑھن نال آرنبھ ہون والے مہینے دے دن 30 جاں 29 ہندے ہن۔ اس لئی دیسی سال دے دن 353 جاں 355 ہندے ہن، جدوں کہ انگریزی سال دے دن 365 ہندے ہن۔ اتھے اک خاص گلّ دسنیوگ ایہہ ہے کہ ای: سنّ اتے ہجری سنّ دا فرق کڈھن لگے عامَ لوک ای: سالاں وچوں دیسی سال گھٹا کے اتہاس دیاں تاریخاں لکھدے رہندے ہن اتے اس طرحاں کڈھے سالاں نوں صحیح ہون دا سرٹیفکیٹ دے دندے ہن پر اوہ ایہہ بھلّ جاندے ہن کہ جہڑا ای: سال دے دناں دا دیسی سال دے دناں نالوں 10 دناں دا فرق ہے، اوہ کتھے جاویگا؟

مسجد نبوی دا بناؤنا

جس گھر دے ساہمنے میدان وچ آپ دی اوٹھنی رکی سی، اوہ مدینے دے دو یتیم بچیاں دی زمین سی۔ کجھ دن بعد مدینے دے لوکاں نے اوہ زمین بچیاں توں خرید لئی اتے اس تھاں 'تے اک مسیت بنوائی، جس دا ناں مسجد نبوی رکھیا گیا۔ اس مسجد نوں بناؤن لئی آپ نے وی دوسرے مسلماناں دے نال رل کے گارا اتے پتھر چکے۔ اس مسجد دیاں کندھاں کچیاں اٹاں دیاں بنیاں ہوئیاں سن، جنہاں اتے کھجور دے پتیاں دی چھت پائی ہوئی سی۔ اس مسیت دا قبلہ بیتلمکدس ولّ رکھیا گیا سی، کیوں جو اس سمیں تکّ خانا کعبہ قریش والیاں دے ادھین سی اتے اس وچ اوہناں نے پوجا لئی بتّ رکھے ہوئے سن۔ جدوں مکے اتے قبضہ کرن توں بعد خانا کعبہ نوں بتّ ہٹا کے پاک کر لیا گیا تاں مسجد دا رخ وی خانا کعبہ ولّ کر لیا گیا۔ مسجد دا فرش کچا سی، جدوں مینہہ پیندا تاں اس دے ویہڑے وچ چکڑ ہو جاندا، جس توں تنگ آئے مسلماناں نے پہاڑ توں پتھر ڈھوء کے فرش وی پتھر دا بنا لیا۔ مسجد دے اک سرے اتے اک چبوترا بنایا گیا، جس اتے اوہ لوک رہندے سن، جہڑے مکے توں ہجرت کرکے مدینے آئے سن اتے ایہناں دے رہن دا اجے کوئی بندوبست نہیں ہویا سی۔ جد مسجد تیار ہو گئی تاں اس دے نیڑے ہی آپ نے اپنیاں پتنیاں واسطے کجھ حجرے بنوائے، جنہاں دی لمبائی 10 ہتھ اتے چوڑائی 6 ہتھ سی۔ ایہناں حجریاں دی چھت کھجور دیاں ٹاہنیاں اتے پتیاں دی بنی ہوئی سی۔ ایہناں چھتاں دی اچائی بس عینی ہی سی کہ کھڑے آدمی دا ہتھ چھت نوں لگّ جاندا سی۔ حجریاں دے دروازیاں اتے ٹاٹ جاں کمبل دے پردے لگے ہوئے سن۔ آپ 7 مہینیاں تکّ ابو عیوب دے گھر رہے اتے پھر ایہناں حجریاں وچ آ گئے۔ جدوں مسجد نبوی بنائی گئی سی، اس سمیں اس دی لمبائی، چوڑائی 150 فٹّ دے قریب سی۔ سنّ 7 ہجری وچ خیبر دی جنگ توں بعد مسجد دے ایریئے وچ وادھا کیتا گیا۔ جدوں کم چل رہا سی تاں حضرت محمد وی دوسرے سہابیاں نال مل کے اٹاں چکدے رہے۔ مسجد نبوی صرف نماز پڑھن واسطے ہی نہیں سی، سگوں ایہہ اک طرحاں دی اسلامک یونیورسٹی سی، جتھے مسلمان اسلامی ودیا حاصل کردے سن اتے مدتاں توں لڑدے آ رہے قبیلیاں دے لوک آپس وچ مل کے بہندے سن۔ ایہہ اک قسم نال نکے جہے اس اسلامی ملک دا ہیڈّ کارٹر سی، جتھے بیٹھ کے سارے اتہاسک فیصلے لئے جاندے سن اتے فوجی کاروائیاں کیتیاں جاندیاں سن۔ اس توں ملک دی پارلیمینٹ دا کم وی لیا جاندا سی، جتھے بیٹھ کے آؤن والے سمیں لئی مشورے کیتے جاندے سن اتے سکیماں بنائیاں جاندیاں سن۔

بھائیچارک سانجھ بناؤنی

مدینے توں گھر-بار تیاگ کے آؤن والے مسلماناں کول کوئی سامان نہیں سی۔ اوہ بیسامان سن اتے اپنا گھر-بار چھڈّ کے آئے سن۔ بھاویں اوہناں وچوں بہت سارے کھاندے-پیندے اتے تکڑے گھراں دے سن پر اوہناں نوں وی چوری-چھپے بھجن لگیاں سامان چکن دی ہمت نہیں سی ہوئی۔ ایہہ سارے مہاجر مدینے وچ پہلاں توں وسدے انصاری مسلماناں دے مہمان سن پر حضرت محمد صاحب نوں ایہناں دی پکی رہائش دی لوڑ محسوس ہو رہی سی۔ دوسرے ایہہ لوک وہلے رہن نوں وی چنگا نہیں سمجھدے سن اتے اپنے ہتھاں نال کما کے کھانا چاہندے سن۔ مسجد نبوی دی اساری مکمل کر لین توں بعد حضرت محمد صاحب نے اک دن مسلمان انصاریاں نوں مسجد وچ سدیا اتے کیہا کہ ایہہ مہاجر تہاڈے بھرا ہن۔ آپ نے اک بندہ انصاریاں دا اتے اک مہاجر نوں بلا کے آکھیا کہ اج توں تسیں دوویں بھرا ہو۔ اسے طرحاں اوہناں نے سارے مہاجراں نوں اک-اک کرکے انصاریاں دا بھرا بنا دتا اتے اوہناں دے گھراں وچ بھیج دتا۔ محمد عبدل حئی لکھدا ہے کہ، 'انصار مہاجراں نوں اپنے گھر لے گئے۔ اوہناں نے اپنیاں جائداداں دا لیکھا-جوکھا مہاجراں دے ساہمنے رکھ دتا اتے کیہا ایہدے وچ ادھ تہاڈا ہے۔ اس طرحاں مہاجراں دی اچھا انوسار گھر دی ہر چیز ونڈی گئی اتے اوہ گھراں والے ہو گئے۔ بہت سارے مہاجراں نے پرانا کتا وپار پھیر شروع کر لیا۔ اوہناں وچوں کئیاں نے دوکاناں کھولھ لئیاں۔ بھاوَ ایہہ کہ مہاجراں دے مڑ-وسیبے دا کارج پورا ہو گیا۔ اس بھائیچارک سانجھ نوں درساؤن والیاں کئی اداہرناں ملدیاں ہن۔ اک وار انصاریاں نے اکٹھے ہو کے حضرت محمد صاحب نوں کیہا کہ تسیں ساڈے اتے ساڈے بھائی مہاجراں دے وچکار ساڈے کھجور دے باغ ونڈ دیو پر آپ نے اجیہا کرنوں روک دتا۔ جدوں انصاریاں نے کیہا کہ ایہہ (مہاجر) باغاں وچ ساڈے نال کم کروا دیا کرن، پھل پکن اتے اسیں ایہناں نوں حصہ دے دیا کراںگے تاں آپ نے کیہا ایہہ ٹھیک ہے۔ اپروکت اداہرن توں اندازہ لایا جا سکدا ہے کہ انصاریاں نے کویں ودھ-چڑھ کے مہاجراں دا ساتھ دتا اتے اوہناں نوں اپنے برابر کرن لئی مال-دولت دیاں کنیاں قربانیاں دتیاں۔ مہاجراں نے وی اوہناں دیاں مہربانیاں دا غلط فائدہ نہیں چکیا، سگوں اوہناں کولوں اونا مال ہی پراپت کیتا، جس نال اوہناں دی ٹٹی-فٹی آرتھک حالت اپنے پیراں اتے کھڑی ہو سکے۔ ایہہ بھائیچارک سانجھ مسلماناں دیاں بہت ساریاں مصیبتاں دا حلّ ثابت ہوئی۔

یہودیاں نال سمجھوتہ

مدینہ شہر دے اندر اتے آلے-دوآلے یہودی بستیاں سن۔ ایہناں نوں اسلام دی دعوت دین دے نال-نال اس چیز دی وی ضرورت سی کہ اوہناں نال راجنیتک سمجھوتہ وی کر لیا جاوے، تاں جو باہری شکتیاں خاص طور 'تے مکے دے قریش کدے وی نہیں چاہننگے کہ مسلمان مدینے وچ اپنی جتھیبندی نوں تکڑا کرکے اوہناں لئی سردردی بن جان۔ اپنے وچار نوں نیپرے چاڑھن لئی حضرت محمد صاحب نے مدینے وچ وسدے یہودیاں نال سکھاویں سنبندھ بناؤن دا نشچا کیتا، تاں جو مکے دے قریشیاں نال کسے قسم دی لڑائی سمیں پتہ لگّ سکے کہ مدینے دے یہودی مسلماناں دی حمایت کرنگے جاں مکے دے قریش والیاں دی۔ مدینے توں لال ساگر ولّ وسدے یہودی بستیاں نے تاں نرپکھّ رہن دا سمجھوتہ کر لیا پر مدینے دے نیڑلے قبیلیاں نے مسلماناں نال رل کے رہن دا سمجھوتہ کیتا۔ مدینے شہر دے اندر وی یہودی بہت وڈی گنتی وچ رہندے سن اتے اوہناں دیاں وکھریاں بستیاں آباد سن۔ ایہہ لوک بہت امیر سن اتے مدینے دے لوکاں وچ چنگا رسوخ رکھدے سن۔ آپ نے مدینے وچ ٹھکانا بناؤن توں بعد دورئندیشی توں کم لیندیاں ایہناں لوکاں نال سمجھوتہ کرنا چنگا سمجھیا تاں جو یہودی باہرلے دشمناں نال مل کے مدینے وچ کوئی بدئمنی پیدا نہ کرن۔ اوہناں نال جہڑا سمجھوتہ ہویا، اس دیاں شرطاں وچ لکھیا گیا سی- عوف قبیلے دے یہودی مسلماناں دے نال مل کے اک ہی امت وانگ رہنگے۔ یہودی اپنے دھرم اتے عمل کرنگے اتے مسلمان اپنے دھرم اتے۔ عوف قبیلے توں بناں مدینے وچ رہن والے دوسرے یہودیاں اتے وی ایہہ سمجھوتہ لاگوُ ہووےگا۔ یہودی اپنے خرچ دے ذمہ وار ہونگے اتے مسلمان اپنے خرچ دے۔ جہڑی وی کوئی تیسری طاقت اس سمجھوتے دے بھائیوالاں نال جنگ کریگی، اس نال دوویں مل کے لڑنگے۔ اس سمجھوتے دیا دوواں دھراں دے آپسی سبندھ اک-دوجے دی بھلائی، اک-دوجے دا فائدہ کرن لئی ہونگے، برا کرن لئی نہیں۔ کوئی آدمی اپنے ساتھیاں کرکے مجرم نہیں ہووےگا۔ مظلوم دی سہائتا کیتی جاوے گی۔ جدوں تکّ کسے تیجے دشمن نال جنگ لگی رہیگی، دوویں مل کے خرچ چکنگے اتے اس سمجھوتے وچ شامل لوکاں اتے مدینے وچ خون-خرابہ نہیں ہووےگا۔ جے دوواں وچ جھگڑا ہو جاوے اتے فساد دا ڈر پیدا ہو جاوے تاں فیصلہ حضرت محمد کرنگے۔ قریش اتے اس دے ساتھیاں نوں پناہ نہیں دتی جاوے گی اتے جے کوئی مدینے اتے حملہ کرے تاں دوویں دھراں مل کے بچاء کرنگیاں۔

کعبے دا رخ بدلنا

مڈھلے سمیں توں جدوں توں ساہبے-کتاب پیغمبر سنسار 'تے آئے سن، ادوں توں ہی بیتل مقدس نوں قبلہ ہون دا درجہ پراپت سی۔ یہودی اتے مسلمان اسے ولّ منہ کرکے نماز پڑھدے سن۔ مسجد نبوی دا رخ وی بیتل مقدس ولّ ہی بنایا گیا سی۔ سنّ 2 ہجری وچ جدوں نماز پڑھاؤن لئی حضرت محمد صاحب تیار ہو رہے سن تاں اوہناں نے اک دم رخ بدل لیا اتے بیتل مقدس دی تھاں مکے وچ ستھت کعبے ولّ منہ کرکے نماز پڑھاؤن لگے۔ جدوں نماز توں بعد مسلماناں نے کعبے ولّ منہ کرکے نماز پڑھاؤن دا کارن پچھیا تاں آپ نے دسیا کہ ربّ ولوں 'وحی' راہیں حکم آیا سی کہ کعبے ولّ منہ کرکے نماز پڑھیا کرو۔ ایہہ گھٹنا اسلامی اتہاس دی اہم گھٹنا ہے، اس دا ذکر خود ربّ نے قرآن وچ ایہناں شبداں راہیں کیتا ہے، 'اسیں جہڑا کعبے نوں تہاڈا قبلہ بنا دتا، تاں جو پتہ چل جاوے کہ کون پیغمبر دا پیروکار ہے اتے کون پچھے پرط جان والا ہے۔' اس وحی دا بھاوَ ربّ ولوں صاف اعلان سی کہ ہن تکّ سنسار دی اگوائی دا جہڑا کارج یہودیاں نوں سونپیا ہویا سی، اوہ اوہناں توں واپس لیا جا رہا ہے، کیوں جو اوہناں نے اس دا بندا حق پورا نہیں کیتا۔ اوہناں دی تھاں ہن ایہہ سیوا مسلماناں نوں دتی جا رہی ہے۔ ہن اس دا حق پورا کرنا مسلماناں دی ذمہ واری ہے۔ اس گھٹنا دا اک فائدہ ایہہ ہویا کہ اوہناں لوکاں دا بھید کھلھ گیا، جہڑے دلوں مسلمان نہیں سن۔ جویں یہودی شروع توں ہی بیتل مقدس ولّ منہ کرکے نماز پڑھدے سن اتے مسلماناں وچ رلن نال وی اوہناں نوں کوئی فرق نہیں سی پیا، کیوں جو اوہناں دا تاں کعبہ ہی شروع توں بیتل مقدس سی۔ پر جدوں اوہناں نوں مکے ولّ منہ کرکے نماز پڑھنی پئی تاں اوہناں دے ارادے ظاہر ہو گئے اتے اوہ نماز پڑھن سمیں آنا-کانی کرن لگے۔ اس نازک سمیں وچ مسلماناں دا واسطہ جہڑے اندرونی دشمناں نال پے رہا سی، اوہناں وچ منافق وی سن۔ ایہہ اجیہے لوک سن، جہڑے اسلام نوں سچا سمجھ کے مسلمان تاں ہو گئے سن پر سنسارک بندھناں نوں نہیں تیاگ سکے سن۔ کاروبار جاں رشتے داریاں اوہناں لئی دلوں مسلمان ہون وچ اڑکا بن رہیاں سن۔ کئیاں دے وڈیرے مسلمان ہو گئے سن، اس لئی اوہ اوہناں توں ڈردیاں جاں آرتھک ضرورتاں کرکے مسلمان اکھواؤن لئی مجبور سن۔ کجھ اجیہے موقع پرست لوک وی شامل ہو گئے سن، جہڑے مسلماناں اتے مشرکاں دوواں نال دوستی رکھنی چاہندے سن۔ ایہناں لوکاں دی سوچ اتھے ہی کھڑی سی کہ جے مسلمان بھارو ہو گئے تاں ایہناں نال پکے رل جاوانگے اتے جے ورودھی جت گئے تاں اس پاسے مل جاوانگے۔

