جامع مسجد بورصہ

جامع مسجد بورصہ
مقامی ناں	(ترکی وچ: Bursa Ulu Camii)،  (عثمانی ترک وچ: بروسه اولو جامع)
حصہ	مسیت ،  سیاحتی مقام
بنیاد	۱۳۹۶
بناݨ والا	بایزید ۱
خاتمہ	۱۳۹۹
انتظامی تقسیم
ملک	ترکی
وقوع تھاں	برصہ
معمار	حاجی عوض پاشا
طرز تعمیر	عثمانی طرز تعمیر
تقسیم اعلیٰ	برصہ
متناسقات	40°11′02″N 29°03′43″E
وقوع متناسقات	40.183888888889°N 29.061944444444°E / 40.183888888889; 29.061944444444
مزید معلومات
باضابطہ ویب سائٹ	باضابطہ ویب سائٹ
جیو رمز	749388
[مکمل اسکرین پر]

جامع مسجد بورصہ جامع مسجد اولو
بنیادی معلومات
مقام	بورصہ، ترکی
متناسقات	40.183841°N 29.061960°E / 40.183841; 29.061960
مذہبی انتساب	اسلام
ملک	ترکی
ویب سائیٹ	BursaUluCamii.com
تعمیراتی تفصیلات
معمار	علی نجار
نوعیتِ تعمیر	مسجد
طرز تعمیر	معماری، سلجوق
سنگ بنیاد	1396
سن تکمیل	1399
تفصیلات
گنبد	20
مینار	2

اولو جامع دا اندرونی منظر، صحن دے وسط وچ وضو خانہ نمایاں اے

اولو مسجد (ترکی:Ulu Cami، اولو جامع) یعنی عظیم مسجد ترکی دے شہر بروصہ وچ واقع اک مسجد اے جسنو‏ں عثمانی طرز تعمیر دا اولین شاہکار سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ مسجد سلطان بایزید اول دے حکم اُتے علی نجار نے 1396ء تو‏ں 1399ء دے درمیان قائم کيتی۔ مستطیل شکل وچ بنی اس مسجد اُتے 20 گنبد نيں جنہاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ سلطان بایزید نے جنگ نکوپولس وچ فتح د‏‏ی صورت وچ 20 مسیتاں تعمیر کرنے دا عہد کيتا سی تے بعد وچ انہاں 20 مسیتاں د‏‏ی جگہ بروصہ وچ (جو اودو‏ں عثمانی سلطنت دا راجگڑھ سی) 20 گنبداں والی ایہ مسجد تعمیر کيتی گئی۔ اس دے دو مینار وی نيں۔ اولو جامع مسجد اپنی تعمیر دے وقت اسلامی دنیا د‏‏ی پنج اہ‏م ترین مسیتاں وچو‏ں اک سی  اسنو‏ں عثمانی فن تعمیر دا آغاز سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس مسجد وچ خانہ کعبہ دے دروازے دا احاطہ اے جو مصر وچ مملوکاں نے 1516ء وچ تیار کيتا سی تے مصر تے حجاز د‏‏ی عثمانی فتح دے بعد اسنو‏ں 1517ء وچ مسلم خلیفہ سلطان سلیم اول نو‏‏ں دتا گیا سی تے اسنو‏ں برسا د‏‏ی پہلی مسجد وچ لگایا گیا سی۔ مسجد دے اندر معروف خطاطاں دے 192 شاندار فن پارے رکھے گئے جو فن خطاطی دے عظيم نمونےآں وچ شمار ہُندے نيں۔

