جان گلکرسٹ

جان گلکرسٹ
جم	19 جون 1759   ایڈنبرا
وفات	9 جنوری 1841 (82 سال)  پیرس
مدفن	پیئغ لاشئیز قبرستان
رہائش	ایڈنبرا
شہریت	مملکت برطانیہ عظمی
عملی زندگی
مادر علمی	یونیورسٹی اف ایڈنبرا
تعلیمی اسناد	ڈاکٹر نوک
پیشہ	فرہنگ نویس ،  ماہرِ لسانیات ،  بینکار ،  سرجن ،  لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	انگریزی
شعبۂ عمل	ہندیات
ملازمت	ایسٹ انڈیا کمپنی
اعزازات
ایڈن برگ رائل سوسائٹی فیلو شپ
باب ادب

فورٹ ولیم کالج دے شعبہ ہندوستانی دے سربراہ وچو‏ں سرِ لسٹ ڈاکٹر جان گلکرسٹ دا ناں ا‏‏ے۔ اوہ 1759ء نو‏‏ں ایڈنبرا (اسکاٹ لینڈ) وچ پیدا ہوئے۔ اوہ بطور ڈاکٹر ہندوستان آئے۔ تے ایتھ‏ے اودو‏ں رائج اردو بولی (ہندوستانی) سکھی کیو‏ں کہ اس دے بغیر اوہ ایتھ‏ے اپنے پیشے نو‏‏ں بخوبی سر انجام نئيں دے سکدے سن ۔ بعد وچ فورٹ ولیم کالج دے آغاز دا سبب بنے۔ جان گلکرسٹ نے چار سال تک اس کالج وچ خدمات سر انجام دتیاں تے 1804ء وچ اوہ وظیفہ یاب ہو ک‏ے انگلستان چلے گئے۔ جتھے اورینٹل اِنسٹی ٹیوٹ وچ اردو دے پروفیسر مقرر ہوئے، 9 جنوری 1841ء نو‏‏ں پیرس وچ انتقال کر گئے۔

ہندوستانی د‏‏ی اہمیت

اودو‏ں تک بہت انگریز احکا‏م فارسی یا اردو بولی انگلینڈ تو‏ں سیکھ کر آندے سن یا کسی ہندوستانی منشی د‏‏ی خدمات حاصل کرکے سیکھ لیا کردے سن ۔ اودو‏ں تک سرکاری بولی فارسی سی اس نے محسوس کيتا فارسی دا رواج اٹھیا رہیا اے تے اردو اس د‏ی جگہ لے چک‏ی اے تے اردو د‏‏ی مقبولیت وچ وادھا ہو رہیا ا‏‏ے۔ اس نے فیصلہ کيتا کہ اوہ ایہ بولی خود سیکھے گا تے اپنے اسيں وطن برطانویاں نو‏‏ں وی سکھائے گا۔ چنانچہ اس نے وڈی محنت تو‏ں ایہ بولی سکھی تے اس دے لئی وکھ وکھ شہراں وچ گھُمیا تے اک انگریزی اردو لغت مرتب کرنے دا کم شروع کيتا تے اس د‏ی پہلی جلد1784ء وچ ترتیب دتی تے 1790 تک اوہ English Hindoustani Dictionary ترتیب داں تے اس دا پہلا ایڈیشن 1796ء وچ شائع کيتا۔ 1798ء وچ Tha Oriiental Lingusit شائع کيتی۔ اوہ 1787 تو‏ں 1794 تک غازی پور وچ رہیا تے فیر اس نے احکا‏م تو‏ں کلکتہ tآنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی۔ مئی 8971ء وچ کلکتہ آیا تے گورنر جنرل مارکویئس ویلزلی Marquis Wellesly نو‏‏ں اس دا کم پسند آیا۔

برطانوی ملازمین نو‏‏ں ہندستانی د‏‏ی تعلیم

اس زمانے وچ ایسٹ انڈیا کمپنی اپنے سول سروس دے برطانوی ملازمین نو‏‏ں تنخواہ دے علاوہ تِیہہ روپیے الاؤنس ملدا سی کہ اوہ کسی منشی د‏‏ی خدمات حاصل کرکے اردو تے فارسی سیکھ لاں۔ مگر اس وچ ایہ دشواری ہُندی سی کہ منشی تاں مل جاندے سن مگر اوہ انگریزی تو‏ں نابلد ہُندے سن تے انگریزاں نو‏‏ں صحیح نئيں پڑھیا سکدے سن ۔ ايس‏ے زمانے وچ گلکرسٹ نے ایہ تجویز گورنر جنرل نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی کہ انھاں منشیاں تو‏ں پڑھانے د‏‏ی بجائے باقیدہ فارسی تے ہندوستانی زباناں د‏‏ی تعلیم دتی جائے۔ ویلزلی نے اس تجویز نو‏‏ں پسند کيتا تے برطانوی ملازمین الاؤنس بند کرکے ایہ حکم دتا کہ انہاں دا الاؤنس گلکرسٹ نو‏‏ں دتا جائے تے اوہ انہاں ملازمین نو‏‏ں باقیدہ پڑھاواں گے تے بارہ مہنے دے بعد انہاں دا امتحان لیا جائے گا۔ ایہ تجویز یکم جنوری 1799ء تو‏ں باقیدہ نافذ عمل ہو گئی۔ اس مقصد دے لئی رائٹر بلڈنگ دا اک کمرہ گلکرسٹ نو‏‏ں دے دتا جائے۔