ہزرمی دا مرنا

ہن حضرت محمد صاحب قریش دیاں چالاں توں چکنے ہو گئے سن اتے ہر سمیں اپنے آلے-دوآلے دے سارے علاقیاں دی خبر رکھنی چاہندے سن۔ اوہ سبھ توں ودھ اس گلّ اتے دھیان دندے سن کہ قریش والے اجکل کی کر رہے ہن۔ سنّ 2 ہجری مطابق جنوری 624 ای: وچ حضرت محمد صاحب نے عبداللہ پتر جہش دی سرداری ادھین 12 آدمیاں دا اک دستا بطن نخلا ولّ گھلیا۔ ایہہ ستھان مکے اتے تائف دے وچکار پیندا سی۔ حضرت محمد صاحب نے عبداللہ نوں اک چٹھی دے کے توریا اتے آکھیا کہ اس نوں دو دناں بعد کھولھیا جاوے۔ جدوں دو دن بعد چٹھی کھولھی گئی تاں اس اتے لکھیا سی کہ نخلا وچ ٹھہرو اتے قریش دیاں گتیودھیاں اتے نظر رکھو اتے اس دی سوچنا مدینے بھیجو۔ عبداللہ نے چٹھی پڑھی اتے اپنے ساتھیاں نوں آکھیا کہ میں کسے اتے ایہہ فیصلہ زبردستی نہیں تھوپنا چاہندا۔ جس نوں شہید ہونا منظور ہے، اوہ میرے نال چلے اتے جس نوں منظور نہیں، اوہ واپس مدینے چلیا جاوے۔ جدوں اوہ ایہہ کہہ کے ترن لگیا تاں سبھ نے اس دا ساتھ دینا سویکار کر لیا اتے نال تر پئے۔ حضرت عبداللہ پتر جہش لمبا سفر طے کرکے نخلا پہنچے۔ اچانک اوہناں نوں قریش دا اک قافلہ مل گیا، جہڑا چمڑہ، کشمش اتے وپار دا دوجا سامان لے کے جا رہا سی۔ اس قافلے وچ عبداللہ پتر مغیرا دے دو پتر عثمان اتے نوپھل توں علاوہ امرو پتر ہزمی اتے حکیم پتر کیسان وی شامل سن۔ مسلماناں نے صلاحَ کیتی کہ کی کیتا جاوے۔ اج حرام مہینے دا آخری دن ہے، جے لڑائی کردے ہاں تاں مہینے دی بے حرمتی ہندی ہے اتے جے رات مکن دی اڈیک کردے ہاں تاں ایہہ قافلہ مکے دی حد وچ پہنچ جاویگا۔ حملہ کرن لئی سبھ دی رائے بن جان توں بعد اک مسلمان نے امرو پتر ہزمی نوں تیر ماریا اتے اوہ اتھے ہی ڈھیر ہو گیا۔ عثمان اتے حکیم نوں پھڑ لیا گیا اتے قافلے دا تجارتی مال ضبط کر لیا گیا۔ جدوں حضرت عبداللہ نے مدینے پرط کے ایہہ خبر دتی اتے ضبط کیتا مال حضور دے ساہمنے پیش کیتا تاں حضرت محمد صاحب نے وپارک قافلے دا لٹیا مال لین توں انکار کردیاں آکھیا، 'میں تہانوں اس دی اجازت تاں نہیں سی دتی۔' کیوں جو اس گھٹنا وچ ماریا جان والا اتے پھڑے جان والے دوویں بندے قریش دے پتونتے پریواراں نال سبندھت سن، اس لئی قریش نوں ایہہ پراپیگنڈا کرن دا موقع مل گیا کہ مسلماناں نے لڑائی لئی ربّ دے حرام کیتے ہوئے مہینے نوں حلال کر لیا ہے۔

===قریش لئی خطرہ===

مدینے دے مسلماناں نے حج دے سمیں جدوں عقبہ دے ستھان اتے حضرت محمد صاحب نال ملاقات کیتی اتے اوہناں نوں ساتھیاں سمیت مدینے آ کے رہن دی پیش کش کیتی تاں قریش والیاں نے اس نوں اپنے اتے سمچے عرب لئی ونگار سمجھیا۔ اس پیش کش نوں سن کے مدینے دے حاجیاں وچ شامل اک بزرگ عباس بن ابادا نے کیہا، 'مدینے والیو! کی تسیں جاندے ہو کہ تسیں سپّ دی کھڈّ وچ ہتھ پا رہے ہو؟ تسیں ایہناں نوں مدینے سدّ کے ساری دنیا نال لڑائی ملّ لے رہے ہو۔ جے تہاڈے من وچ کوئی اجیہا وچار ہووے کہ کسے خطرے سمیں موت توں ڈردیاں جاں آپے نوں تباہی توں بچاؤن لئی تسیں حضرت محمد صاحب نوں ویریاں دے حوالے کر دیوگے، تاں اس توں چنگا ہے کہ تسیں اج ہی ایہناں نوں اتھے چھڈّ دیو، نہیں تاں دنیا اتے آخرت وچ کھجل-خوار ہوووگے۔ جے تسیں سمجھدے ہو کہ جہڑا بچن ایہناں نوں دے رہے ہو، اس نوں موت دے ڈر دے باو جود نبھاؤگے، تاں ایہناں دا ہتھ پھڑ لوو۔ ربّ دی سہں، اس وچ دنیا اتے آخرت دی بھلائی ہے۔' جتھے حضرت محمد صاحب نوں مسلماناں سمیت مدینے وچ وس جان نال بیڈر اتے بے خوف ہو کے رہن لئی ٹھکانہ مل گیا سی اتے اوہ اپنی شکتی نوں ودھاؤن دا چنگا اپرالا کر سکدے سن، اتھے مکے دے قریش والیاں لئی ایہہ خطرے دی گھنٹی وجع گئی سی۔ اوہناں دے سر 'تے اک خطرہ ہور منڈلا رہا سی، جس نال اوہناں دا وپار سبندھت سی۔ اصل وچ مکے والیاں دی آرتھک ووستھا یمن اتے سیریا نال وپار اتے نربھر سی۔ لال ساگر دے تٹّ دے نال-نال جس رستیوں اوہ سیریا اتے یمن نوں جاندے سن، مدینہ اسے رستے اتے ستھت سی۔ ہن قریش والیاں لئی ضروری ہو گیا سی کہ اوہ اپنے وپار نوں سلامت رکھن لئی جاں مسلماناں نال صلاح کر لین جاں اوہناں نوں لڑائی وچ ختم کر دین۔ امرو پتر ہزمی دی موت توں بعد مکے دے مشرکاں نوں سمجھ لگی کہ مدینے وچ آباد ہو جان توں بعد مسلمان اوہناں دا کی کجھ وگاڑ سکدے ہن۔ اوہ جس فندے توں بچنا چاہندے سن اس وچ پھس گئے سن۔ اوہ جان گئے سن کہ مدینے وچ رہِ کے حضرت محمد صاحب اوہناں نوں شانتی نال نہیں بیٹھن دینگے۔ اوہ اوہناں دے ہر وپارک قافلے اتے نظر رکھنگے۔ اس نوں روکن دی ہمت کرنگے۔ اوہ جان گئے سن کہ اوہناں دا شام نال وپار مسلماناں نال صلاح توں بناں چل ہی نہیں سکدا سی۔ پر اس دے باو جود اوہناں نے فیصلہ کیتا کہ مکے وچ رہندے مسلمان پریواراں دے گھراں وچ وڑ کے اوہناں نوں قتل کر دتا جاوے۔ مشرکاں دا ایہو فیصلہ بدر دی جنگ دا کارن بنیا۔

قریش دی سازش

عبداللہ پتر ابئی مدینے دا اک دولتمند سردار سی، جس نوں مدینے والے اپنا راجا بناؤن دی تیاری کر چکے سن اتے تاج وی بنوا لیا گیا سی پر جدوں مدینے دے لوک مسلمان ہون لگے اتے حضرت محمد صاحب ساتھیاں سمیت ہجرت کرکے مدینے چلے گئے تاں اس دے بادشاہ بنن دیاں وڈھیاں ساریاں ویونتاں کھٹائی وچ پے گئیاں۔ اس ستھتی دا لاہا لیندیا مکے دے مشرکاں نے اس نوں پتر لکھیا، 'تسیں ساڈے بندے نوں اپنی شرن وچ رکھیا ہے۔ اسیں ربّ دی سہں کھا کے آکھدے ہاں کہ جاں تاں تسیں آپ لڑ کے اس نوں کڈھ دیو، نہیں پھیر اسیں تہاڈے اتے چڑھائی کرکے تہاڈے آدمیاں نوں مار دیانگے اتے تہاڈیاں عورتاں نوں لونڈیاں بنا لوانگے۔' اس چٹھی دا اثر قبولدیاں عبداللہ پتر ابئی مسلماناں نال لڑن لئی تیار ہو گیا۔ پر حضرت محمد نے اس نوں سمجھایا کہ کی توں قریش دے کہن اتے اپنے پتراں اتے بھراواں نال لڑینگا۔ مسلمان ہون والے انصار تیرے اپنے مدینے دے سکے سبندھی ہی تاں ہن۔ عبداللہ نوں کجھ گلّ سمجھ آ گئی اتے اوہ نہ چاہندیاں وی چپّ کر گیا۔ جدوں مدینے دا اک امیر سعد پتر معاز عمرہ کرن لئی مکے گیا تاں حرم دے دروازے اتے اس نوں ابو جہل آکھن لگیا، 'جدوں تسیں ساڈے دھارمک دشمناں نوں مدینے وچ شرن دتی ہوئی ہے تاں اسیں تہانوں کیوں آرام نال حج کرن دئیے۔ جے تسیں امیا پتر خلف دے پروہنے نہ ہندے تاں اتھوں مڑ کے جیوندے نہیں جا سکدے سی۔' ابو جہل دی گلّ سن کے سعد پتر ماز آکھن لگے، 'ربّ دی سہں جے تسیں مینوں طواف کرن توں روکیا تاں میں تہانوں اس چیز توں روک دیاںگا، جہڑی تہانوں اس توں وی ودھ پیاری ہے۔ بھاوَ مدینے دے نیڑیوں لنگھدا سیریا نوں جان والا تہاڈا وپارک رستہ۔' سعد بن ماز ولوں شرھیام اعلان سی کہ جے قریش نے کوئی شرارت کیتی تاں مسلمان اوہناں دا وپارک رستہ بند کر دینگے۔ مسلماناں نوں ڈھاء لاؤن لئی قریش والے جہڑیاں چالاں چل رہے سن، مسلماناں نوں اس دا توڑ مل گیا سی۔ قریش والیاں نوں سدھا رکھن لئی مسلماناں کول اس توں چنگا ہور کوئی حلّ نہیں سی کہ اوہ مکے والیاں دے شام اتے یمن نوں جاندے رستے اتے قبضہ کر لین۔ حضرت محمد صاحب نے پہلاں اس رستے دے نیڑے آباد یہودی بستیاں نال سندھیاں کیتیاں اتے پھر قریش والیاں نوں دھمکاؤن لئی مسلماناں دے چھوٹے-چھوٹے چھاپامار دستے رستے اتے نیوکت کر دتے۔ ایہناں دستیاں نے نہ کسے نوں روکیا اتے نہ ہی کدے خون-خرابہ کیتا پر قریش والیاں نوں کنّ ضرور ہو گئے کہ ہن شرارت کرن اتے اوہناں دے وپار دی خیر نہیں۔

لڑائی دی سمبھاونا اتے مسلماناں دی تیاری

مکے دے قریش والیاں ولوں مسلماناں دے خلاف گھڑیاں جاندیاں نت دن دیاں نویاں سازشاں نوں دیکھدیاں حضرت محمد صاحب وی محسوس کرن لگّ گئے سن کہ ہن سماں آ گیا ہے کہ قریش والیاں دے نیچ ارادیاں دا پوری تیاری نال ٹاکرا کیتا جاوے۔ جے اجیہا نہ کیتا گیا تاں مسلماناں دا اپنے ارادیاں وچ پرپھلت ہونا مشکل ہو جاویگا اتے ایہہ وی ہو سکدا ہے کہ ایہناں دا سدا لئی گل گھٹیا جاوے۔ بھاویں اجے مسلماناں نوں اپنا گھر-بار چھڈّ کے مدینے آیاں نوں دو سال وی نہیں سن ہوئے۔ انصاریاں نوں لڑائی دا کوئی تجربہ نہیں سی۔ یہودیاں نال بھاویں صلاح ہو گئی سی پر اوہناں اتے بھروسہ نہیں کیتا جا سکدا سی۔ اجیہے نازک سمیں وچ ایہہ وی ضروری سی کہ ایہناں سازشیاں نوں سزا دتی جاوے۔ سو، آپ نے قریش نال لڑائی لڑن دا فیصلہ کر لیا۔ 'حضرت محمد جیون تے سندیش' دا لیکھک عبدل حئی لکھدا ہے کہ لڑائی دا نرنا لین توں بعد حضرت محمد صاحب نے مہاجراں اتے انصاریاں نوں اکٹھا کیتا اتے پورے چوگردے دے حالات اوہناں دے ساہمنے رکھ دتے۔ اوہناں نے دسیا کہ اتر ولوں قریش والیاں دا وپارک قافلہ آ رہا ہے اتے دوجے پاسے دکھن ولوں قریش دی فوج آ رہی ہے۔ ہن تسیں دسو تسیں کس دے ٹاکرے 'تے جانا چاہندے ہو۔' حضرت محمد صاحب دی گلّ دے جواب وچ بہتے ساتھیاں دا اتر سی کہ قافلے نوں روکیا جاوے۔ پر حضرت محمد صاحب تاں کجھ ہور ہی چاہندے سن۔ جدوں اوہناں نے دوبارہ پرشن دہرایا تاں ساتھیاں نے گلّ نوں سمجھدیاں سرب-سمتی نال آپ نوں ادھیکار دے دتا کہ جو تہاڈی مرضی، اوہ اساڈی مرضی۔ اسیں بنی اسرائیل (یہودیاں) وانگ نہیں ہاں، جنہاں نے حضرت موسیٰ نوں آکھیا سی کہ، 'جاؤ تسیں اتے تہاڈا ربّ دوویں لڑو، اسیں اتھے بیٹھے ہاں۔' انصاریاں اتے مہاجراں دے نال لمبی سوچ-وچار توں بعد فیصلہ کیتا گیا کہ قافلے دی تھاں قریش والیاں دے لشکر دا ٹاکرا کیتا جاوے۔ مسلماناں دا ایہہ کوئی سادھارن نرنا نہیں سی۔ اوہ جاندے سن کہ قریش والیاں دی فوج مسلماناں دے ٹاکرے 'تے بہت زیادہ ہے۔ لڑائی کرن والے مسلماناں دی گنتی تنّ سو توں ودھ نہیں ہے اتے اوہناں کول نہ ودھیا جنگی سامان ہے اتے نہ جنگی مہارت۔ اس لئی کجھ بندیاں نوں چھڈّ کے باقیاں دے من وچ وچار پیدا ہو رہے سن کہ جانبجھّ کے موت دے منہ وچ جایا جا رہا ہے۔ پر حضرت محمد نے لڑائی دا پرنام انگولیا کردیاں چالے پا دتے۔