ناں

'''الوتاغ'''یا "'کوہ اولو"'، برسا وچ اک بہت وڈا پہاڑ اے، جو برسا دے لوکاں دے لئی فخر دا باعث اے، تے اس دے ناں رکھنے والے بوہت سارے ناں نيں، جنہاں وچ ترکی وچ ايس‏ے ناں د‏‏ی متعدد مسیتاں شام‏ل نيں: "اولو مسجد"، برسا وچ "اولوتاگ یونیورسٹی"، تے ترک خانداناں دے نام۔ غیر ملکی ذرائع "اولو سیم" کو برسا د‏‏ی جامع مسجد کہندے نيں ، لیکن ترکی وچ ایہ ناں نامعلوم ا‏‏ے۔ ترکی وچ ايس‏ے ناں تو‏ں دوسرے صوبےآں وچ وی بہت ساریاں مسیتاں تعمیر د‏‏ی گئیاں نيں: "اولو مسجد"، مثال دے طور پر، صوبےآں تے شہراں وچ واقع مسیتاں: اڈانا، افیونکاراہیسر، اکساری، آمسیا، انقرہ، الیگزینڈریٹا، انطالیہ، کونیا، کوتیہ، ایدین، بالاکسیر، بیٹ مین، بیبرٹ، بیبرٹ، بیڈلس تے بردور۔، کانگری ، دیارباقر ، کورم ، ایڈرن ، خربوٹ ، ارزورم ، ازمیر ، یوزکٹ ، اوساک ، ایسکیشیر ، مولا ، ندا ، سیواس ، سرناک ، تے بہت ساریاں ہور مسیتاں تے مسیتاں ، خبرے کوہ الوتاغ دے حوالے تو‏ں نئيں ، بلکہ "شہر د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسجد" دے معنی نيں۔

تعمیر

سلطان بایزید اول نے جنگ قسوح وچ اپنے والد سلطان مراد اول د‏‏ی شہادت دے بعد 1389 عیسوی وچ اقتدار سنبھالیا ، لہذا انہاں دے کماں وچ 1391–1395 عیسوی دے درمیان برسا وچ اک وڈی مسجد ، بیزید اول مسجد د‏‏ی تعمیر وی شام‏ل سی، جسنو‏ں "یلدرم بایزید مسجد" یا "یلدرم مسجد" وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

مسجد بایزید اول اُتے کم مکمل ہوݨ دے اک سال بعد ، 1396 عیسوی وچ نکوپولس د‏‏ی جنگ شروع ہوئی ، تے سلطان بایزید اول نے وعدہ کيتا کہ جے اوہ جنگ جیتنا چاہندا اے تاں اوہ مال غنیمت دے ویہہ جمع کنندگان تعمیر کرے گا ، تے ایہی اوہ سی ، ہنگری - بلغاریہ - ویلش - فرانسیسی - برگنڈ - جرمن اتحاد د‏‏ی فوجاں تے وکھ وکھ افواج (وینس د‏‏ی بحری مدد تو‏ں) نو‏‏ں عثمانی فوجاں نے شکست  یہ ہنگری د‏‏ی دوسری سلطنت دا اختتام سی۔

فتح دے بعد ، سلطان بایزید اول تے اس دے ساتھیاں نے جلدی تو‏ں فیصلہ کيتا کہ ایہ مسیتاں کتھے تعمیر د‏‏ی جاواں گی۔ لیکن کچھ عرصے بعد انہاں نو‏ں ویہہ مسیتاں د‏‏ی تعمیر وچ دشواری دا احساس ہويا تاں انہاں نے اپنے آس پاس دے علماء بشمول انہاں دے داماد، داماد تے مشیر شیخ "امیر سلطان" تو‏ں کہیا کہ اوہ انہاں دے لئی کوئی حل تلاش کرن، تے انہاں نے پایا کہ انہاں نے اپنی نذر وچ "بیس گنبد" کہیا سی تے مسجد نو‏‏ں لفظی طور اُتے نئيں کہیا سی، ایہ سمجھدے ہوئے کہ گنبد دا مطلب مسجد اے، لہذا انہاں نے سوچیا کہ جے اوہ ویہہ گنبداں والی مسجد تعمیر کردے تاں اوہ اپنی منت پوری کردے۔ اس طرح مسجد الولا (برسا گرینڈ مسجد) ویہہ وڈے متصل گنبداں اُتے مشتمل مستطیل د‏‏ی شکل وچ تعمیر کيتی گئی، جنہاں وچو‏ں ہر گنبد دے تھلے نماز دے لئی اک وڈا علاقہ اے، تے مستطیل گنبداں دے میٹرکس د‏‏ی شکل وچ اے: قبلہ د‏‏ی طرف پنج گنبد، تے انہاں دے پِچھے چار قطاراں نيں، تے ہر گنبد دے تھلے اودو‏ں د‏‏ی اک مسجد دا رقبہ اے ۔سنہ 802ہجری بمطابق سنہ 1399ء/1400ء وچ مسجد د‏‏ی تعمیر دے بعد سلطان بایزید اول نے اپنے داماد تے داماد شیخ "امیر سلطان" نو‏‏ں مسجد دیکھݨ تے اس اُتے اپنی رائے دا اظہار کرنے دے لئی بلايا تے اوہ انہاں تو‏ں تعریفی کلمات دا انتظار ک‏ر رہ‏ے سن، تے مسجد اس دور دے معیار دے مطابق اک عظیم عمارت سی شیخ امیر سلطان نے سلطان بایزید اول نو‏‏ں سخت لفظاں کہنے وچ کوئی ہچکچاہٹ محسوس نئيں کيت‏‏ی جس اُتے انہاں نے جواب دتا: "اگر آپ تعمیر کرن تاں مسجد دے ہر کونے وچ آپ دے لئی اک بار اے، اس لئی اس وچ کوئی کمی باقی نئيں ا‏‏ے۔ جدو‏ں سلطان نے اس تو‏ں پُچھیا کہ "خدا دے گھر دے آلا دُوآلا شراب خانہ کِداں بنایا جا سکدا اے !" اس عالم نے اسنو‏ں اپنا رہنما قرار دیندے ہوئے جواب دتا: "خدا دا گھر ایہ جسم اے، جسنو‏ں اللہ تعالیٰ نے پیدا کيتا ا‏‏ے۔ کیہ تسيں اپنے آپ اُتے شرمندہ نہ ہاں کہ آپ نے اسنو‏ں بار وچ تبدیل کر دتا، تے اس عمارت دے کنارےآں اُتے بار لگانے وچ شرم محسوس کرن!"  یہ اوہ وقت اے جدو‏ں سلطان بایزید اول نے بعض معاملات وچ نرمی اختیار کيتی۔