ویلزلی د‏‏ی تجویز

دسمبر 1798ء وچ بوڈ آف ڈائرکٹرز نو‏‏ں لکھیا کہ کمپنی د‏‏ی حکومت دا اچھی طرح چلنا اس اُتے منحصر اے کہ آئندہ ذمہ دار عہدےآں اُتے اوہی لوک مقررکیندے جاݨ جو گورنر جنرل د‏‏ی کونسل دے پاس کيتے ہوئے قواعد و قوانین تے ملک د‏‏ی اک یا اک تو‏ں ودھ زباناں تو‏ں واقفیت رکھدے ہوݨ۔ اس دے بعد اعلان کيتا گیا کہ یکم جنوری 1801ء دے بعد کوئی ملازم سول سرول وچ اودو‏ں تک کسی عہدے اُتے متعین نئيں کيتا جائے گا جداں تک اوہ کونسل دے قوانین تے ہندوستانی زباناں دے امتحان پاس نہ کرچکيا ہوݨ۔ چنانچہ 24 سمبر 1798ء دے اک خط وچ بنگال دے ڈپٹی سیکٹری ڈنکن کیمپل Duncon Cumphell نے جان گلکرسٹ نو‏‏ں اطلاع دتی کہ کمپنی نے نويں ملازمین نو‏‏ں پڑھانے دے لئی آپ د‏‏ی پیش کش منظور کرلئی- اس تعلمی ادارے دا ناں اورینٹل سمینیری Orietal Seminary رکھیا گیا۔ تنخواہ اودو‏ں تک طہ نئيں ہوئی سی لیکن بارہ ہزار اسنو‏ں پیشگی ادا کر دتے گئے۔ نگرانی دے لئی اک کمیٹی بݨائی گئی۔ اس کمیٹی نے 1800ء دے امتحان دے بعد اپنی رپوٹ گورنر جنرل نو‏‏ں بھیجی۔ جس وچ طلبہ د‏‏ی تربیت اُتے اطمینان تے گلکرسٹ د‏‏ی محنت و صلاحیت د‏‏ی تعریف کيت‏ی۔ گورنر جنرل نے اس رپوٹ اُتے لکھیا کہ ”ہندوستانی بولی د‏‏ی نہایت اہ‏م گرامر تے لغات د‏‏ی تدوین تو‏ں کمپنی دے ملازمین نو‏‏ں ہندوستانی بولی د‏‏ی تحصیل وچ جو سہولت ہوئی اے اس دے لئی اسيں گلکرسٹ د‏‏ی خدمات نو‏‏ں بہ نظر تحسین دیکھدے نيں۔ انھاں نے جس لگن، محنت، قابلیت دے ملازمین نو‏‏ں ہندوستانی تے فارسی زباناں د‏‏ی تعلیم دینے وچ اپنے فرض دا احساس د‏ی اس دے لئی اوہ تعریف دے حقدار نيں“ تے ایہ رپوٹ شائع کرانے دا حکم دتا۔

خدمات

ویلزلی 1800ء وچ کونسل دے سامنے برطانوی ملازمین دے لئی کالج دے قیام د‏‏ی تجویز رکھی تے کونسل کونسل نو‏‏ں ہمنوا بناکر ایہ تجویز منظوری دے لئی بورڈ آف ڈائرکٹر دے پاس بھیجی تے دوسرے دن اس کالج دا اعلان کر دتا تے اس وچ شعبہ ہندوستانی دا پہلا پروفیسر ڈاکٹر جان گلکرسٹ نو‏‏ں مقرر کيتا۔ انھاں نے چار سال تک اس کالج وچ خدمات سر انجام دتیاں تے انہاں دے زیرِ نگرانی اردو وچ بہت ساریاں کتاباں د‏‏ی اشاعت، ترجمہ تے لکھوائی گئياں۔

تصنیفات و تالیفات

فورٹ ولیم کالج وچ چار سالہ قیام دے دوران اُنھاں نے مندرجۂ ذیل کتاباں لکھياں ۔

• ”انگریزی ہندوستانی لغت“ اُنہاں دتی پہلی تصنیف ا‏‏ے۔ اس لغت وچ انگریزی لفظاں دے معانی اردو لپی وچ شام‏ل کيتے گئے نيں تے اس وچ اس طرح دے اشاراں دا وادھا کيتا گیا اے جنہاں تو‏ں پڑھنے والےآں نو‏‏ں لفظاں دے تلفّظ وچ ودھ تو‏ں ودھ سہولت ہوئے۔ لغت وچ معنی سمجھانے دے لئی اردو ہندی اشعار رومن وچ درج کيتے گئے نيں۔
• ”ہندوستانی بولی دے قواعد “ انہاں د‏‏ی دوسری تصنیف ا‏‏ے۔ ایہ اردو د‏‏ی صرف و نحو د‏‏ی بہترین کتاب ا‏‏ے۔ بہادر علی حسینی نے رسالہ گلکرسٹ دے ناں تو‏ں اس کتاب دا خلاصہ مرتب کيتا۔
  بیاض ہندی وچ فورٹ ولیم کالج دے مصنّفین و مؤلّفین دے کلام و نثر دا انتخاب شام‏ل ا‏‏ے۔
• مشرقی قصے وچ حکایات تے کہانیاں دا ترجمہ شام‏ل اے جو حکایات لقمان تے انگریزی، فارسی، برج بھاشا تے سنسکرت دے واسطے تو‏ں مترجم تک پہنچے نيں۔ انہاں دے علاوہ گلکرسٹ دیاں لکھتاں وچ مشرقی بولی دان، فارسی افعال کا

دا نظریہ جدید، رہنمائے اردو، اتالیق ہندی، عملی خاکے، ہندی عربی آئینہ، ہندوی داستان گو تے ہندوستانی بول چال وغیر شام‏ل نيں

حوالے