بدر دی لڑائی

بھاویں ہجرت کرکے مدینے جان توں بعد مسلمان سرکھات ہو گئے سن پر مکے وچ بیٹھے قریش دے لوکاں نوں اوہناں دا بچ کے نکل جانا اتے اپنے ارادیاں وچ ودھنا-پھلنا بھاؤندا نہیں سی | اوہ سدا بہانے دی بھال وچ رہندے کہ کویں اس ودھدے-پھلدے دھرم نوں کچلیا جاوے | بھاویں اوہناں دے ہتھ سدھے طور 'تے مسلماناں تکّ نہیں سن اپڑدے پر اوہ اسدھے طور 'تے مدینے وچ وسدے یہودیاں اتے منافقاں نوں اکساؤندے رہندے سن | اوہناں نے یہودیاں نوں سنیہا بھیجیا کہ مسلماناں نوں مدینے وچوں کڈھ دیؤ پر چوکس مسلمان پہلاں ہی یہودیاں نال سمجھوتہ کر چکے سن، اس لئی یہودی اوہناں دیاں چالاں وچ نہ آئے | حضرت محمد صاحب نوں خبراں ملدیاں رہندیاں سن کہ قریش والے مدینہ اتے حملہ کر سکدے ہن، اس لئی اوہ مسلماناں دیاں چھوٹیاں-چھوٹیاں ٹکڑیاں مدینے دے آلے-دوآلے سرحداں اتے رکھوالی وجوں بھیجدے رہندے سن | دوجے اوہ اجیہا اس لئی کردے سن کہ مکے والیاں نوں درسایا جا سکے کہ مسلمان اوہناں دے شام جان والے وپارک قافلیاں نوں وی روک سکدے ہن | چوکسی دے ہندیاں وی مکے دا اک سردار کرز بن جاور مدینے دی اک چراگاہ اتے حملہ کرکے مسلماناں دے اوٹھ کھوہ کے لے گیا | اس گھٹنا توں کجھ مہینیاں بعد مسلماناں دی اک فوجی ٹکڑی نال قریش دے اک قافلے دی جھڑپ ہو گئی، جس وچ قریش دا اک آدمی ماریا گیا اتے دو پھڑ لئے گئے | اس جھڑپ توں بعد قریش والیاں نے جنگ دا سامان اکٹھا کرنا شروع کر دتا | 'سنّ 2 ہجری مطابق مارچ 623 ای: نوں قریش دا اک وڈا وپارک قافلہ جس کول 50 ہزار اشرفی دا مال سی، شام توں مکے نوں پرتدے سمیں اس علاقے وچ پہنچیا جہڑا مدینے دے ادھیکار کھیتر ادھین سی | قافلے دے سردار ابو سفیان نوں ڈر سی کہ مسلمان حملہ نہ کر دین، اس لئی اس نے اک تیز رفتار سوار نوں مکے گھلیا تاں جو مدد لئی جا سکے | ابو-سفیان دا سنیہا مکے پہنچدیاں ہی قریش والیاں نے مکے وچ اعلان کر دتا کہ مسلماناں نے اوہناں دا قافلہ لٹّ لیا ہے | سنیہا ملدیاں ہی مکے دے اک ہزار سوار جنگی سامان نال لیس ہو کے مدینے ول تر پئے |' شام توں آؤن والا ایہہ قافلہ تاں رستہ بدل کے لنگھ گیا پر مکے توں آؤن والی قریش دی فوجی ٹکڑی مدینے اتے حملہ کرن لئی اگے ودھن لگی |

فوجاں آہمنو-ساہمنے

مدینے توں 80 میل دکھن ولّ مکے والیاں دی اس فوجی ٹکڑی دا ساہمنا مسلماناں نال ہو گیا۔ قریش دی فوج وچ 700 اوٹھ، 100 گھوڑے اتے مکے دے بڑے-بڑے سردار اتے نامی پہلوان شامل سن۔ دوجے پاسے مسلماناں دی گنتی 313 سی، جنہاں کول 70 اوٹھ اتے 3 گھوڑے سن۔ ایہناں وچ بہوتیاں کول چنگے ہتھیار وی نہیں سن۔ لڑائی شروع ہون توں پہلاں حضرت محمد صاحب نے ربّ اگے ہتھ اڈّ کے دعا منگی، 'یا اﷲ! جے ایہہ تھوڑھے جہے مسلمان جہڑے میرے نال ہن، مارے گئے تاں پھیر قیامت تکّ تیری عبادت کرن والا کوئی وی نہ رہے گا۔ توں میرے نال میری سرکھیا دے کیتے وعدے نوں پورا کر۔' پرانے سمیاں وچ لڑائی دا دستور سی کہ دوواں فوجاں دے سبھ توں بہادر آکھے جان والے سورمے اک-دوجے نال اکلیاں بھڑدے اتے اوہناں دے مرن توں بعد عامَ لڑائی شروع ہندی سی۔ مکے والیاں دی طرفوں فوج دا اک سردار اتوا اپنے بھائی شیبا اتے پتر ولید نوں نال لے کے میدان وچ نتریا۔ مدینے والیاں دی طرفوں جدوں تنّ انصاری اگے ودھے تاں اتوا کہن لگیا، 'اے محمد! ایہہ لوک ساڈے جوڑ دے نہیں ہن، توں ساڈی قوم دے لوک ساڈے مقابلے لئی بھیج۔' ہن حضرت محمد دے حکم اتے حضرت حمزہ، حضرت علی اتے حضرت عبیدہ بن حارث میدان وچ نترے۔ لڑائی شروع ہوئی تاں حضرت حمزہ نے اتوا نوں اتے حضرت علی نے ولید نوں مار مکایا پر حضرت ابیدا شیبا دے ہتھوں زخمی ہو گئے۔ حضرت علی نے اگے ہو کے شیبا نوں وی مار مکایا اتے زخمی ابیدا نوں چکّ کے واپس چلے گئے۔ ہن عامَ لڑائی شروع ہوئی اتے مدینے والیاں نے بہادری نال لڑدیاں مکے والیاں دی اپنے توں تگنی فوج نوں ہرا دتا۔ اس جنگ وچ مکے والیاں دے 70 آدمی مارے گئے، جنہاں وچ وڈے-وڈے سردار وی شامل سن۔ مکے دی فوج دے سردار ابو جہل نوں دو انصاری جواناں نے لبھّ کے قتل کر دتا، کیوں جو اوہ سنیا کردے سن کہ ایہہ حضرت محمد صاحب نوں سبھ توں ودھ ستاؤندا اتے گالاں کڈھیا کردا سی۔ مکے دی فوج دے قید کیتے آدمیاں نوں مدینے جا کے اوہناں دی رکھوالی لئی مسلماناں وچ ونڈ دتا گیا، کیوں جو اس سمیں مدینے والیاں کول کوئی جیل نہیں سی۔ ایہناں قیدیاں وچ جہڑے دولتمند لوک سن، اوہناں نوں اوہناں دے رشتے دار نشچت رقم، جس نوں جنگی تاوان کیہا جاندا سی، دے کے لے گئے۔ پڑھے-لکھے غریب قیدیاں نوں کیہا گیا کہ اوہ 10-10 مسلمان بچیاں نوں پڑھاؤن اتے جہڑے قیدی ان پڑھ سن، اوہناں نوں انج ہی چھڈّ دتا گیا۔ ایہہ لڑائی ہجرت دے دوسرے سال رمضان دے مہینے وچ ہوئی۔

احد دی لڑائی

بدر دی لڑائی وچ بھاویں مسلماناں نوں جت پراپت ہو گئی سی پر ایہہ جت بھرنڈاں دے کھکھر نوں ہتھ پاؤن ورگی سی۔ قریش دی فوج دا مٹھی بھر مسلماناں دے ہتھوں ہر جان اتے سمچا عرب جگت مسلماناں توں چکنا ہو گیا سی۔ لوک تاں پہلاں ہی اس نویں دھرم دے خلاف سن پر جنہاں دے رشتے دار اس لڑائی وچ مارے گئے سن، اوہ بدلے دی اگّ وچ سڑ رہے سن۔ عرب دے قبیلے تاں اک بندے دے خون دے بدلے لئی صدیاں تکّ دشمنیاں رکھدے سن پر اس لڑائی وچ تاں 70 بندے مارے گئے سن۔ یہودیاں دے اوہ قبیلے، جنہاں نال امن قایم رکھن لئی سندھیاں ہو چکیاں سن، اوہ وی اپنے وعدیاں توں مکردے جا رہے سن۔ بنی نظیر قبیلے دا یہودی سردار تاں کھلھم-کھلّ قریش والیاں دی حمایت اتے آ گیا سی۔ اس دی دل-بدلی نوں دیکھدیاں حضرت محمد صاحب نے اندازہ لا لیا سی کہ یہودیاں اتے بھروسہ نہیں کیتا جا سکدا۔ قریش دیاں تیاریاں دا جائزا لین لئی حضرت محمد صاحب نے دو بندے مکے بھیجے، جنہاں نے رستے وچوں ہی واپس آ کے دسیا کہ قریش دی فوج تاں مدینے دی حد وچ داخل ہو چکی ہے اتے اس نے مدینے دے نیڑے اک چراند اتے قبضہ وی کر لیا ہے۔ مکے والیاں دی چڑھائی دی خبر ملن توں بعد حضرت محمد صاحب نے ساتھیاں نوں اکٹھے کیتا اتے اوہناں نال مشورہ کیتا کہ مکے دی فوج دا ٹاکرا مدینے وچ رہِ کے کیتا جاوے جاں مدینے توں باہر نکل کے۔ کجھ لوکاں دا خیال سی کہ مدینے دے وچ رہِ کے ہی لڑیا جاوے پر کجھ جوشیلے نوجوان جنہاں نوں بدر دی لڑائی وچ لڑن دا سبھاگ نہیں سی پراپت ہویا، چاہندے سن کہ شہر توں باہر نکل کے میدان وچ لڑیا جاوے۔ نوجواناں دی ضدّ نوں سویکار کردیاں حضرت محمد صاحب نے فیصلہ کیتا کہ مدینے توں باہر نکل کے لڑیا جاوے۔ حضرت محمد صاحب نے جمعے دی نماز پڑھن توں بعد اک ہزار جنگجوآں نال مدینے توں چالے پائے۔ ایہناں وچ عبداللہ پتر ابی وی شامل سی، جہڑا وکھاوے لئی بھاویں مسلمان ہو گیا سی پر اندروں اجے وی منافق ہی سی۔ اوہ اپنے جہے ہور منافقاں نوں لے کے پہلاں تاں اسلامی فوج دے نال تر پیا پر مدینے توں باہر نکل کے اپنے 300 ساتھیاں نوں لے کے مسلمان فوج دا ساتھ چھڈّ کے واپس چلیا گیا۔ ہن حضرت محمد صاحب دی فوج دی گنتی 700 رہِ گئی سی۔ بھاویں اجیہے موقعے اتے عبداللہ بن ابی دی چال فوج دا حوصلہ ڈیگن والی سی پر اک ربّ اتے ایمان رکھن والے مسلمان جہڑے جت اتے ہار نوں ربّ دے ہتھ مندے سن، ذرا وی نہ گھبرائے اتے ربّ دے بھروسے میدان وچ ڈٹ گئے۔

لڑائی دا آرنبھ-

ایہہ ہجرت دا تیسرا سال سی، جدوں قریش دے سردار ابو سفیان نے مکہ دے 3000 سپاہیاں نوں نال لے کے مدینے اتے حملہ کرن لئی چالے پائے۔ اس فوج دے نال ابو سفیان دی پتنی 'ہندا' اتے ہور عورتاں وی سن، جہڑیاں ججھارو گیت گا کے اپنی فوج نوں حوصلہ دے رہیاں سن۔ اس فوج نے مدینے توں 3 میل دی دوری اتے 'اہد' پہاڑ دے نیڑے پڑاؤ کیتا۔ جویں دسیا جا چکا ہے حضرت محمد صاحب 1000 سپاہیاں نوں نال لے کے مدینے توں چلے۔ مدینے توں باہر نکلدیاں ہی عبداللہ پتر ابی اپنے نال لیاندے 300 منافقاں نوں نال لے کے مدینے دی فوج دا ساتھ چھڈّ گیا۔ ہن حضرت محمد دی فوج وچ صرف 700 سپاہی سن۔ آپ نے فوج نوں اس ڈھنگ نال میدان وچ اتاریا کہ پچھے اہد پہاڑ سی اتے اگے دشمن۔ اس پہاڑ وچ اک درا سی۔ آپ نے 50 تیر چلاؤن والے اس اتے کھڑے کر دتے، تاں جو دشمن پچھے توں حملہ نہ کر سکے۔ دستور انوسار پہلاں اک-اک، دو-دو آدمیاں نے اک-دوجے دا مقابلہ کیتا اتے پھر عامَ لڑائی شروع ہو گئی۔ مدینے دی فوج نے اپنے توں چوگنی مکے دی فوج نوں پچھے ہٹن لئی مجبور کر دتا۔ اس سمیں جہڑے نشانچیاں نوں درے دی رکھوالی لئی کھڑھا کیتا گیا سی، اوہ مکے دی فوج نوں پچھانہ ہٹدی دیکھ کے ہیٹھاں اتر آئے۔ درے نوں خالی دیکھ کے مکے دی فوج دے اک گھوڑسوار دستے نے پچھوں دی حملہ کر دتا اتے مدینے دے اوہناں انیکاں سپاہیاں نوں سمبھلن توں پہلاں ہی شہید کر دتا، جہڑے بھجّ رہی مکے دی فوج دا سامان اکٹھا کر رہے سن۔ قریش دی اگے لگی فوج وی رک گئی۔ مسلمان دو پاسیاں توں گھر گئے۔ اوہناں نے حضرت محمد صاحب نوں اپنے وچکار کر لیا اتے پچھے ہٹ کے پہاڑ دی چوٹی اتے جا چڑھے۔ جدوں مکے دیاں فوجاں نے پہاڑی اتے چڑھن دی کوشش کیتی تاں اپروں مدینے دے سپاہیاں نے وڈے-وڈے پتھر سٹّ کے اوہناں نوں روک دتا۔ مکے والیاں نے مسلماناں دا اینا نقصان ہی کافی سمجھیا اتے اوہ واپس پرط گئے۔ اس لڑائی وچ 70 مسلمان شہید ہوئے، جنہاں وچ 66 انصاری اتے 4 مہاجر شامل سن۔ شہید ہون والیاں وچ حضرت محمد صاحب دے چاچا حضرت حمزہ وی سن۔ حضرت محمد صاحب نوں وی اس لڑائی وچ سٹاں لگیاں۔ ابو سفیان دی پتنی ہندا، جس دا پیو اتے بھرا بدر دی لڑائی وچ حضرت حمزہ دے ہتھوں مارے گئے سن، نے بدلے دی اگّ نوں ٹھنڈھا کرن لئی اس دا نکّ اتے کنّ کٹّ لئے۔ اس نے حضرت حمزہ دی چھاتی چیر کے کلیجے نوں کچیاں ہی چبایا۔ حضرت محمد صاحب نے شہید ہون والے مسلماناں نوں اہد پہاڑ دے نیڑے ہی دفنا دتا اتے مدینے پرط گئے۔

