جنگ آزادی سیونیک (۱۷۲۲–۱۷۳۰)
سیونیک آزادی دی جدوجہد آرٹسخ دی آزادی (۱۷۲۴–۱۷۳۱) تے یریوان دے دفاع (۱۷۲۴) دے نال سی۔
پس منظر
سودھواصفہان دی فتح دے بعد ، محمود ہوتکی نے شاہ سلطان حسین نوں معزول کر دے تخت اُتے براجمان کيتا۔ ايسے وقت داغستان دے پہاڑی قبیلے نے علی سلطان تے سورکھی خان دی سربراہی وچ جارجیا، ناگورنو کاراباخ، سوان جھیل تے آراس اُتے حملہ کيتا۔ شہر تباہ ہوئے تے سینکڑاں مارے گئے۔ ايسے سال پیٹر اول نے دربند ، باکو ، گیلان ، مازندران ، گورگن تے استراخان اُتے حملہ کيتا۔ روسی افواج دی پیش قدمی دا مشاہدہ کردے ہوئے تے پیٹر دتی گریٹ دے مشرقی ملکاں وچ دراندازی دے مقصد نوں جاندے ہوئے عثمانیاں نے ایران دے سرحدی شہراں اُتے قبضہ کر ليا تے دو سال (۱۷۲۲ تے ۱۷۲۳ عیسوی) دے دوران آذربائیجان ، یریوان ، تبلیسی ، گانجہ تے اس طرح انہاں اُتے قبضہ کر ليا۔ کاراباخ ریاستاں دی سرحداں دے نیڑے پہنچ گیا۔ نگورنو کاراباخ دی رانیاں نے ایران وچ ہنگامہ آرائی اُتے غور کردے ہوئے اک حل سوچیا۔ اس وقت تک کاراباخ ریاستاں نوں نیم آزاد حیثیت تے سیاسی خودمختاری حاصل سی لیکن موجودہ سیاسی صورتحال دی وجہ توں انہاں نے خود مختاری حاصل کرنے دا سوچیا۔ اس مقصد نوں حاصل کرنے دے لئی، انہاں نے گنجسر خانقاہ وچ کئی اجتماعات دا اہتمام کیا، جس دی سربراہی جاتلگ یاسائی کر رہے سن ۔
نگورنو کاراباخ دی پنج آرمینیائی سلطنتاں نيں: [۱]
- گلستان وچ ، ملک "آبو دوم" "ملیک بیگلریان" دے خاندان تاں۔
- جرابرد ملک وچ ، "اسرائیل" "آتابکیانس" خاندان تاں۔
- ملک حسن جلالیان دے خاندان خاچن دی سلطنت وچ ۔
- مارتونی دی موجودہ جغرافیائی پوزیشن دے ارد گرد "ورندا" دی سرزمین، شاہ نظریان دے خاندان ۔
- دیزاک وچ ،ملیک آوانیان۔
تریخ
سودھو۱۶۷۰ وچ ، ہاگوپ جوگیتسی، جتھلیق اچمیڈزین نے الیکسی میخائیلووچ نال ملاقات کيتی تے اس توں کہیا کہ اوہ سیاسی ذرائع استعمال کردے ہوئے ایران دے شاہ توں یریوان دے خانات وچ آرمینیائی عوام اُتے ظلم نوں کم کرنے دے لئی کہے۔ ايسے سال، پیٹر جاتھیلیگ، اک خزانچی نے الیکسی میخائیلووچ نوں اک خط بھیجیا جس وچ زار اُتے زور دتا گیا کہ اوہ آرمینیائی قوم دی حمایت کرن "اور اسنوں بغیر کسی حل دے نہ چھڈن۔"" ۱۶۷۲ تے ۱۶۷۶ وچ آرمینیائی تجارتی کمپنی جلفای نو دے نمائندے گریگور لوسینس دی ماسکو دی عدالت دے نال گفتگو، جو عثمانی حکومت دے خلاف اتحاد بنانے وچ دلچسپی رکھدی سی، سیاسی نوعیت دی سی۔ اس صورتحال دا فائدہ اٹھاندے ہوئے سیاستدان تے تاجر نے روسی عدالت وچ آرمینیائی عوام دی آزادی دا معاملہ اٹھایا۔ آرمینیا دے نمائندہ اسرائیل نے اٹھارويں صدی دے اوائل وچ آرمینیا تے روس دے درمیان سیاسی تعلقات دی تعمیر و ترقی وچ وڈا کردار ادا کيتا۔ [۲]