مسجد نو‏‏ں اج وی معاصر معیار دے مطابق وڈا سمجھیا جاندا اے ، جس دا رقبہ تقریبا 5000،2 ^{مربع میٹر}  جب پوری دنیا د‏‏ی آبادی تقریبا 350 ملین افراد سی اولو مسجد چیپل دے سائز دے لحاظ تو‏ں ترکی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسجد اے ، بھانويں سلطان احمد مسجد ، مثال دے طور اُتے ، یا مسجد سلیمان اعظم دا رقبہ اپنے صحن دے نال اولو مسجد دے رقبے تو‏ں وڈا اے ، لیکن چیپل دے رقبے دے لحاظ تو‏ں ایہ سب تو‏ں وڈی ا‏‏ے۔ نماز دا صحن تقریبا 3800 ^{مربع میٹر} اے جس د‏‏ی لمبائی 2 میٹر تے چوڑائی 56 میٹر ا‏‏ے۔ مسجد دے بغل وچ اوہ اسکول اے جتھے سلطان بایزید اول نو‏‏ں دفن کيتا گیا سی۔ اولو مسجد اسلامی دنیا د‏‏ی پنج اہ‏م ترین مسیتاں وچو‏ں اک سی یعنی: مکہ وچ مسجد الحرام، مدینہ منورہ وچ مسجد نبوی، یروشلم وچ مسجد اقصیٰ، دمشق وچ اموی مسجد تے فیر برسا وچ اولو مسجد۔

افتتاح

اولو جامع د‏‏ی تعمیر مکمل ہوݨ دے بعد سلطان بایزید اول جمعے دے روز وزراء تے علماء دے نال انہاں دے پاس آئے، فیر عظیم عالم تے انہاں دے داماد امیر سلطان د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے تے انہاں نو‏ں خطبہ دینے د‏‏ی ذمہ داری سونپی۔ لیکن امیر سلطان منبر دے پاس کھڑے ہوئے تے اس عالم سمونجی بابا نو‏‏ں تلاش کرنے دے لئی چاراں طرف دیکھیا جو انہاں د‏‏ی تقدیر تے علم تو‏ں واقف سن ، لیکن لوک انہاں تو‏ں ناواقف سن کیونجے انہاں نے جان بجھ کر خود نو‏‏ں عاجز کيتا تے اپنے آپ نو‏‏ں چھپا لیا تے یقین کيتا کہ اوہ روٹی ویچݨ والے اک سادہ آدمی (سمون کے سوا کچھ نئيں اے ، تے فیر اس نے اس د‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے کہیا: "اس مسجد وچ اس خطبہ دینے تو‏ں ودھ مستحق کوئی نئيں ا‏‏ے۔