دھوکھیبازیاں اتے مریسیہ دی لڑائی

احد دی لڑائی توں کجھ سماں بعد عرب دے دو قبیلیاں، قبیلہ اضل اتے قبیلہ کارا دے کجھ لوک حضرت محمد صاحب دے کول آئے اتے آپ نوں مل کے کہن لگے کہ ساڈے قبیلیاں نے اسلام قبول کر لیا ہے، تسیں کجھ مسلماناں نوں ساڈے نال بھیج دیو، تاں جو لوکاں نوں اسلام دیاں گلاں سکھائیاں جا سکن۔ آپ نے 10 سہابی اوہناں دے نال تور دتے۔ جدوں ایہہ لوک 'رجیء' دے ستھان 'تے اپڑے تاں لہیان قبیلے دے ہتھیاربند لوکاں نے گھیرا پا کے 8 نوں شہید کر دتا اتے باقی دو نوں مکہ لجا کے قریش دے ہتھ ویچ دتا، جتھے قریش والیاں نے دوواں نوں کجھ دیر قید رکھن توں بعد تکلیفاں دے کے شہید کر دتا۔ اسے طرحاں ہجرت دے چوتھے سال اک ہور گھٹنا واپری۔ قبیلہ کلاب دا اک امیر ابو براء حضرت محمد صاحب دے کول آیا اتے بینتی کیتی کہ کجھ سہابیاں نوں میرے نال بھیج دیو، تاں جو میرے قبیلے دے لوکاں نوں اسلام دی صحیح سکھیا دتی جا سکے۔ اس اتے بھروسہ کردیاں حضرت محمد صاحب نے 70 سہابیاں نوں اس دے نال تور دتا۔ جدوں ایہہ لوک بنو سلیم دے علاقے وچ اک کھوہ دے نیڑے پہنچے تاں نجدی قبیلے بنو عامر دے سردار توفیل پتر عامر نے اک مسلمان نوں چھڈّ کے باقی سبھ نوں شہید کر دتا۔ جدوں بچ جان والے سہابی امرو بن امیا نے مدینے پہنچ کے حضرت محمد صاحب نوں اس دردناک گھٹنا دی خبر دتی تاں آپ بہت دکھی ہوئے اتے اگے توں سہابیاں نوں باہر بھیجنا بند کر دتا۔ ہجرت توں 5 سال بعد آپ نوں خبر ملی کہ مریسیہ ناں دے چشمے دے نیڑے وسدے قبیلے خزا دی اک شاخ بنو مستلک دا سردار ہارس پتر ابی جرار مدینے اتے حملہ کرن دی تیاری کر رہا ہے۔ آپ مسلماناں دی اک فوج لے کے بنو مستلک قبیلے دی آبادی وچ جا پہنچے۔ قبیلے والیاں نے مقابلہ کیتا پر ہار گئے۔ اوہناں دے 11 آدمی مارے گئے اتے 600 دے قریب قید ہوئے۔ قیدیاں وچ ہارس دی دھی جبیریا وی شامل سی۔ جدوں آپ نے اس نوں قید وچوں آزاد کر دتا تاں اوہ مسلمان ہو گئی اتے آپ نے اس دی رضامندی نال نکاح کر لیا۔ جبیریا دے کہن اتے آپ نے سارے قیدیاں نوں رہا کر دتا۔

بنو قینقاع دے نال لڑائی

مدینے دے اندر یہودیاں دے تنّ قبیلے آباد سن، جنہاں دے ناں بنو نصیر، بنو کینکاہ اتے بنو کریزا سن۔ حضرت محمد صاحب نے مدینے آؤن توں بعد یہودیاں نال جہڑا سمجھوتہ کیتا سی، اس اتے پورا اترے رہے۔ اوہناں دی مسلماناں نوں تاڑنا سی کہ کوئی اجیہا قدم نہ چکیا جاوے، جس نال سمجھوتے دی النگھنا ہووے۔ پر یہودی اپروں سمجھوتے دی پالنا کرن دے حق وچ بولدے سن پر اندروں پلٹدے دکھائی دے رہے سن۔ اوہناں نے فطرت انوسار ایاریاں، غداریاں اتے مکاریاں کرنیاں شروع کر دتیاں سن۔ جدوں یہودیاں نے دیکھیا کہ بدر دی لڑائی وچ مسلمان گھٹّ گنتی وچ ہندیاں وی جت گئے ہن تاں اوہ سڑ-بھجّ گئے۔ اوہناں دا خیال سی کہ مسلمان بدر دی جنگ وچ مارے جانگے اتے باقی بچدیاں نال مدینے وچ اسیں نبڑ لوانگے۔ پر نتیجے اوہناں دیاں آساں دے الٹ نکلے۔ اپنے منصوبیاں وچ کامیاب نہ ہوئے یہودیاں نے کھلھم-کھلھے بغاوت دیاں گلاں کرنیاں شروع کر دتیاں۔ انج تاں مدینے دے اندر یہودیاں دے 3 قبیلے آباد سن پر بنو کینکاہ دا قبیلہ سبھ توں ودھ مسلماناں دا دشمن بندا جا رہا سی۔ اس قبیلے دے لوک مدینے دے اندر دیاں خبراں مکے وچ قریش والیاں نوں بھیجدے رہندے سن۔ کتے وجوں ایہہ لوک سنیار، لوہار اتے بھانڈے بناؤن دا کم کردے سن، جس کرکے ہتھیار بناؤنا وی ایہناں دے کتے وچ شامل سی۔ اس قبیلے دے کول اجیہے 700 ہتھیاربند جوشیلے جوان سن، جہڑے فوجی مہارت وی رکھدے سن۔ اسے طاقت دے گھمنڈ وچ ایہہ مسلماناں دے نال کیتے سمجھوتے دی خلاف-ورزی کردے رہندے سن۔ یہودیاں نال لڑائی دا کارن اک مسلمان عورت نوں یہودی دوکاندار ولو بے پردہ کرنا وی سی جس دے سٹے وجوں دوہاں دھراں وچ دشمنی پے گئی۔ جدوں مسلمان بدر دی جنگ توں وہلے ہو کے مدینے پہنچے تاں اوہناں نوں اس گھٹنا دی خبر ملی۔ حضرت محمد صاحب نے جدوں یہودیاں توں جاننا چاہیا تاں اوہ آکڑ گئے اتے 'سانوں قریش ورگے نہ سمجھو' جہیاں دھمکیاں دین لگے۔ حضرت محمد صاحب نے اوہناں نوں رستے اتے نہ آؤندا دیکھ کے اوہناں دے قلعے دی گھیرابندی کر لئی۔ مدینے دے جہڑے لوک صلاح لئی حضرت محمد دے کول آئے، اوہناں وچ ابادا پتر سامت وی شامل سی۔ حضرت محمد نے ابادا نوں فیصلے دا اختیار دے دتا۔ سٹے وجوں ابادا دے دتے فیصلے انوسار یہودیاں نوں مدینہ چھڈّ جان لئی کہہ دتا گیا اتے اوہناں نوں کیہا گیا کہ اوہ جنگی سامان توں علاوہ اپنا سارا گھریلو سامان نال لے جا سکدے ہن۔ ایہہ لوک مدینہ چھڈّ کے شام ولّ چلے گئے۔

چھوٹیاں لڑائیاں

بدر دی شرم ناک ہار توں بعد قریش دے سردار ابو سفیان نے قسم کھادھی کہ جدوں تکّ مدینے اتے حملہ کرکے مسلماناں نوں ختم نہ کر دیواں، ادوں تکّ گسلے جنابت (اک قسم دا نہاؤنا) نہیں کراں گا۔ اس لکش دی پورتی لئی اس نے مکے دی فوج لے کے مدینے توں 12 میل دی دوری اتے قزاق دی وادی وچ تیب ناں دے پہاڑ دی ڈھلان نیڑے جا ڈیرے لائے۔ اوہ اپنی فوج نوں اتھے چھڈّ کے کجھ ساتھیاں دے نال وپاریاں دے بھیس وچ مدینے گیا اتے یہودی قبیلے دے سردار ہئیّ پتر اختب دا دروازہ کھڑکایا پر اس نے مسلماناں نال کیتے سمجھوتے انوسار دروازہ کھولھنوں نانہہ کر دتی۔ پھیر اوہ بنی نظیر یہودی قبیلے دے سردار اسلام پتر مسکم دے کول گیا، جس نے مدینے اتے حملے سمیں اس دا ساتھ دین دا وعدہ کیتا۔ واپس پرتدیاں مدینے توں 3 میل دی دوری 'تے ابو سفیان نے کھیتاں وچ کم کردے اک مسلمان انصاری مائبد پتر امرو اتے اس دے اک کرندے نوں قتل کر دتا، اس دا گھر جلا دتا، کھیتی تباہ کر دتی، کھجور دے درخت وڈھّ دتے۔ جدوں حضرت محمد نوں اس گھٹنا دی خبر پہنچی تاں آپ نے بشیر پتر عبدل منظر نوں مدینے وچ اپنا نائب نیوکت کیتا اتے 200 فوجیاں نوں لے کے ابو-سفیان دا پچھا کیتا پر اوہ حضرت محمد دے آؤن دی خبر سن کے بھجّ نکلیا اتے رستے وچ بوجھ حلقہ کرن لئی ستوآں دے تھیلے سٹّ گیا۔ کیوں جو عربی وچ ستوآں نوں 'سویک' کیہا جاندا ہے، اس لئی اس گھٹنا دا ناں سویک دی لڑائی پے گیا۔ ہجرت دے تیسرے سال مدینے وچ خبر پہنچی کہ نجد دے علاقے وچ آباد بنی غتفان لڑاکو قبیلے دے لوک مدینے اتے حملہ کرن دی تیاری کر رہے ہن۔ خبر ملدیاں ہی حضرت محمد صاحب نے عثمان پتر افان نوں مدینے وکھے اپنا نائب نیوکت کیتا اتے 400 سواراں دی اک فوجی ٹکڑی نال نجد ولّ چالے پا لئے۔ مسلماناں دی فوج بارے سندیاں ہی غلفان قبیلے دے لوک پہاڑاں وچ چھپ گئے۔ حضرت محمد پورا اک مہینہ اتھے ڈیرہ لا کے بیٹھے رہے، تاں جو نجد دے علاقے وچ آباد دوسرے قبیلیاں نوں وی مسلماناں دی طاقت دا اندازہ ہو جاوے۔ اسے سال قبیلہ بنی سلیم اتے وی محمد صاحب نے 300 فوجیاں نوں لے کے چڑھائی کیتی پر اوہ لوک آپ دے آؤن دی خبر سندیاں ہی بھجّ گئے۔ اسے سال 4 نومبر سن 625 ای: نوں 'سریا' دا ساکہ ہویا، جس وچ مسلماناں دی فوجی ٹکڑی ہتھوں کریس دے وپارک قافلے دا بھاری نقصان ہویا۔

خندق دی لڑائی

مکے دے قریش اتے عرب دے دوسرے قبیلے سمجھ گئے سن کہ مدینے وچ جہڑی اسلام دے ناں اتے نویں شکتی ابھری ہے، اس دا مقابلہ کرنا کسے اکے-دکے قبیلے دے وسّ دی بات نہیں۔ اس شکتی نوں سارے قبیلیاں ولوں مل کے ہی روکیا جا سکدا ہے۔ ہجرت دے 5ویں سال مسلماناں ولوں مدینے وچوں کڈھے بنو نظیر اتے بنو کینکاہ دے یہودی کبیلیا نے مدینے وچوں کڈھ گئے تیجے یہودی قبیلے 'غتفان' اتے اس نال سبندھت چھوٹے-چھوٹے یہودی قبیلیاں نے مل کے مدینے اتے حملہ کرن دی تیاری کیتی۔ موقعے دا فائدہ چکدیاں مکے دے قریش قبیلے دا سردار ابو سفیان وی اپنی فوج لے کے ایہناں دے نال آ ملیا۔ مدینے اتے حملے دی خبر جدوں مسلماناں تکّ پہنچی تاں اوہناں نے شہر دے اندر رہِ کے ہی لڑائی کرن دا فیصلہ کیتا۔ مدینے دے تنّ پاسے باغ سن اتے اک پاسے کھلھا میدان سی۔ میدان والے پاسے آپ نے اپنے سرداراں دی صلاحَ نال ڈونگھی کھائی کھدوا دتی۔ سانجھی فوج نے 20 دن تکّ مدینے نوں گھیرا پائی رکھیا۔ اس دوران اوہناں نے جد وی کھائی نوں پار کرن دی کوشش کیتی، مسلمان فوج نے تیراں اتے پتھراں نال اوہناں نوں پچھے دھکّ دتا۔ اس لڑائی وچ مسلماناں نوں سبھ توں وڈا خطرہ مدینے دے اندر وسدے یہودیاں توں سی۔ اوہناں نوں کسے قسم دی شرارت کرن توں روکن لئی حضرت محمد نے 200 مسلماناں دی اک فوجی ٹکڑی اوہناں دے محلے دے ساہمنے لا دتی۔ یہودیاں اتے قریش ولوں مدینے نوں پایا گھیرا جنا لمبا ہندا جا رہا سی، اونا ہی اوہناں دا حوصلہ ٹٹدا جا رہا سی۔ قہر دی ٹھنڈھ وچ 10 ہزار فوجیاں دے راشن-پانی دا پربندھ کرنا حملہ آوراں لئی آسان کم نہیں سی۔ اسے سمیں اچانک اجیہا قہر دا طوفان آیا، جس نال قریش دی فوج دے تنبو اکھڑ گئے۔ ربّ ولوں آئے اس قہر نال سارا انتظام کھیروں-کھیروں ہو گیا۔ قریش اتے یہودیاں دی سانجھی فوج اجیہی ستھتی دا مقابلہ نہ کر سکی۔ اوہناں وچ اک-دوجے پرتی غلط-فہمیاں پیدا ہو گئیاں اتے اوہناں دا ایکا ٹٹّ گیا۔ ایکے دے ٹٹن بارے 'میئمارے انسانیت' دا لیکھک لکھدا ہے، 'گھیرابندی نوں 25 دن توں ودھ سماں بیت گیا۔ سردی دا موسم ہون کرکے اینے بڑے لشکر لئی خوراک اتے چارے دی گھاٹ محسوس ہون لگی اتے فٹّ پے جان نال گھیرا پائی بیٹھی فوج دا حوصلہ ٹٹّ گیا۔' پہلاں یہودی اپنی فوج لے کے واپس چلے گئے اتے پھیر قریش والیاں نے وی اپنا گھیرا سمیٹ کے واپس جانا ہی چنگا سمجھیا۔ باہری خطرے دے ٹلدیاں ہی مسلمان فوج نے مدینے دے اندر یہودی بستی نوں گھیرا پا لیا۔ یہودی بہتے دن مقابلہ نہ کر سکے اتے مسلماناں دے قیدی بن گئے۔