۱۶۷۷ وچ ہکوب جغتسی دی قیادت وچ ۱۲ ممتاز مذہبی تے سیاسی شخصیتاں دی شرکت توں خفیہ ملاقاتاں ہوئیاں تے جارجیائی لبریشن موومنٹ دے رہنماواں دے نال اک معاہدہ کرنے تے اک وفد مغربی یورپ بھیجنے دا فیصلہ کيتا گیا۔ عثمانی حکومت دے خلاف فوجی امداد۔ یریوان دے خان نے بغاوت کيتی۔ اچمیڈزین کونسل دے اجلاس وچ منتخب نمائندے، جس دی سربراہی ہاگوپ جوگیتسی کرن گے، مغربی یورپ جانے دے لئی پہلے جارجیا تے فیر قسطنطنیہ جاواں گے۔ لیکن اوہ ناکامی دی طرف لے جاندے نيں۔ [۲]
۱۶۸۰ وچ جیکب جوگیتسے دا انتقال ہوگیا۔ معلومات جارجیا وچ آزادی دی تحریک دے آغاز دی نشاندہی کردیاں نيں۔ مندوبین واپس آنے دا فیصلہ کردے نيں۔ لیکن انہاں وچوں اک اسرائیل اوری نوں واپس نئيں کردا جو اسرائیل دے صہیونی بادشاہ دا ۲۰ سالہ بیٹا اے جو اپنے والد دے نال گیا سی۔ اسرائیل اوری ویہہ سال تک یورپ وچ رہے۔ اٹلی، فرانس تے جرمنی وچ مقیم؛ اس نے فرانسیسی فوج وچ خدمات انجام دتیاں تے مارشل آرٹ سکھیا تے کافی عسکری تے سیاسیات حاصل کيتی۔ اس نے اعلیٰ فرانسیسی حکام نال رابطہ کيتا تے آرمینیائی عوام دی آزادی دا مسئلہ اٹھایا، لیکن اس توں سرد مہری دا اظہار کيتا گیا۔ اسرائیل اوری ۱۶۹۵ وچ ڈسلڈورف وچ آباد ہوئے۔ جان ولیم نال رابطہ کیا؛ شہزادہ آرمینیائی قوم کی آزادی دے بارے وچ کچھ متجسس ہويا تے اس نے مدد کرنے دا وعدہ کيتا۔ پر، چونکہ اسرائیل دے پاس آرمینیائی شہراں تے علاقےآں دے باشندےآں دی طرف توں اس دے مکمل اختیار کيتی نشاندہی کرنے والی کوئی سرکاری دستاویز نئيں سی، اس لئی اس دی درخواستاں اُتے غور نئيں کيتا گیا۔ اسرائیل اوری علاقائی رہنماواں تے عمائدین دی طرف توں خط موصول کرنے دے لئی جوہان ولہیم دی سفارش اُتے آرمینیا واپس آیا۔ [۳]
۱۶۹۹ وچ ، اسرائیل اوری تے کاراباخ سلطنتاں نے اک خفیہ میٹنگ بلائی جسنوں انگکا کوٹ میٹنگ کہیا جاندا اے۔ [۳]
اسرائیل اوری وارٹاپٹ میناس دے ہمراہ یورپ دے لئی روانہ ہويا۔ ملکہ دی درخواست اُتے اوہ فلورنس دے شہزادے تے آسٹریا دے شہنشاہ دے پاس گئے لیکن انہاں نے کوئی مثبت قدم نئيں اٹھایا۔ ماسکو پہنچنے دے بعد، اسرائیل نے روسی عدالت وچ ملیشیا دے لئی درخواست جمع کرائی، تے پیٹر اول نے عظیم شمالی جنگ دے خاتمے دے بعد ملیشیا دی مدد کرنے دا وعدہ کيتا۔ زار دی عدالت دا طرز عمل انہاں دے مفادات دا نتیجہ سی۔ روس بحیرہ کیسپین دے ساحلاں اُتے قبضہ کرنا چاہندا سی، شامخی تے گیلان دے تانے بانے توں مالا مال علاقےآں نوں حاصل کرنا چاہندا سی، تے مشرق وچ اپنا سیاسی اثر و رسوخ بڑھانا چاہندا سی۔ اس پالیسی نوں عملی جامہ پہنانے دے لئی، اس نے جنوبی قفقاز وچ اک اڈہ تلاش کیا، تے دو قوماں، آرمینیائی تے جارجیائی، ایسا اڈہ بن سکدے نيں۔ اسرائیل نے اپنی تجویز روسی عدالت وچ پیش کيتی، جس وچ تھلے لکھے تجویز شامل اے: روسی فوج نوں قفقاز بھیجنا، جس وچ ۲۵٬۰۰۰ جوان، ۱۵٬۰۰۰ کاسک گھڑ سوار تے ۱۰٬۰۰۰ پیادہ شامل سن، ناگزیر سی۔ کاسکےآں نوں حالے تک قفقاز جانا چاہیے، لیکن پیادہ فوج نوں آسٹراخان توں بحیرہ کیسپین دے راستے بھیجنا چاہیے، تے آرمینیائی تے جارجیائی جنگی افواج قفقاز جانے والے فوجیاں دا استقبال کرن گی۔ [۴]
اٹھارويں صدی دے اوائل وچ ایران دی فوجی تیاریاں دا مسئلہ روسی عدالت وچ اٹھایا گیا سی۔ اس سلسلے وچ ضروری اے کہ اسرائیل اوری دی قیادت وچ اک وفد ایران بھیجیا جائے تے اسنوں اوتھے دے حالات دا مطالعہ کرنے، لوکاں دے حالات دا جائزہ لینے، ملک دی چوکیوں تے سڑکاں دے بارے وچ معلومات اکٹھی کرنے وغیرہ دا حکم دتا جائے۔ کسی وی قسم دے شکوک نوں دور کرنے دے لئی ایہ طے اے کہ اسرائیل اوری نوں شاہ حسین دے پاس پوپ دے مکمل نمائندے دے طور اُتے بھیجے گا تاکہ ایران وچ عیسائیاں دی صورتحال نوں بہتر بنایا جا سکے۔ ضروری تیاریاں دے بعد اسرائیل اوری ۱۷۰۷ وچ اک وڈے رسمی گروپ دے نال روسی فوج دے کرنل دے عہدے دے نال ایران روانہ ہويا۔ اسرائیل اوری ۱۷۰۹ وچ اصفہان وچ داخل ہويا تے فیر دوبارہ شامخی چلا گیا۔ ایتھے انہاں نے اک بار فیر اپنی سیاسی سرگرمیاں نوں وسعت دی۔ اوہ ۱۷۱۱ء وچ استراخان گئے تے بیمار ہو کے اوتھے انتقال کر گئے۔ اسرائیل دی موت دے بعد، اس دے اتحادیاں وچوں اک، وارتاپت میناس، جو اس وقت روس دے آرمینیائی بشپ سن، نے اپنے مقاصد دا تعاقب کيتا۔ بھانويں بشپ میناس اک عالم دین سن، لیکن انہاں دیاں سرگرمیاں زیادہ سیاسی ہو گئياں۔ [۵]
آزادی دیاں جنگاں۔
سودھو۱۷۲۲ وچ ڈیوڈ بیک دی کمان وچ سیونی شہر دی افواج نے کپان وچ ایرانی گھراں دے خلاف کامیابی حاصل کيتی تے ۱۷۲۳ دے اوائل وچ انہاں نے اک خود مختار حکومت قائم کيتی۔ ۱۷۲۲–۱۷۲۴ دی جنگ آزادی دے پہلے مرحلے وچ ایران دے مقرر کردہ مکانات دے لئی جدوجہد کيتی گئی۔انہاں وچوں اک خان؛ اک آرمینیائی باشندے نے اسلام قبول کر ليا جس دا ناں "ملک باگھر" سی گرفتار کر کے قتل کر دتا گیا۔ عثمانی افواج ۱۷۲۵ دے موسم بہار وچ زیونک دی طرف چلی گئياں، لیکن اوہ ناکام رہیاں تے ايسے سال جون وچ آرمینیائی افواج دے ہتھوں بری طرح شکست کھا گئی۔ ۱۷۲۶ دے اوائل وچ عثمانی افواج نے کپان اُتے دوبارہ حملہ کيتا تے آرمینیائی مزاحمت نوں توڑنے دے بعد خطے دے اک وڈے حصے اُتے قبضہ کر ليا۔ ڈیوٹ بیک اپنی افواج دے نال فورٹ ہالیڈزور وچ تعینات ہون گے۔ ست دن دے محاصرے دے بعد، ڈیوڈ بیک دی افواج نے ستويں دن اپنے دشمن اُتے حملہ کیا، قلعہ چھڈ کے اوہ گھبراہٹ وچ بھج گئے، جس توں بوہت سارے لوک مارے گئے۔ [۶]
اپنی کتاب وچ ، دنیا دی ابتداء توں ۱۷۸۴ تک آرمینیائی تریخ وچ ، میکائیل چمچیان ہالیڈزور دی جنگ دے بارے وچ لکھدے نيں:
عثمانی افواج قلعہ دے نیڑے پہنچی تے اس اُتے گولی چلا دی۔ قلعہ خاموش نئيں رہیا بلکہ اک سخت دفاعی جنگ لڑی تے ہر روز دشمن دی کئی افواج نوں ہلاک کيتا۔ ستويں دن، عثمانی افواج نے قلعہ اُتے حملہ کيتا تے اک قسم دی سیڑھی دی شکل دی مشیناں استعمال کيتياں جو باڑ اُتے چڑھے بغیر قلعے دی دیوار دے نال لگائی گئی سی۔ آپریشن صبح سویرے شروع ہويا۔ ست دن دے محاصرے دے بعد، مخیتار اسپاراپت، داویت بک تے دِر-آودیس ۳۰۰ فوجیاں دے نال قلعہ توں نکل گئے۔ اُنہاں نے ضرب دی طاقت تے اُس دے اچانک ہونے اُتے حملہ کيتا۔ "انہاں نے دشمن دے سب توں کمزور بازو اُتے شدید حملہ کيتا جو مزاحمت نہ کر سکے تے انہاں دا فرار شروع ہو گیا تے انہاں وچوں بوہت سارے بھجدے ہوئے مارے گئے۔"
ہالیڈے دی جنگ جیتنے دے بعد، جتھے دشمن دے ۱۳٬۰۰۰ فوجی مارے گئے سن ۔ اس نے موسم گرما وچ عثمانی افواج نوں موغاری شہر وچ دوسرا شدید دھچکيا پہنچایا۔ عثمانی افواج نوں بری طرح شکست ہوئی، تے انہاں عظیم فتوحات نے ڈیوڈ بیک دے کردار نوں بلند کر دتا، تے شاہ طہماسب دوم نے اس دی حکمرانی نوں تسلیم کردے ہوئے اسنوں "شہزادےآں دا شہزادہ" کہیا تے عثمانی حکومت دے خلاف صیہونی جنگجوواں دے نال اتحاد کرنے دا فیصلہ کيتا۔ ۱۷۲۸ وچ ، ڈیوڈ بیک نے الوداع کہیا تے مخیتار سپاراپت نے آرمینیائی افواج دی قیادت سنبھال لی، لیکن آرمینیائی فوجیاں دے درمیان اختلافات پیدا ہو گئے تے افواج وچ تقسیم ہو گئی۔ مخیتار سپاراپت نوں ۱۷۳۰ وچ دھوکہ دتا گیا تے قتل کر دتا گیا۔ صہیونی طبقہ ناکام ہو گیا۔ .[۷]
آرٹسخ دی آزادی دی جنگ
سودھو۱۷۱۸ تے ۱۷۲۰ وچ ، کاراباخ سلطنتاں نے دشمن دے حملےآں دا مقابلہ کرنے دے لئی اک مضبوط فوج تے فوج تشکیل دی، جس دا ناں ساگھناخ سی۔ حسن جلالیان تے ملک عوان خان یوزبشی مسلح گروہاں دے سربراہ سن ۔ جارجیائی جدوجہد آزادی دے رہنما واختانگ ششم دے نال قریبی تعلق قائم کردے ہوئے ۱۷۲۲ وچ ارتسخ دے لوکاں نے ایران دے ایواناں دے خلاف بغاوت دا اعلان کيتا تے ملک نوں آزاد قرار دتا۔ باغیاں نے ۱۷۲۲ توں ۱۷۲۴ تک کئی لڑائیاں جیتاں۔ ۱۷۲۵ دے بعد توں، Artaxerxes نے جنوبی قفقاز وچ دراندازی کرنے والی عثمانی افواج دے خلاف شدید لڑائیاں لڑاں۔ انہاں سالاں دے اوائل وچ ، عثمانی افواج نے کئی دیہاتاں اُتے قبضہ کر ليا۔ لیکن پنڈ والےآں نے کم و بیش عثمانی افواج نوں تباہ کر دتا تے بوہت سارے ہتھیار تے گولہ بارود حاصل کر ليا۔ عثمانی افواج نے نومبر ۱۷۲۶ وچ ۴۰٬۰۰۰ فوجیاں دے نال آرتساخ اُتے حملہ کیا، آرتساخ نے اٹھ روزہ جنگ وچ دشمن نوں زبردست دھچکيا پہنچایا، جس توں اوہ پسپائی اُتے مجبور ہو گئے۔ جولائی ۱۷۲۷ وچ سلطنت عثمانیہ نوں زبردست شکست دا سامنا کرنا پيا۔ [۸] جنرل واسیلی ڈیلگورکوف ، جنہاں نے واقعات دی پیروی کی؛ روسی عدالت نوں بھیجی گئی اک رپورٹ وچ اوہ لکھدے نيں:
آرمینیائیاں دی حفاظت صرف خدا دی طرف توں اے، کیونجے دوسری صورت وچ ایہ سمیرے توں باہر اے کہ اوہ اِنّے طاقتور دشمن دا مقابلہ کِداں کر سکدے نيں۔»[۹]
وقت گزرنے دے نال نال حالات ہور خراب ہُندے گئے کیونجے نويں عثمانی افواج نے آرتساخ اُتے حملہ کيتا۔ عثمانی افواج دا مقابلہ کرنے دے لئی غیر ملکی امداد حاصل کرنے دا معاملہ ہور واضح ہو جاندا اے۔ لیکن روس توں وی مدد نئيں آندی۔ پیٹر اول دی موت دے بعد، زار دی عدالت نے عثمانیاں دے نال جنگ تے بین الاقوامی تنازعات توں بچنے دی وجہ توں جنوبی قفقاز وچ فعال سیاست نوں ترک کر دتا۔ مایوسی تے اندرونی تقسیم دے درمیان آرمینیائی فوجی گروپ منتشر ہو گئے نيں۔ آرتساخ وی عثمانی حکومت دے تحت آیا، حالانکہ ایہ تسلط جلد ہی رسمی بن گیا۔ وکھ وکھ دھڑاں نے گوریلا جنگ وچ حصہ لیا، پہاڑاں تے مضبوط تے محفوظ علاقےآں وچ پناہ لئی۔ [۱۰]
یریوان توںا دفاع
سودھو۱۷۲۴ دے موسم بہار وچ جدوں "عبد اللہ پاشا" دی قیادت وچ اک وڈی عثمانی فوج میدان ارارات وچ داخل ہوئی تاں اوتھے دے باشندےآں نے اپنے دفاع دے لئی ہتھیاراں دا سہارا لیا۔ یریوان شہر دے آس پاس دے دیہات دے مکیناں نے عثمانی افواج دے خلاف مزاحمت کيتی۔ ایہ شاندار تے بہادرانہ مزاحمت اپریل دے اوائل وچ شروع ہوئی تے ۶۰ دن تک جاری رہی۔ عثمانی فوج مسلسل یریوان اُتے حملہ آور سی۔ عبداللہ پاشا ۷ جولائی نوں شہر وچ داخل ہونے وچ کامیاب ہوئے تے ۱۰٬۰۰۰ لوکاں نوں قتل کرنے وچ کامیاب ہوئے جدوں انہاں نوں کمک ملی۔ اس جنگ وچ عثمانی افواج دے ۲۰٬۰۰۰ سپاہی سن ۔ یریوان وچ ایرانی چھاؤنی نے وی آرمینیائیاں دا عثمانی افواج دے خلاف مقابلہ کيتا۔ [۱۱][۱۲]