حدیبیہ دا سمجھوتہ

بھاویں عرب دے قبیلے سارا سال اک-دوجے نال لڑدے رہندے سن پر حج دے دناں وچ 4 مہینیاں لئی اوہ لڑنا-جھگڑنا بند کر دندے سن، تاں جو حج 'تے آؤن والے یاتری اوکھ محسوس نہ کرن۔ سو مکے توں ہجرت کرکے مدینے گئے مسلماناں نے وی حج کرن دا ارادہ کیتا۔ خانا کعبہ ربّ دا گھر سی، جس نوں حضرت ابراہیم اتے اس دے پتر حضرت اسمٰعیل نے ربّ دے حکم نال وسایا سی پر مسلماناں نوں اتھوں نکلیاں 6 سال ہو گئے سن۔ دوجے اعلام دے مولک ارکاناں وچ حج وی ضروری سی۔ اس لئی مسلماناں دی دلوں اچھا سی کہ اوہ کعبے دی زیارت کرن۔ ہجرت دے چھویں سال حضرت محمد صاحب 1400 مسلماناں نوں نال لے کے مکہ وچ ستھت خانا کعبہ دی شانتمئی زیارت لئی چلے۔ پر جدوں اس دی خبر مکہ دے قریش تکّ اپڑی تاں اوہناں نے مسلماناں نوں ہر حیلے مکے وچ داخل ہون توں روکن لئی اپرالا کرنا شروع کر دتا۔ قریش دے جوان مسلماناں نوں روکن لئی مکے توں باہر رستہ روک کے بیٹھ گئے پر حضرت محمد صاحب اوہناں دے ارادے نوں بھانپدیاں رستہ بدل کے مکے توں کجھ میل دی دوری 'تے ستھت 'ہدیبیا' دے ستھان 'تے پہنچ کے ٹھہر گئے اتے قریش نوں سنیہا بھیجیا کہ اسیں لڑن نہیں آئے، صرف کعبے دی زیارت کرن آئے ہاں۔ مکے والیاں نے اروا بن مسعود نوں قریش دی طرفوں گل بات لئی بھیجیا۔ آپ نے اس نوں وی اوہو ہی گلّ کہی، جہڑی پہلاں قریش نوں سنیہے وچ کہہ چکے سن۔ اروا حضرت محمد دی شخصیت توں اینا پربھاوت ہویا کہ اس نے قریش نوں مسلماناں نال صلح کرن دی صلاحَ دتی پر قریش والیاں نے اروا دی گلّ ٹھکرا دتی۔ حضرت محمد صاحب نے اپنے اک سہابی حضرت عثمان نوں دوسری وار قریش دے سرداراں کول بھیجیا پر اوہناں نے اس نوں واپس نہ آؤن دتا اتے اپنے کول روک لیا، جس نال خبر فیل گئی کہ حضرت عثمان نوں شہید کر دتا گیا ہے۔ اس خبر نوں سن کے حضرت محمد صاحب کہن لگے کہ ہن تاں عثمان دے خون دا بدلہ لینا ہی پویگا۔ آپ اک ککر دے درخت ہیٹھاں بہہ گئے اتے وڈے سرداراں نوں بلا کے اس فیصلے اتے موہر لگوائی کہ اسیں مر جاوانگے پر حضرت عثمان دے خون دا بدلہ لئے بناں واپس نہیں جاوانگے۔ مسلمان لڑن لئی تیار ہو گئے پر حضرت عثمان دی شہیدی دی خبر غلط نکلی۔ لڑائی لئی مسلماناں دے اتشاہ دا پتہ قریش نوں وی لگّ گیا۔ اوہناں نے سہیل بن عامر نوں دوت بنا کے مسلماناں نال صلاح دی گل بات کرن لئی دوبارہ بھیجیا۔ لمبا سماں گل بات کرن توں بعد سمجھوتہ ہو گیا۔

سمجھوتے دیاں شرطاں

ہدیبیا دے سمجھوتے دیاں شرطاں لکھن لئی حضرت علی نوں بلایا گیا۔ جدوں سمجھوتہ لکھیا جا رہا سی تاں قریش والیاں ولوں 'اﷲ دا رسول' لکھن اتے اعتراز جتایا گیا۔ سمجھوتے نوں ٹٹن توں روکن لئی حضرت محمد صاحب نے آپ اپنے ہتھاں نال اعتراز والے شبداں نوں کٹّ دتا اتے سمجھوتہ نیپرے چڑھ گیا۔ جدوں سہابیاں نے آپ توں اجیہا کرن بارے پچھیا تاں آپ نے فرمایا، 'ایہہ نہیں مندے تاں کی ہویا پر میں اﷲ دی سہں اﷲ دا رسول ہی ہاں۔' صلاح دیاں شرطاں نمن لکھت انوسار سن- 1. مسلمان اس سال واپس چلے جان اتے اگلے سال صرف 3 دن لئی آؤن پر اوہناں کول میان وچ پائی تلوار توں وکھرا ہور کوئی ہتھیار نہ ہووے۔ (2) جے قریش دا کوئی آدمی مسلمان ہو کے مدینے جاوے تاں اس نوں واپس کر دتا جاوے اتے جے کوئی مسلمان مدینہ چھڈّ کے مکے آ جاوے تاں اس نوں واپس نہیں کیتا جاویگا۔ (3) عرب دے قبیلیاں نوں اختیار ہووےگا کہ مسلماناں جاں قریش جس نال وی مرضی ہووے سمجھوتہ کر سکدے ہن۔ (4) ایہہ سندھی 10 سالاں تکّ لاگوُ رہیگی۔ ایہہ شرطاں بھاویں مسلماناں دے ورودھ جاندیاں سن پر اوہ ایہناں نوں اپنی جت سمجھدے سن، کیوں جو قریش نے اوہناں دے راہ دا روڑا نہ بنن دا وعدہ کر لیا سی۔ اجے ایہہ شرطاں لکھیاں ہی جا رہیاں سن کہ سہیل دا پتر ابو جندل کسے طرحاں مکے دے قریش دی قید وچوں بھجّ کے بیڑیاں سمیت حضرت محمد کول آیا اتے سارے مسلماناں دے ساہمنے دسیا کہ صرف مسلمان ہون کرکے اس نوں ایہہ سزاواں دتیاں جا رہیاں ہن۔ اس نے ایہہ وی آکھیا کہ مینوں ایہناں دے پنجے وچوں چھڈا کے لے چلو۔ پر محمد صاحب نے مسلماناں نوں کیہا کہ صلاح دی سندھی انوسار تسیں اس نوں نال نہیں لجا سکدے۔ موقعے انوسار مسلماناں لئی اس ستھتی نال نپٹنا اوکھا کم سی۔ ابو جندل اتے ظلم اس لئی ہو رہے سن کہ اوہ مسلمان ہو چکیا سی پر سمجھوتے انوسار مسلمان اس نوں نال نہیں لجا سکدے سن۔ حضرت عمر حضرت محمد نوں کہن لگے کہ جے تسیں سچے پیغمبر ہو تاں ایہہ نیوانپن کیوں دکھا رہے ہو۔ پر حضرت محمد صاحب نے آکھیا کہ میں ربّ دا پیغمبر ہاں۔ اس دے حکماں دی النگھنا نہیں کر سکدا۔ اوہناں نے ابو جندل دے معاملے وچ دخلئندازی نہ کرکے پہلاں سندھی نوں سرے چڑھایا اتے پھیر ابو جندل نوں آکھن لگے، 'ابو جندل صبر توں کم لے۔ ربّ تیرے اتے دوجے دکھیاں لئی چھیتی ہی کوئی راہ کڈھن والا ہے۔ ہن سندھی ہو چکی ہے، اسیں ایہناں نال کیتے وعدے توڑ نہیں سکدے۔' ابو جندل نوں بیڑیاں سمیت واپس جانا پیا۔

پڑوسی بادشاہاں نوں اسلام دا سندیش

مکے والیاں نال ہدیبیا دی صلاح کرن توں بعد حضرت محمد صاحب نے اسلام دے پرچار اتے پھیلاؤ واسطے کجھ دھیان دینا شروع کیتا۔ اک دن آپ نے سہابیاں نوں اکٹھا کیتا اتے فرمایا، 'ہے لوکو! ربّ سچے نے مینوں ساری دنیا لئی رحمت بنا کے بھیجیا ہے اتے ایہہ رحمت دا سندیش ساری دنیا دے واسطے ہے۔ دیکھو حضرت عیسیٰ وانگوں بھید-بھاو نہ رکھیو۔ جاؤ میرا سندیش سارے جگت وچ پہنچا دیو۔ اسے سال سنّ 6 ہجری نوں آپ نے پڑوسی ملکاں دے بادشاہاں نوں پتر بھیجے، جنہاں راہیں اوہناں نوں اسلام دا سندیش دتا گیا سی۔ ایہہ چٹھیاں لے کے آپ دے نیوکت کیتے سہابی وکھ-وکھ ملکاں وچ گئے، جنہاں دا ویروا کئی کتاباں وچ ملدا ہے۔ ایران دے بادشاہ خسرو پرویز کول حضرت عبداللہ بن ہزافا نوں پتر دے کول بھیجیا گیا۔ اس پتر وچ لکھیا سی، 'شروع کردا ہاں اﷲ دے ناں نال جہڑا بہت ہی رحمٰن اتے رحیم (دیالو اتے کرپالو) ہے۔ اﷲ دے رسول محمد ولوں ایران دے بادشاہ کسرا نوں سلام ہووے اس بندے 'تے جہڑا ہدایت نوں سویکار کرن والا ہووے۔ اﷲ اتے اس دے رسول تے ایمان لیاوے اتے ایہہ گواہی دیوے کہ ربّ توں بناں کوئی دوسرا ہور عبادت دے لایق نہیں ہے اتے ایہہ کہ میں ربّ ولوں بھیجیا ہویا پیغمبر ہاں، تاں جو ہر پرانی نوں ربّ دا حکم نہ منن دے بھیڑے پرینام توں بچاواں۔ تسیں وی اﷲ دی آگیاکاری اتے ادھینگی سویکار کر لوو تاں سلامت رہوگے۔ نہیں تاں اگّ دی پوجا کرن والیاں دے اپرادھاں دا پاپ وی تہاڈے سر ہووےگا۔' خسرو پرویز ٹھاٹھ-باٹھ نال رہن والا ہینکڑباز بادشاہ سی۔ اوہ پتر نوں پڑھدیاں ہی اگّ-بگولا ہو گیا اتے بولیا، 'میرے ادھین ہو کے وی مینوں انج لکھدا ہے۔' اس نے ایہہ کہہ کے پتر پھاڑ دتا اتے یمن دے راجپال نوں حکم دتا کہ نبی ہون دے اس داعویدار نوں پھڑ کے ساڈے ساہمنے حاضر کیتا جاوے۔ یمن دے راجپال نے دو بندیاں نوں بھیجیا کہ اوہ آپ نوں گرفتار کرکے ایران دے دربار وچ پیش کرن۔ اسے سمیں خسرو پرویز نوں اس دے پتر نے قتل کر دتا اتے آپ بادشاہ بن بیٹھیا۔ حضرت محمد جیون تے سندیش دا کرتا محمد عبدل ہئیّ لکھدا ہے، 'جدوں راجپال دے بندے حضرت محمد صاحب دے کول پہنچے تاں اوہناں نوں خسرو پرویز دے قتل ہون دا پتہ نہیں سی پر حضرت محمد صاحب نوں ربّ دے آدیش انوسار اس دی جانکاری پراپت ہو گئی سی۔ آپ نے اوہناں بندیاں نوں اس گھٹنا دی سوچنا دتی اتے فرمایا کہ تسیں واپس جاؤ اتے راجپال نوں آکھو کہ اسلامی راج خسرو دی راجدھانی تکّ پہنچیگا۔

روم دا بادشاہ جس نوں قیصر جاں ہرکل کیہا جاندا سی، دے کول دہیء قلبی نوں خط دے کے بھیجیا گیا۔ قیصر اس سمیں بیتل مقدس آیا ہویا سی۔ خط پڑھن توں بعد اس نے حکم دتا کہ عرب دا کوئی وی وپاری جہڑا میرے ملک وچ آیا ہویا ہووے، اس نوں دربار وچ بلایا جاوے۔ سببّ نال اوہناں دناں وچ قریش دے سردار ابو سفیان غازہ گئے ہوئے سن۔ قیصر دے ملازماں نے اس نوں بیتل مقدس لجا کے دربار وچ پیش کر دتا۔ قیصر نے حضرت محمد صاحب دے بارے اس توں بہت سارے سوال پچھے۔ بھاویں ابو سفیان اجے تکّ اسلام نہیں لیایا سی پر اوہ حضرت محمد صاحب دے دوت دے ساہمنے جھوٹھ نہ بول سکیا۔ اس نے قیصر نوں محمد صاحب بارے سبھ کجھ سچ-سچ آکھ دتا، جس توں پربھاوت ہو کے قیصر نے کجھ مجبوریاں دسدیاں اسلام تاں قبول نہ کیتا پر سفیر نوں بڑے سنمان نال واپس بھیجیا۔ مصر دے بادشاہ مکوکس دے کول حضرت حاتب پتر ابی بلتا نوں بھیجیا گیا۔ خط وچ مصر اتے اسکندریا دے بادشاہ نوں سمبودھت کرکے حضرت محمد ولوں لکھیا گیا سی، 'میں تہانوں اﷲ دے دین دی دعوت دندا ہاں۔ اسلام لے آؤ سلامت رہوگے۔ اے اہلے کبت! اک ایسی بات دی طرف آؤ، جہڑی ساڈے اتے تہاڈے وچکار سانجھی ہے۔ اسیں اﷲ توں بناں کسے دی عبادت نہ کریئے اتے اس دا کسے نوں شریک نہ بنائیے۔' مکوکس نے خط توں بناں سفیر نال ہور وی گل بات کیتی اتے کہن لگیا، 'مینے نبی دیاں ساریاں گلاں اتے غور کیتی ہے، اوہ کوئی بری بات نہیں کہندا۔ اوہ نہ جادوگر ہے اتے نہ کاہن، سگوں اس دے کول نبی ہون دیاں ساریاں نشانیاں موجود ہن۔ اسلام قبول کرن بارے میں غور کرونگا۔' بھاویں اس نے اسلام قبول نہ کیتا پر حضرت حاتب دا بڑا مان-سنمان کیتا اتے بہت سارے قیمتی تحفے دے کے واپس بھیجیا۔ ہبشا دے بادشاہ نجاشی کول حضرت امرو بن امیا حضرت محمد صاحب دا خط لے کے گئے۔ اوہ پہلاں ہی اسلام قبول کر چکا سی اتے اوکھے سمیں ہجرت کرکے آئے مسلماناں دی قریش دی ورودھتا دے باو جود سانبھ-سنبھال وی کیتی سی۔ اس نے امرو بن امیاں دی چنگی سیوا کیتی اتے عزت-مان نال حضرت محمد صاحب دے واسطے تحفے دے کے وداع کیتا۔ ایہناں توں علاوہ آپ نے کئی ہور بادشاہاں نوں وی خط لکھے، جنہاں وچ بحرین، یماما، دمشق، امان آدی ملکاں دے ناں لئے جا سکدے ہن۔