نادر شاہ دے دور وچ جنگ آزادی
سودھوایران وچ نادر شاہ دی کامیابیاں نے کاراباخ سلطنتاں دے حوصلے بلند کيتے۔ عثمانی افواج دا کمانڈر ساری مصطفیٰ پاشا اپنی زیادہ تر افواج دے نال گنجا شہر وچ تعینات سی۔ اس نے رانیاں دی سرزمین وچ اپنی اکائیاں پھیلا رکھی سی۔ ملک اعوان خان یوزباشی جو کہ ہور ملیشیاواں دے اعلیٰ عہدیدار سن تے عثمانی کمانڈر دے نال بظاہر اچھے تعلقات قائم کر چکے سن، نے دوسری ملیشیاواں دے نال مل کے دشمن دی افواج نوں تباہ کرنے دا منصوبہ تیار کيتا۔ بغاوت شروع کرنے دے لئی، "پرانے باپ نوں بچاؤ تے نويں نوں تباہ کرو" دا جملہ بطور علامت استعمال کيتا گیا، یعنی ایرانی محفوظ نيں، لیکن عثمانیاں نوں تباہ کر دتیاں۔ بغاوت دے آغاز دا منصوبہ آرمینیائی روزے دی پہلی رات نوں بنایا گیا سی۔ قرہ باغ تے گنجہ وچ تعینات تمام عثمانی فوجاں تباہ ہو گئياں تے عثمانی افواج دا کمانڈر یریوان فرار ہو گیا۔ نادر شاہ نے عثمانی افواج دے خلاف اپنے حملے شروع کيتے تے مقبوضہ علاقےآں (آذربائیجان، نخچیوان، یریوان، جارجیا، گنجا) نوں آزاد کرانے وچ کامیاب رہیا۔ اس دی کامیابیاں نے زارسٹ روسی حکومت نوں وی خوفزدہ کر دتا، ایتھے تک کہ اینا ایونووا نے بغیر کسی لڑائی دے تمام مقبوضہ علاقےآں نوں خالی کر دتا تے ایران توں دستبردار ہو گئی۔ نادر شاہ نے اسنوں موغان دے میدان وچ تاج پہنایا تے جتھلیق اچمیادزین نے اس دی تلوار نوں مقدس کيتا تے اسنوں اپنے ہتھ توں نادر شاہ دی کمر توں بنھ دتا۔ نادر شاہ نے حصہ لینے والے تمام رہنماواں نوں القابات تے تحائف توں نوازیا، اس نے سلطنتاں نوں عثمانی افواج نوں کڈ باہر کرنے وچ انہاں دی خدمات دا صلہ دتا تے وکھ وکھ احکامات دے مطابق، ہر اک نوں اپنے آبائی ملک وچ مکمل اختیار دے نال برقرار رکھیا۔ اس طرح بادشاہتاں صرف نادر شاہ نوں جوابدہ سی تے اپنی سرزمین دے معاملات نوں چلانے وچ پورے اختیار تے زیادہ حوصلہ دے نال حکومت کردی سی۔ کئی رانیاں نے خاص مقام حاصل کيتا۔
متعلقہ مضامین
سودھو- آرمینیا دی تریخ
- آرمینیا صفوید افشاری قاجار
- خانیٹ آف یریوان
- آرمینیا روس
- آرمینیا دا ابلاسٹ
- یریوان دے گورنر
- کاراباخ دی ملکدرے۔
بیرونی لنک
سودھوذرائع
سودھو- ↑ Samuelian, Thomas J. ; Stone, Michael E., eds. (1984). "The Kingdom of Arc'ax". Medieval Armenian Culture (University of Pennsylvania Armenian Texts and Studies). Chico, California: Scholars Press.
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ خداوردیان، ک.س. ارمنستان از دوران ماپہلے تریخ توں سده هجدهم، صفحه:۲۶۳
- ↑ ۳.۰ ۳.۱ The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II
- ↑ خداوردیان، ک.س. ارمنستان از دوران ماپہلے تریخ توں سده هجدهم، صفحه:۲۶۵ و ۲۶۶
- ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20170305231025/http://hoosk.net/fa/publications/published-books/item/78-%D9%85%D9%84%D9%88%DA%A9-%D8%AE%D9%85%D8%B3%D9%87.html. Retrieved on۳۰ اکتبر ۲۰۱۹. - ↑ خداوردیان، ک.س. ارمنستان از دوران ماپہلے تریخ توں سده هجدهم، صفحه:۲۶۸ و ۲۶۹
- ↑ خداوردیان، ک.س. ارمنستان از دوران ماپہلے تریخ توں سده هجدهم، صفحه:۲۷۱
- ↑ خداوردیان، ک.س. ارمنستان از دوران ماپہلے تریخ توں سده هجدهم، صفحه:۲۷۱ و ۲۷۲
- ↑ Armenian Deception
- ↑ خداوردیان، ک.س. ارمنستان از دوران ماپہلے تریخ توں سده هجدهم، صفحه:۲۷۲ توں ۲۷۴
- ↑ خداوردیان، ک.س. ارمنستان از دوران ماپہلے تریخ توں سده هجدهم، صفحه:۲۷۳ توں ۲۷۴
- ↑ مصطفیٰ آغا، سلحشور کمانی. فتحنامه ایروان
- پاسدرماجیان، هراند (۱۳۷۷). تریخ ارمنستان. انتشارات زرین. ص. 556 صفحه. نامعلوم پیرامیٹر دا
|مکان انتشارات=
نظر انداز کردا (کمک) - خداوردیان، ک. س (۱۳۶۰). ارمنستان از دوران ماپہلے تریخ توں سده هجدهم. آ. گرمانیک. ص. جلد اول. نامعلوم پیرامیٹر دا
|مکان انتشارات=
نظر انداز کردا (کمک) - ملیک هاکوپیان، هاکوپ (۱۳۸۴). ملوک خمسه. پردیس دانش. ص. 191 صفحه. نامعلوم پیرامیٹر دا
|مکان انتشارات=
نظر انداز کردا (کمک) - مصطفیٰ آغا، سلحشور کمانی (۱۳۹۴). فتحنامه ایروان. طهوری. ص. 198 صفحه. نامعلوم پیرامیٹر دا
|مکان انتشارات=
نظر انداز کردا (کمک)
- Samuelian, Thomas J. ; Stone, Michael E. , eds. (1984). "The Kingdom of Arc'ax". Medieval Armenian Culture (University of Pennsylvania Armenian Texts and Studies). Chico, California: Scholars Press.
- "The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II". Richard G. Hovannisian. https://books.google.com/books?id=s2ByErk19DAC&lpg=PA86&ots=6SdId1YD0n&dq=Haikazian%20%22Israel%20Ori%22&pg=PA86#v=onepage&q=Haikazian%20%22Israel%20Ori%22&f=false.
- "Armenian Deception". Tofik Kocharli. https://books.google.com/books?id=D_y3NkMInesC&pg=PA17&lpg=PA17&dq=General+tsar+1727+dolgorukov&source=bl&ots=EFnmEgcEAq&sig=e0L4HgQ2MdbvRT4e0053-qyTJ18&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiyqe7f-8PQAhVGvhQKHQJsBd0Q6AEIQTAG#v=onepage&q=General%20tsar%201727%20dolgorukov&f=false.