خیبر دی لڑائی

ہجاز علاقے دے اتر والے پاسے خیبر دے ستھان نوں یہودیاں نے مسلماناں دے خلاف سازشاں دا گڑھ بنایا ہویا سی، جتھے اوہناں نے اپنی رہائش لئی کئی قلعے بنا رکھے سن۔ مدینے وچوں کڈھے ہوئے بنو نظیر دے یہودی وی اتھے ہی آباد سن، اس لئی اوہ مسلماناں توں بدلہ لین لئی نت دن نویاں سازشاں گھڑدے رہندے سن۔ ہن اوہ عرباں دے وڈے قبیلے غتفان نال رل کے مدینے اتے حملہ کرن دیاں تیاریاں کر رہے سن۔ جدوں حضرت محمد صاحب نوں یہودیاں ولوں مدینہ اتے حملہ کرن دیاں تیاریاں دی خبر ملی تاں اوہ 1600 مسلمان فوجیاں نوں نال لے کے خیبر اتے حملہ کرن لئی تر پئے۔ اوہناں نے خیبر پجدیاں ہی بناں دیر کیتیاں خیبر دے سارے قلعیاں نوں گھیرا پا لیا اتے کجھ دناں دی لڑائی توں بعد 'کموس' ناں دے قلعے توں بناں ساریاں نوں فتح کر لیا۔ اس قلعے دے سردار دا ناں مرہب سی، جہڑا تکڑا لڑاکو اتے لڑائی دیاں گتیودھیاں توں جانو سی۔ قلعے نوں فتح کرن لئی حضرت محمد صاحب نے اپنے جوائی حضرت علی نوں کمانڈر نیوکت کرکے چڑھائی کرن لئی کیہا۔ حضرت علی دے قلعے دے نیڑے پہنچدیا ہی یہودی سردار، جس دا ناں مرہب سی، ساہمنے آ کھلویا۔ فوج دے دوواں سرداراں وچ سدھی لڑائی ہوئی، جس وچ 'مرہب' ماریا گیا۔ حضرت علی نے 'کموس' دی فوج نوں پچھے دھکدیاں قلعے دا دروازہ توڑ دتا اتے مسلم فوج قلعے وچ داخل ہو گئی۔ یہودی فوج نے قلعے دے اندر کجھ چر لئی مقابلہ کیتا اتے ہتھیار سٹّ دتے۔ جت توں بعد حضرت محمد صاحب کجھ دن قلعے وچ رکے۔ آپ نے ہارے ہوئے یہودیاں نال چنگا سلوک کیتا۔ مسلماناں دے ہتھوں ہار جان توں بعد یہودیاں نے بینتی کیتی کہ جہڑیاں زمیناں اوہناں دے قبضے ہیٹھ ہن، جے اوہناں دے کول ہی رہن دتیاں جان تاں اوہ مسلماناں نوں ادھی پیداوار دندے رہنگے۔ حضرت محمد صاحب نے اوہناں دی ایہہ بینتی پروان کر لئی۔ آؤن والے سمیں وچ مسلمان حاکماں نے جس ڈھنگ نال ادھی پیداوار وصولن لئی چنگا ووہار کیتا، اس نے ہولی-ہولی یہودیاں دے مناں نوں جت لیا۔ مسلمان ادھیکاری پیداوار دے دو حصے کرکے ڈھیریاں لا دندے۔ ایہہ واہیکاراں دی مرضی اتے نربھر سی کہ اوہ جہڑی ڈھیری چاہن، پہلاں چکّ لین۔ خیبر دی لڑائی توں بعد حضرت محمد صاحب نے اوہناں مسلماناں نوں ہوشا توں مدینے سدّ لیا، جہڑے مکے وچ رہن سمیں قریش والیاں دے ظلماں توں تنگ آ کے ہجرت کر گئے سن۔

موتہ دی لڑائی

مکے دے قریش نال ہدیبیا دی صلاح کرن پچھوں حضرت محمد صاحب نے عرب دے نیڑے-تیڑے وسدے گوانڈھی ملکاں دے بادشاہاں نوں اسلام ولّ آؤن لئی جہڑے پتر لکھے سن، اوہناں وچ اک پتر ہارس بن عمیر دے ہتھ بصرہ دے عیسائی بادشاہ نوں وی بھیجیا سی۔ جدوں ہارس بن عمیر خط دے کے واپس آ رہے سن تاں رستے وچ بلکا دے سردار سرجیل پتر امرو گسانی نے اوہناں نوں قتل کر دتا۔ قاصد نوں قتل کرن دے ظلم وجوں حضرت محمد صاحب نے اپنے منہ بولے پتر زید بن ہارس نوں 3000 فوج دے کے قاتلاں نوں سزا دین لئی روانہ کیتا اتے حکم کیتا کہ جے زید شہید ہو جاوے تاں جعفر بن ابی طالب فوج دے سردار ہونگے۔ جے اوہ وی شہید ہو جان تاں عبداللہ بن رواہا سردار ہونگے۔ سجیل نوں پتہ چلیا تاں اس نے مسلمان فوج دے مقابلے لئی وڈی فوج تیار کر لئی۔ روم دا بادشاہ وی اپنی فوج لے کے سرجیل دی سہائتا لئی آ پہنچیا۔ ملک شام دے اک ستھان موتا دے نیڑے دوواں فوجاں دا مقابلہ ہویا۔ رومیاں دی وڈی فوج دا مقابلہ کردے حضرت محمد صاحب ولوں تھاپے فوج دے تنوں سردار واری-واری شہید ہو گئے۔ تناں دی شہادت توں بعد حضرت خالد بن ولید نے جھنڈا اپنے ہتھ وچ لیا اتے بہادری نال لڑدے ہوئے مسلم فوج نوں رومیاں دے گھیرے وچوں باہر کڈھ لیائے۔ 'الرہیکل مختوم' دا لیکھک لکھدا ہے کہ ایہہ خالد پتر ولید دی ہشیاری ہی سی کہ اوہ اپنے طریقے نال مسلمان فوج نوں بچاؤن وچ سفل ہو گئے۔ جدوں دوواں فوجاں دا ساہمنا ہویا تاں جھڑپاں دے درمیان اسلامی فوج دے کمانڈر خالد نے اپنی فوج دا انتظام ٹھیک رکھدے ہوئے مسلمان فوج نوں ہولی-ہولی پچھے ہٹاؤنا شروع کر دتا۔ ساہمنے لڑ رہی رومی فوج نے اس لئی پچھا نہ کیتا کہ مسلمان فوج اوہناں نوں دھوکھا دے رہی ہے اتے کوئی چال چل کے اوہناں نوں ریگستان وچ لجانا چاہندی ہے۔ اس چال دا سٹہ ایہہ نکلیا کہ رومی فوج اپنے علاقے وچ واپس چلی گئی اتے مسلمان فوج دا پچھا نہ کیتا۔ سٹے وجوں مسلم فوج وی مدینے نوں واپس چلی گئی۔ اتہاسکار لکھدے نے کہ خالد پتر ولید دے ہتھوں اس لڑائی وچ 10 تلواراں ٹٹیاں۔ حضرت محمد صاحب نے ایہناں نوں سیفلا دا خطاب دتا، جس دے ارتھ ربّ دی تلوار دے ہن۔ اسے خالد بن ولید نے اسلامی فوج دا کمانڈر بنن توں بعد لال ساگر توں پار یورپ وچ داخل ہو کے سپین، جس نوں اس سمیں اندلش کیہا جاندا سی اتے ہور ملکاں نوں فتح کیتا۔

مکے اتے چڑھائی

جہڑی مسلماناں اتے مکہ دے قریش والیاں وچکار ہدیبیا دے ستھان اتے سندھی ہوئی سی اس وچ ایہہ وی لکھیا ہویا سی کہ عرب دے جہڑے قبیلے قریش دے دوست بننا چاہن، اوہ قریش نال سندھی کر سکدے ہن اتے جہڑے قبیلے مسلماناں نال دوستی کرنا چاہن اوہ مسلماناں نال سندھی کر سکدے ہن۔ جویں قریش اتے مسلمان 10 سال تکّ اک-دوجے نال نہیں لڑنگے، اسے طرحاں اوہناں دے دوست قبیلے وی آپس وچ نہیں لڑنگے۔ اس مواہدے دیاں شرطاں انوسار عرب دا خزاء قبیلہ مسلماناں دا دوست بن گیا اتے اک دوسرا قبیلہ بکر قریش دا ساتھی بن گیا۔ پرانی چلی آ رہی دشمنی کرکے اک دن قبیلہ بکر نے قبیلہ خزاء اتے حملہ کرکے بے رحمی نال عورتاں اتے بچیاں نوں قتل کر دتا۔ اس لڑائی وچ قریش قبیلے نے بنو بکر دی شرھیام سہائتا کیتی۔ خانا کعبہ وچ مار-دھاڑ حرام سی پر قبیلہ بکر دے لوکاں نے قریش والیاں دی شہِ اتے خانا کعبہ وچ جان بچاؤن لئی چھپے قبیلہ خزاء دے لوکاں نوں اندر جا کے قتل کر دتا۔ بنو خزاء دے کجھ آدمی مدینے پہنچے اتے اوہناں نے بنو بکر اتے قریش دیاں ودھیکیاں دے خلاف حضرت محمد صاحب اگے شکایت کیتی۔ قبیلہ خزاء دی بپتا دا حالَ سن کے حضرت محمد صاحب بہت دکھی ہوئے اتے اوہناں نے قریش والیاں کول قاصد بھیج کے منگ کیتی کہ بنو خزاء دے مارے گئے لوکاں دے خون دا بدلہ دیو جاں بنو بقر دا ساتھ چھڈّ دیو، جے ایہہ دوویں شرطاں منظور نہیں تاں ساڈا اعلان سمجھو کہ ہدیبیا دا سمجھوتہ ختم ہو گیا ہے۔ قریش دے زوشیلے جواناں نے پہلیاں دوویں شرطاں ٹھکرا دتیاں اتے تیسری شرط منظور کر لئی۔ قاصد دے مدینہ پرط جان توں بعد جدوں اوہناں نے حقیقت سمجھی تاں اپنے سردار ابو سفیان نوں ہدیبیا دا سمجھوتہ لاگوُ رکھن لئی مدینے بھیجیا پر اوہ حضرت محمد صاحب نوں راضی نہ کر سکیا۔ حضرت محمد صاحب نے مسلماناں نوں چپ چاپ رہِ کے لڑائی دی تیاری دا حکم دتا۔ رمضان دا مہینہ سی۔ 10 ہجری نوں آپ نے 10 ہزار مسلماناں دی فوج لے کے مکے اتے چڑھائی کر دتی۔ جدوں مکے والیاں نوں اس دی خبر ملی تاں ابو سفیان اسلامی فوج دی ٹوہ لین لئی مکے توں باہر نکلیا اتے فوج دے نیڑے پہنچ گیا پر کجھ فوجیاں ولوں فڑ کے حضرت محمد دے ساہمنے پیش کر دتا گیا۔

مکے دی فتح

حضرت محمد صاحب دے ساہمنے پیش کیتا جان والا قریش دا سردار اوہو ہی ابو سفیان سی، جس نے مسلماناں نوں سبھ توں ودھ تکلیفاں دتیاں سن اتے حضرت محمد صاحب نوں مارن دیاں کوششاں کیتیاں سن پر اج حضرت محمد صاحب دے ساہمنے سر جھکائی کھڑھا سی۔ حضرت محمد صاحب نے اس نوں معاف کردیاں واپس بھیج دتا اتے کیہا کہ مکے جا کے میری طرفوں اعلان کر دیوو کہ جہڑا بندہ ابو سفیان جاں خانا کعبہ وچ پناہ لویگا، اس نوں معاف کر دتا جاویگا۔ جہڑا بندہ گھر دا دروازہ بند کرکے اندر بیٹھ جاویگا، اس نوں وی معاف کر دتا جاویگا۔ ابو سفیان نے مکہ والیاں نوں اکٹھا کرکے آپ دا سنیہا دے دتا۔ جدوں حضرت محمد مکے وچ داخل ہوئے تاں آپ دی فوج نے چٹے رنگ دا جھنڈا بلند کیتا ہویا سی۔ آپ نے اپنے سر اتے لوہے دا ٹوپ پایا ہویا سی، جس اتے کالے رنگ دا عمامہ بنھیا ہویا سی۔ آپ اچی آواز وچ صورتَ فتے دا اچارن کردے جا رہے سن اتے ربّ دی حضوری وچ اس قدر نمرتا وچ لین سن کہ جس اوٹھ اتے سوار سن، آپ دا چہرہ اس دی پٹھّ نال لگدا جا رہا سی۔ جدوں مسلمان مکے وچ داخل ہوئے تاں کجھ جوشیلے جواناں دے گروپ نے مسلماناں نوں روکنا چاہیا اتے دو مسلماناں نوں شہید کر دتا پر جدوں مسلماناں نے تلواراں کڈھیاں تاں 13 دے قریب لاشاں چھڈّ کے بھجّ گئے۔ مکے وچ داخل ہون توں بعد آپ سدھے کعبہ وچ پہنچے۔ خانا کعبہ دے دوآلے 7 چکر لاؤن توں بعد آپ اندر داخل ہوئے اتے اندر پئے سارے بتاں نوں توڑ کے باہر سٹّ دتا۔ کندھاں اتے بنیاں نبیاں دیاں تصویراں صاف کروائیاں اتے شکرانے دی دو رکات نماز پڑھی۔ نماز توں وہلے ہو کے آپ نے قریش والیاں نوں سدّ بلایا۔ جدوں اوہ حاضر ہوئے تاں آپ نے اوہناں دے ساہمنے بھاشن دتا اتے آکھیا، 'تسیں کی سمجھدے ہو کہ میں تہاڈے نال کی سلوک کرن والا ہاں'؟ اوہناں نے جہڑا بھاشن دتا، اس دے کجھ انش کتاباں وچ ایوں ملدے ہن- حضرت محمد صاحب اپنے بھاشن وچ قریش والیاں نوں سمبودھن کرکے آکھن لگے کہ 'ربّ توں چھٹّ کوئی ہور پوجن یوگ نہیں ہے۔ اس دا کوئی بھائیوال نہیں۔ اس نے اپنا بچن پورا کرن لئی اپنے بندے دی سہائتا کیتی۔ اج تہاڈے سارے تکبر، ساریاں پرانیاں ہتیاواں اتے خون دے بدلے ختم کیتے جاندے ہن پر کعبے وچ حاجیاں نوں پانی پیاؤن اتے کعبے دی دیکھ-ریکھ مسلماناں دے ہتھاں وچ ہوویگی۔

قریش اتے دنیا لئی سندیش

آپ نے آکھیا، 'قریش والیو! ہن ربّ دی اگیانتا دا ابھیمان دلاں وچوں میٹ دیو۔ سمچی منکھ جاتی اک آدم دی اولاد ہے اتے آدم نوں مٹی توں بنایا گیا سی۔' اوہناں نے قرآن شریف دیاں کجھ آئتاں وی پڑھ کے لوکاں نوں سنائیاں، جنہاں وچ ربّ دا سندیش سی کہ، 'لوکو! میں تہانوں اک پرکھ اتے اک استری توں پیدا کیتا۔ تہاڈے قبیلے اتے ونش بنائے، تاں جو تسیں اک-دوجے توں نکھیڑ کے پچھانے جا سکو۔ پر ربّ لئی شریف اوہ ہی ہے جہڑا پرہیزگار ہے۔ اﷲ جاننہار وی ہے اتے گیان وان وی۔' اس توں وکھ اوہناں نے کجھ دوجیاں گلاں وی لوکاں نوں آکھیاں۔ بھاشن دندیاں-دندیاں آپ نے قریش والیاں توں پچھیا، 'کی تسیں جاندے ہو اج میں تہاڈے نال کی سلوک کرن والا ہاں۔' ساریاں نے اکجٹ ہو کے آکھیا 'تسیں ساڈے بھرا اتے پیارے بھتیجے ہو۔' اوہناں دا اتر سن کے آپ نے آکھیا، 'جاؤ اج تہاڈے اتے کوئی دوش نہیں، تسیں سبھ آزاد ہو۔' عرب وچ خون دا بدلہ خون لین نوں ضروری سمجھیا جاندا سی۔ جے کسے دا کوئی بندہ کسے نوں قتل کر دندا تاں ونش دے اتہاس وچ اس گھٹنا نوں لکھ دتا جاندا اتے جد تکّ اس خاندان دا بندہ بدلہ نہ لے لیندا، سارے دے سارے ونش نوں چین نہ آؤندا۔ پر حضرت محمد صاحب نے خون دے سارے بدلیاں نوں معاف کر دتا اتے عرب دے لوکاں نوں سرکھیا اتے شانتی والا جیون دان دے دتا۔ اوہناں نے عرباں وچوں خاندان اتے ونش دے گھمنڈ جہے پرانے روگ نوں ختم کر دتا، کیوں جو اسلام وچ اوچ-نیچ لئی کوئی تھاں نہیں اتے نسل دی شرافت دا اسلام وچ کوئی ارتھ نہیں۔ حضرت محمد صاحب نے نابرابری دے روگ نوں ختم کرکے منکھتا وچ برابری دا اعلان کیتا، جہڑا اج تکّ اسلام توں چھٹّ کسے ہور دھرم وچ ویکھن نوں گھٹّ ہی ملدا ہے۔ مکے دی فتح حضرت محمد صاحب دی زندگی دے مہتوپورن سفر دی آخری منزل سی، جہڑی اوہناں ولوں لوکاں نوں دتی اسلام دی دعوت دی 23 سالاں دیاں جنگاں، فتنیاں اتے ہنگامیاں اتے جت پراپت کرن توں بعد پراپت ہوئی سی۔ مکے دی فتح دے نال ہی عرب دی سیاسی زندگی دا پاسہ پلٹ گیا۔ ایہہ فتح لنگھ چکے سمیں اتے آؤن والے سمیں وچ اک قسم دی لکیر سی۔ جہڑے قریش والے پورے عرب دے ملکاں دی نگاہ وچ دین دی ٹھیکیداری کردے سن، اوہ اوہناں توں کھسّ گئی سی۔ خانا کعبہ وچوں بتّ چکّ دتے گئے سن اتے ساری دنیا دے حج کرن والے لوکاں لئی ضروری ہو گیا سی کہ جے اوہ حج کرنا چاہندے ہن تاں اوہناں نوں اسلامی طریقے آپناؤنے پینگے۔

حنین دی لڑائی

حضرت محمد صاحب دے دیالو سبھاء اتے مٹھے بولاں صدقہ لوک دھڑادھڑ مسلمان ہون لگے اتے دوجے پاسے مکے اتے مسلماناں دی جت دا پربھاو دوجے قبیلیاں اتے وی پیا | ہن اوہناں نوں وی سمجھ آؤن لگّ گئی سی کہ اسلام دا سدا دین والا شاسک راج جاں دھن دا بھکھا نہیں ہے، سگوں اﷲ دا پیغمبر ہے اتے اس دا سنیہا لوکاں تکّ پہنچاؤن ہی آیا ہے | مکے دی جت دے ترنت بعد ہر پاسیوں وکھ-وکھ قبیلیاں دے وفد حضرت محمد صاحب دے کول آ کے مسلمان ہون لگّ گئے سن | جہڑے قبیلے اسلام دی اس چڑھت نوں اپنے لئی خطرہ سمجھدے سن، اوہناں وچ ہوازن اتے شفیق قبیلے سبھ توں اگے سن | ایہہ لڑاکو قبیلے سمجھدے سن کہ مکے دی جت پچھوں ہن مسلمان اوہناں اتے ہی چڑھائی کرنگے | اوہناں نے اپنے اک سردار مالک بن عوف نظری نوں اپنا راجا نیوکت کیتا اتے مسلماناں دے خلاف جنگ دی تیاری شروع کر دتی | مکے اتے تائف دے وچکار مکے توں تقریباً 50 میل دی دوری 'تے اک گھاٹی دا ناں ہنین ہے | اس تھاں اتے ہوازن اتے سکیف تے وڈے-وڈے قبیلے رہندے سن | مسلماناں دی چڑھت اتے مکے اتے قبضے نوں دیکھ کے ایہناں دوواں نے مل کے مسلماناں نال لڑائی کرن دی تیاری شروع کر دتی | جدوں حضرت محمد صاحب نوں اس دی سوہ ملی تاں اوہناں نے وی لڑائی دی تیاری شروع کر دتی | آپ جنگی سامان نال بھرپور سکھلائی وچ نپننتا پراپت 12 ہزار فوج لے کے مقابلے لئی چل پئے | کئی کتاباں وچ قرآن دا حوالہ دے کے لکھیا ملدا ہے کہ مسلماناں ولوں پہلی وار اجیہی فوج تیار کیتی گئی سی اتے اس دی طاقت بھری دکھّ نوں دیکھ کے کئی لوک تکبر وچ آ کے بول وی پئے سن کہ اج سانوں کون ہرا سکدا ہے | جدوں ایہہ فوج ہنین دی وادی وچ پہنچی تاں گھات لا کے پہاڑ اتے بیٹھے دشمن دی فوج دے سپاہیاں نے دوواں پاسیاں توں تیراں دی ورکھا شروع کر دتی | اسلامی فوج وچ مکے دے دو ہزار اجیہے فوجی وی شامل سن، جہڑے اجے نویں-نویں مسلمان بنے سن | تیراں دی ورکھا نوں دیکھ کے نویں فوجی پچھانہ ولّ بھجّ پئے، جس نال ساری فوج وچ ہفڑا-دفڑی فیل گئی اتے حضرت محمد صاحب کجھ ساتھیاں نال کھڑے رہِ گئے | اوہناں نے اچی آواز رکھن والے حضرت عباس نوں مسلماناں نوں رک جان لئی کیہا | اس آواز نوں سنن نال بھجے جاندے فوجی رک گئے | اس لڑائی دا ذکر قرآن شریف وچ وی سورتَ توبہ آئت 25-26 وچ آیا ہے

'ہنین دا دہاڑا چیتے کرو جدوں تہانوں اپنی ودھ گنتی اتے گھمنڈ سی پر اوہ تہاڈے کسے کم نہ آئی اتے دھرتی عینی وشال ہندیاں وی تہاڈے لئی سوڑی ہو گئی اتے تسیں پٹھّ وکھا کے نسن لگّ پئے۔ پھیر اﷲ نے اپنے پیغمبر اتے مسلماناں دے دلاں تے نڈرتا، تسلی اتے دھیرج دا وردان کیتا اتے نہ دسن والیاں فوجاں بھیجیاں اتے کافراں نوں دنڈ دتا۔ کافراں دی ایہی سزا ہے۔' جویں پہلاں دسیا جا چکا ہے کہ بھجے جاندے مسلمان فوجیاں نوں روکن لئی حضرت محمد صاحب نے حضرت عباس نوں کیہا کہ اوہ اچی آواز مار کے ایہناں نوں روکن۔ حضرت عباس دی آواز سن کے پٹھّ دکھا کے بھجی جاندی مسلمان فوج رک گئی اتے حضرت محمد دے جوشیلے شعر؎ سن کے دشمناں اتے ٹٹّ پئی۔ دشمناں دے پیر اکھڑ گئے اتے مسلماناں نوں سمپورن جت پراپت ہوئی۔ اوہناں نے دشمن فوج دا تائف تکّ پچھا کیتا اتے بہت ساریاں نوں قید کر لیا۔ تائف وچ جا کے ایہہ فوج قلعے وچ بند ہو گئی۔ مسلمان فوجاں نے قلعے نوں گھیر لیا۔ 20 دن تکّ ایہہ گھیرا جاری رہا۔ آخر ایہہ سوچ کے کہ ہن دشمن دی طاقت ختم ہو چکی ہے، محمد صاحب نے اس دعا نال گھیرا چکّ لیا کہ ربّ ایہناں نوں بدھی بخشے اتے میرے کول بھیجے۔ اس لڑائی وچ بے حساب مال-دولت مسلمان فوج دے ہتھ آیا، جہڑا فوجیاں وچ ونڈ دتا گیا۔ اس لڑائی وچ آپ نوں دودھ پلاؤن والی بیبی حلیمہ دی پتری آپ دی رجائی بھین سیما وی قید کرکے آپ دے ساہمنے لیاندی گئی۔ ایہہ اوہی سیما سی، جہڑی چھوٹے ہندیاں حضرت محمد صاحب نوں کھڈایا کردی سی۔ جدوں اوہ اپنا رشتہ دسن لئی حضرت محمد صاحب دے ساہمنے آئی تاں محمد صاحب نے اس نوں پہچانن توں انکار کر دتا۔ پر جدوں سیما نے اپنے موڈھے توں کپڑا پرھاں ہٹا کے حضرت محمد صاحب دی بچپن وچ کسے گلوں کھجھ کے وڈھی دندی دا نشان دکھایا تاں اوہناں نوں اک دم بچپن یاد آ گیا اتے اوہ کنا ہی چر من وچ یاداں دہراؤندے رہے۔ پھیر آپ نے بھائی دے گھر آئی بھین لئی بہت سارے تحفیاں دا انتظام کیتا، جنہاں وچ اوٹھ اتے نقدی وی شامل سی۔ آپ نے اپنی بھین نوں وداع کرن لگیاں اس نال قید ہو کے آئے سارے قیدیاں نوں وی آزاد کر دتا۔

عرب قبیلیاں دا مسلمان ہونا

اتہاس پڑھدیاں پتہ چلدا ہے کہ دھرم پرورتن دے دو مکھ کارن ہندے ہن، جنہاں وچوں پہلا کارن نویں دھرم دیاں چنگیائیاں ہندیاں ہن۔ عرب وچ اسلام دے آ جان نال سبھ توں پہلاں اوہ لوک مسلمان ہوئے، جہڑے حضرت محمد دے نیڑلے ساتھی سن، کیوں جو اوہ حضرت محمد دی شخصیت توں وی واقف سن اتے اوہناں دے نیڑے رہن کرکے اسلام دیاں سچائیاں نوں وی چھیتی پہچان گئے سن۔ دھرم پرورتن دا دوجا کارن لوبھ، لالچ اتے متلبپرستیاں ہندیاں ہن۔ جنا چر کوئی دھرم کمزور ہندا ہے، اونی دیر تکّ اس نوں دبایا جاندا ہے پر جدوں اوہ طاقت پھڑ جاندا ہے اتے اس نوں سرکاری سرپرستی پراپت ہو جاندی ہے تاں سرکارے-دربارے اچیاں پدویاں پراپت کرن لئی دشمنی رکھن والے لوک وی اس دھرم ولّ مہاندرا موڑ لیندے ہن۔ ایہو کجھ اسلام نال ہویا۔ اس دے طاقت پھڑدیاں ہی عرب دے سارے قبیلیاں نے اس پاسے ولّ مہاراں موڑ لئیاں۔ ایہہ جھوٹھ ہے کہ تلوار دے زور نال دھرم پرورتن کروایا جا سکدا ہے۔ ہنین اتے مسلماناں دی جت توں بعد اتے خانا کعبہ اتے اسلامی جھنڈا لہراؤن توں بعد سارے عرب اتے اسلام دا رعب چھا گیا۔ اک-اک کرکے عرب دے سارے قبیلیاں نے اسلام دے اگے سر جھکاؤنا شروع کر دتا۔ سنّ 9 ہجری وچ عرب دے قبیلیاں نے اینے ڈیلیگیٹ اسلام قبول کرن اتے حضرت محمد صاحب دی ادھینگی سویکار کرن لئی بھیجے کہ اس سال دا ناں ہی 'آمل وفود' بھاوَ ڈیلیگیٹاں دا سال پے گیا۔ یہودی جہڑے اسلام قبول کرنا نہیں سن چاہندے، اوہناں لئی وی عرب وچ رہن لئی اسلام قبول کرن توں بناں ہور کوئی چارہ نہ رہا۔ جدوں سارے عرب اتے حضرت محمد صاحب دی حکومت قایم ہو گئی تاں آپ نے ہر علاقے اتے اپنے حاکم نیوکت کیتے۔ حاکماں دی نیوکتی توں بعد آپ نے سختی نال برائییاں نوں ختم کرن لئی اسلامی قانون لاگوُ کرن دا حکم دتا۔ پورے عرب اتے قبضہ کرن توں بعد وی آپ نے کدے بادشاہاں والا رہن-سہن اتے طریقہ اختیار نہیں کیتا۔ سدا سادگی وچ ہی رہنا پسند کیتا۔ نہ آپ نے اپنے رہن لئی کوئی محل بنوایا اتے نہ بادشاہاں وانگ تاج۔ نہ آپ تخت اتے بیٹھے اتے نہ ہی سیواداراں دی کوئی فوج بھرتی کیتی۔ مسجد نوابی دے حجریاں وچوں ہی نماز پڑھن والی کھزور دی صف اتے بیٹھ کے قوم نوں آدیش دندے رہے اتے سرکار چلاؤندے رہے۔

تبوک اتے چڑھائی

مکے اتے فتح پراپت کیتیاں 9 مہینے لنگھ گئے سن۔ شام دے کجھ مسلمان وپاری جدوں اپنا مال ویچن لئی مدینے آئے تاں اوہناں توں پتہ چلیا کہ روم دا عیسائی بادشاہ عرب اتے چڑھائی کرن لئی تیاریاں کر رہا ہے اتے عرباں دے کجھ عیسائی قبیلے وی اس دا ساتھ دین لئی لڑائی دی تیاری کر رہے ہن۔ جدوں حضرت محمد صاحب تکّ ایہہ خبر پہنچی تاں آپ نے سہابیاں دی صلاحَ نال فیصلہ کیتا کہ روم دے بادشاہ نوں عرب وچ داخل نہ ہون دتا جاوے اتے شام وچ ہی اس نال مقابلہ کیتا جاوے۔ آپ نے عرب دے سارے مسلمان قبیلیاں نوں حکم نامہ بھیجیا کہ روم دے قیصر بادشاہ دا مقابلہ کرن لئی چھیتی توں چھیتی مدینے پجو اتے مدینے دے مسلماناں نوں وی لڑائی دی تیاری دا حکم دتا۔ جدوں لڑائی دیاں تیاریاں ہو رہیاں سن، اس سمیں مینہہ نہ پین کرکے گرمی نال لوکاں دا برا حالَ سی۔ فصلاں پکّ گئیاں سن اتے ایہہ وی ڈر سی کہ جے ایہناں دی کٹائی سمیں سر نہ کیتی گئی تاں کال پے سکدا ہے۔ پر مسلماناں لئی محمد صاحب دا حکم ہر فکر توں اتے سی۔ مدینے توں باہر رہندے عربی قبیلیاں دے مسلمان مدینے پہنچنے شروع ہو گئے۔ دیکھدے ہی دیکھدے قبیلیاں دے لوکاں دی وڈی فوج تیار ہو گئی۔ اینے وڈے لشکر دی سواری اتے جنگی سامان دی گھاٹ نوں دیکھدیاں محمد صاحب نے مدینے دے لوکاں نوں دل کھولھ کے مال-دولت اتے سامان دین لئی پریریا۔ دیکھدے ہی دیکھدے سہابیاں نے سامان دے ڈھیر لا دتے۔ عورتاں نے گہنے اتار کے میدان وچ ڈھیر کر دتے۔ اس طرحاں 30 ہزار فوج لے کے حضرت محمد صاحب مدینے توں چلے اتے سخت گرمی دے ہندیاں عرب دے ریگستان نوں پار کردے تبوک پہنچے۔ مسلماناں دی وڈی فوج نوں دیکھ کے آپ دے مقابلے اتے کوئی عیسائی فوج نہ آئی۔ صرف نیڑے-تیڑے دے قبیلیاں دے کجھ عیسائی حاکم حاضر ہوئے اتے آپ نال ادھینگی دا وعدہ کرکے اتے خراج دینا سویکار کرکے چلے گئے۔ تبوک توں نیڑے دی اک ریاست دا عیسائی حاکم اکیدر روم دے بادشاہ دا انوائی سی۔ محمد صاحب نے خالد بن ولید نوں 400 فوج دے کے اس اتے چڑھائی کرن لئی بھیجیا۔ مقابلے وچ مسلماناں دی جت ہوئی اتے اکیدر نوں گرفتار کرکے حضرت محمد صاحب دے ساہمنے پیش کیتا گیا۔ محمد صاحب نے اس نوں کجھ شرطاں تحت معافی دے دتی اتے آپ 20 دن تکّ تبوک وچ رکن توں بعد واپس مدینے آ گئے۔

آخری حج

مکے نوں چھڈن توں 9 سال بعد سنّ 10 ہجری نوں حضرت محمد صاحب نے آپ حج لئی مکے جان دا اعلان کیتا، جس نوں سندیاں ہی عرب دے کونے-کونے توں مسلمان مدینے پہنچنے شروع ہو گئے۔ 26 زیکئدا (عربی مہینے دا ناں) نوں آپ مسلماناں نوں نال لے کے مدینے توں چلے اتے 6 میل دے فاصلے 'تے زوالے حلیفہ دے ستھان 'تے رات گزاری۔ دوسرے دن آپ نے سویرے حج کرن والے کپڑے جس نوں 'اہرام' کیہا جاندا ہے، پہنے اتے اوٹھنی اتے سوار ہو کے اچی آواز وچ پکاریا : 'اے اﷲ! اسیں تہاڈے ساہمنے حاضر ہاں، حاضر ہاں۔ اے اﷲ تیرا کوئی شریک نہیں۔ ساریاں تعریفاں تیرے واسطے ہی ہن۔ ملک تیرا ہے نیئمتاں تیریاں ہن۔ تیرا کوئی شریک نہیں ہے۔' رستے وچ چلدے چلدیاں ہور لوک وی آپ دے قافلے وچ ملدے گئے۔ مکہ پہنچدے-پہنچدے لوکاں دا اینا وڈا اکٹھ ہو گیا سی کہ جس پاسے وی نظر جاندی سی، لوکاں دے سر ہی سر نظر آؤندے سن۔ 9 دن بعد آپ مدینے توں 300 میل دا فاصلہ طے کرکے مکے پہنچے اتے خانا کعبہ نوں دیکھدیاں ہی اوٹھ توں تھلے اتر کے آکھن لگے، 'اے اﷲ! اس گھر نوں عزت اتے بزرگی عطا کر۔' اس توں بعد مقامِ ابراہیم دے ستھان 'تے دو رکائت نماز پڑھی اتے 'صفحہ' دی پہاڑی اتے چڑھ کے حاجیاں نوں سمبودھن کرن لگے : 'اﷲ توں بناں کوئی ہور عبادت دے قابل نہیں۔ اس دا کوئی شریک نہیں۔ اس دی ہی بادشاہی ہے اتے ساریاں تعریفاں اس دے واسطے ہی ہن۔ اوہ ہی ماردا ہے اتے اوہ ہی جیوندا کردا ہے۔ اوہ ہر چیز توں اتم ہے۔ اس توں بناں ہور کوئی پوجا دے یوگ نہیں۔ اس نے اپنا وعدہ پورا کیتا۔ اپنے بندے دی سہائتا کیتی اتے سارے جتھیاں نوں توڑ دتا۔' اٹھ زیؤل ہجا نوں ویروار دے دن محمد صاحب حج کرن آئے سارے مسلماناں دے نال منا دے میدان وچ پہنچے۔ اگلے دن شکروار نوں سویر دی نماز پڑھن توں بعد سارے حاجی ارفات دے میدان وچ جمع ہوئے، جنہاں دی گنتی ڈیڈھ لکھ دے قریب دسی جاندی ہے۔ دوپہر دی نماز پڑھن توں بعد آپ اوٹھنی اتے سوار ہوئے اتے حج دا اوہ تاریخی بھاشن دتا، جس دا ہر شبد انساناں نوں قیامت تکّ ہدایت اتے بھلائی کرن دا طریقہ سکھاؤندا رہے گا۔

آخری خطبہ

حضرت محمد صاحب نے حج کرن آئے لوکاں نوں آخری بھاشن دندیاں آکھیا، 'اے لوکو! میریاں گلاں غور نال سنو۔ شاید میں اس تھاں اتے پھیر کدے نہ تہانوں مل سکاں۔' 'لوکو! جس طرحاں تسیں حج دے اس دن، اس مہینے اتے اس ستھان دی عزت کردے ہو، اسے طرحاں اک-دوسرے دے مال، جان اتے آبرو دی عزت کرو۔ دوجیاں دے مال نوں اپنے اتے حرام سمجھو۔ اﷲ تہاڈے ہر اک کم دا حساب لویگا۔ خبردار، میرے پچھوں سچائی دے رستے اتوں اس طرحاں بھٹک نہ جائیو کہ اک-دوسرے دا خون وہاؤن لگّ جاوو۔ عورتاں دے نال نرمی اتے شفقت (ہمدردی/پیار) نال پیش آئیو۔ غلاماں دے نال چنگا سلوک کریو۔ جہڑا کجھ تسیں آپ کھاوو، اوہو کجھ اوہناں نوں کھواؤنا۔ جہو جیہا آپ پہنو، اوہو جیہا ہی اوہناں نوں پہناؤنا اتے اوہناں توں جے کوئی غلطی ہو جاوے تاں معاف کر دیؤ۔ ہر مسلمان دوسرے مسلمان دا بھائی ہے اتے سارے مسلمان آپس وچ بھائی بھائی ہن۔' آپ نے آکھیا، 'یاد رکھو عرب دا رہن والا 'اجم' دے رہن والے توں اتے 'اجم' دا رہن والا عرب دے رہن والے توں وڈا نہیں اتے نہ ہی کوئی گورا کسے کالے توں اتے کوئی کالا کسے گورے توں وڈا ہے۔ سارے بندے آدم دی سنتان ہن، جس نوں مٹی توں بنایا گیا سی۔ تہاڈے وچوں سبھ توں ودھ عزت والا اوہ بندہ ہے جہڑا ربّ توں ڈرن والا اتے پرہیزگار ہے۔ ربّ نے زاہلیئت دیاں ساریاں رسماں نوں میرے راہیں مٹا دتا ہے۔ اوہ سارے خون جہڑے زاہلیئت دے زمانے وچ ہوئے سن، اج اوہناں دا بدلہ ختم کیتا جاندا ہے۔ سبھ توں پہلاں میں اپنے خاندان دے مرن والے ربیعہ پتر ہارس دا خون معاف کردا ہاں۔ اج توں سود دیاں رقماں مٹائیاں جاندیاں ہن۔ میرے خاندان نے لوکاں توں جہڑا سود لینا ہے، سبھ توں پہلاں میں اس نوں مٹاؤندا ہاں۔ اے لوکو! میں تہاڈے وچکار اﷲ دی کتاب چھڈّ کے جا رہا ہاں۔ جے تسیں اس اتے عمل کروگے تاں کدے وی کراہے نہیں پووگے۔ لوکو! جہڑا کم کرو، سچے دل دے نال کرو۔ اک-دوجے دا بھلا سوچو اتے آپس وچ اتفاق رکھو۔' بھاشن ختم کرن توں بعد حضرت محمد نے لوکاں دے اکٹھ نوں پچھیا، 'جدوں ربّ تہاڈے توں میرے بارے پچھیگا تاں تسیں کی جواب دیووگے'؟ سارا اکٹھ اکسار آواز وچ بولیا، 'اسیں کہانگے کہ آپ نے ربّ دا پیغام ساڈے تائیں پہنچا دتا ہے اتے اپنا فرض ادا کر دتا ہے۔' لوکاں دا جواب سنن توں بعد حضرت محمد نے اسمان ولّ انگل چکی اتے تنّ وار آکھیا، 'اے اﷲ! گواہ رہنا' اس توں بعد آپ نے لوکاں نوں سمبودھن کرکے آکھیا، 'جہڑے لوک اتھے موجود ہن، اوہ اوہناں تکّ میرا سنیہا پہنچا دین جہڑے اتھے موجود نہیں ہن۔

وفات

آخری حج کرن توں بعد سنّ 11 ہجری نوں سفر دے مہینے دی 18-19 تاریخ دی وچکارلی رات نوں حضرت محمد صاحب ادھی رات دے سمیں مدینہ دے قبرستان 'جنتلبکیء' وچ گئے اتے اتھے دفنائے ہوئے مسلماناں دے حق وچ دعا کیتی۔ گھر واپس آئے تاں آپ نوں بخار ہو گیا۔ جدوں بخار نوں چڑھدیاں 5 دن لنگھ گئے تاں آپ نے اپنیاں ساریاں پتنیاں نوں بلا کے اجازت لئی اتے حضرت آئسا دے کمرے وچ چلے گئے۔ بیماری دی حالت وچ وی آپ پنجے وقت مسجد وچ آ کے نماز پڑہاؤندے رہے۔ جدوں کمزوری حد توں زیادہ ودھ گئی اتے ترنا-پھرنا اوکھا ہو گیا تاں آپ نے حضرت ابو بقر صدیق نوں نماز پڑھاؤن دا حکم دتا۔ اوہ کئی دن نماز پڑہاؤندے رہے۔ جدوں صحتَ کجھ ٹھیک ہوئی تاں اک دن آپ حضرت علی اتے حضرت عباس دے سہارے مسجد وچ تشریف لے کے گئے۔ اس سمیں حضرت ابوبکر نماز پڑھاؤن دی تیاری کر رہے سن۔ آپ دے آؤن دا پتہ لگدیاں ہی اوہناں نے پچھے ہونا چاہیا پر آپ نے اوہناں نوں اشارے نال روک دتا۔ آپ نے اوہناں دے پچھے نماز پڑھی اتے چھوٹا جیہا بھاشن دتا۔ حضرت محمد صاحب نے فرمایا، 'اﷲ نے اپنے ہر بندے نوں اختیار دتا ہے کہ چاہے اوہ دنیا دیاں نیئمتاں نوں قبول کرے اتے جاں اﷲ دے پاس جہڑیاں نیئمتاں ملن والیاں ہن اوہناں نوں قبول کرے۔ اس بندے (میں) اﷲ دے کول جا کے ملن والیاں نیئمتاں نوں قبول کیتا ہے۔ (ٹبر) دی عزت دا وی خیال رکھیو۔' اس توں بعد آپ اپنے حجرے وچ چلے گئے۔ حضرت محمد صاحب بیماری دیدیکھو، تسیں میرا ناں لے کے کسے چیز نوں حرام جاں حلال نہ کہیؤ۔ جہڑی چیز اﷲ نے حلال کیتی ہے، اوہ حرام وی کیتی ہے۔ میرے پچھوں عامَ مسلمان بہت ودھ جانگے پر انصار گھٹ جانگے۔ مہاجرین لوکو! ایہناں دے نال چنگا سلوک کریو۔ ایہہ لوک شروع توں لے کے ہن تکّ میری سہائتا کردے رہے ہن۔ میرے کنبہ حالت وچ اک دن کہن لگے، 'یہود اتے نسار پر ربّ دی لعنت ہووے، ایہناں نے اپنے پیغمبراں دیاں قبراں نوں عبادت گھر ( پوجا دا ستھان) بنا لیا ہے۔' اک دن آپ اکٹھے ہوئے لوکاں نوں کہن لگے، 'جے میرے سر کسے دا قرضہ ہے اتے جے میں کسے دی جان، مال جاں عزت نوں صدمہ پہنچایا ہے تاں میری جان، مال اتے عزت حاضر ہے، اوہ میتھوں اس دنیا وچ ہی بدلہ لے سکدا ہے۔

بیماری ہر روز کدے ودھدی اتے کدے گھٹدی گئی | آخری دن سویر دے سمیں صحتَ ٹھیک لگّ رہی سی | آپ نے حجرے دا پردہ چکّ کے دیکھیا، لوک نماز پڑھن لئی صفاں بنھ کے کھڑے ہو گئے سن | آپ بہت خوش ہوئے | وڑک پین 'تے لوکاں نے سمجھیا، آپ مسجد وچ آؤنا چاہندے ہو | اوہ خوش ہو رہے سن پر آپ نے اوہناں نوں نماز پڑھن وچ لگے رہن دا اشارہ کیتا اتے حجرے دا پردہ گرا دتا | حضرت محمد صاحب دے آخری پلاں دا ذکر کردیاں 'ہمارے رسول پاک' دا لیکھک طالب الہاشمی لکھدا ہے، 'جیوں-جیوں دن چڑھدا گیا، حضرت محمد صاحب دی طبیعت خراب ہندی گئی | دن دے تیجے پہر جدوں بے چینی بہت ودھ گئی تاں لوکاں نے آپ نوں ایہہ کہندے سنیا، 'نماز! نماز... غلاماں دے نال چنگا ورتاؤ... |' اس توں پچھوں چھیتی ہی آپ نے ہتھ دی انگلی چکی اتے تنّ وار آکھیا، 'بس ہن سبھ توں بڑے ساتھی دے کول |' اینا کہندیاں ہی آپ دی پاک روح آپ دے سبھ توں بڑے ساتھی (اﷲ) دے کول چلی گئی | ایہہ پیر (سوموار) دا دن سی اتے ربیؤل اول سنّ 11 ہجری دی 12 تاریخ سی | کئی کتاباں وچ اس نوں پہلی تاریخ وی لکھیا ملدا ہے | اس سمیں آپ دی عمر 63 سال دی سی |' جدوں لوکاں نوں آپ دی وفات دی خبر پہنچی تاں سبھ نوں بے حدّ صدمہ ہویا | منگل دے دن آپ دے پیارے ساتھیاں نے آپ نوں غسل دتا اتے آپ نوں 3 سفید کپڑیاں دا کفن پہنایا گیا | غسل اتے کفن توں بعد فیصلہ کیتا گیا کہ مسجد دے نیڑے حضرت آئسا دے حجرے وچ جتھے آپ دی وفات ہوئی سی، اتھے ہی آپ نوں دفنا دتا جاوے | آدمی، عورتاں اتے بچیاں نے اندر جا کے وارو-واری جنازے دی نماز ادا کیتی اتے بدھ دی رات نوں آپ نوں دفنا دتا گیا | آپ دی قبر نوں روضہ-اے-نبوی کیہا جاندا ہے | حضرت محمد صاحب دی زندگی سچائی، امان داری، اسولپرستی اتے ادھارت اک مثالی زندگی سی | درویشی اوہناں دی رگ-رگ وچ کٹّ-کٹّ کے بھری ہوئی سی | اوہ ساری دنیا واسطے رحمت دا پیغام لے کے آئے | اوہناں نے جہڑیاں سکھیاواں دتیاں، پہلاں اوہناں اتے آپ چلے اتے پھر لوکاں نوں چلن لئی پریریا | اوہناں دیاں سکھیاواں والیاں کتاباں نوں ہدیش کیہا جاندا ہے | آپ دی وفات پچھوں سہابیاں دی بیٹھک بیٹھی اتے آپ دے سبھ توں پیارے ساتھی اتے مرداں وچ سبھ توں پہلے مسلمان حضرت ابو بقر صدیق نوں اسلام دا پہلا خلیفہ (حکمران) چن لیا گیا ۔