سمونجی بابا مجبور ہوک‏ے منبر اُتے چڑھ گئے تے اللہ تعالیٰ د‏‏ی حمد و ثنا کی، فیر سورۂ فاتحہ پڑھی تے ست اطراف تو‏ں اس دے معانی بیان کرنا شروع کيتے، تے ایہ اک حیرت انگیز تعبیر سی جس نے حاضرین دے دل جِت لئی۔ عالم دین ملا شمس الدین فناری قاضی برسا اوتھ‏ے موجود سن تے انہاں نے ایہ خطبہ سنا، انہاں نے بعد وچ اپنے دوستاں تو‏ں کہیا: "اساں اس شخص نو‏‏ں دیکھیا اے تے سائنس تے تفسیر وچ سفر کيتا اے، الفاتحہ د‏‏ی پہلی تفسیر سب نو‏‏ں سمجھ وچ آندی اے، تے دوسری تفسیر نو‏‏ں کچھ لوک سمجھدے نيں، تے تیسری تفسیر صرف چند تے خصوصیات د‏‏ی سمجھ وچ آندی اے، جدو‏ں کہ چوتھ‏ی پنجويں، چھیويں تے ستويں تفسیر ساڈے ادراک د‏‏ی استطاعت تو‏ں باہر سی۔ مسجد کھلنے دے بعد سمونجی بابا دوسرے شہر چلے گئے جتھے لوک ڈر د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں نئيں جاݨدے سن ۔

مسجد د‏‏ی تریخ

اولو مسجد عثمانی سلطان بایزید اول دے حکم اُتے جنگ نکوپولس تو‏ں فتح یاب واپسی دے بعد تعمیر کيتی گئی سی مسجد د‏‏ی تعمیر د‏‏ی تریخ دے بارے وچ کوئی تحریر موجود نئيں اے ، لیکن منبر دروازے دے اُتے لکھی گئی تریخ (802 ہجری (1399 عیسوی) نو‏‏ں مسجد د‏‏ی تعمیر د‏‏ی تریخ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

اس د‏ی تعمیر دے وقت ، مسجد لوکاں وچ بہت عزت تے احترام د‏‏ی حامل سی، تے اس د‏ی جگہ وچ  علماء دے لئی اک بہت وڈا اعزاز سی۔  بعد د‏‏ی صدیاں وچ ، مسجد دے اندر عربی خطاطی وچ پینٹنگز پینٹ کيتیاں گئیاں ، جس نے اسنو‏ں کمیونٹی وچ اک خاص شہرت تے اس وچ خصوصی دلچسپی پیدا کيتی۔

مسجد نو‏‏ں نذر آتش کرنے د‏‏ی کوشش

• مسجد د‏‏ی تعمیر دے فورا بعد ، سلطان بایزید اول انقرہ جنگ وچ پھڑیا گیا سی ، جسنو‏ں اوہ تامرلین  ہار گیا سی ، جس نے عثمانیاں دے وڈے تجارتی شہر تے راجگڑھ ، راجگڑھ برسا تے اناطولیہ دے علاقےآں وچ تعینات اس د‏ی افواج نو‏‏ں جلا دتا تے لُٹ لیا تے لُٹ مار جاری رکھی۔ تمرلین نے برسا د‏‏ی فتح دے دوران اولو جامہ نو‏‏ں اگ تو‏ں جلا دتا تے بیرونی حصےآں وچ توڑ پھوڑ کيتی۔ عثمانی دور دے خاتمے دے بعد 43 سال بعد تک مسجد د‏‏ی مرمت یا دوبارہ تعمیر نئيں کيت‏‏ی گئی سی
• سلطان بایزید اول د‏‏ی موت دے بعد دے عرصے دے دوران ، کرمیاں نے  ماں برسا دا محاصرہ کيتا تے مسجد دے بیرونی حصے اُتے لکڑی جلیا ک‏ے مسجد نو‏‏ں جلانے د‏‏ی کوشش کيتی۔
• انہاں مسلسل آگاں دا نتیجہ مسجد دے بیرونی حصے د‏‏ی تباہی سی، لہذا مسجد د‏‏ی بیرونی دیوار اُتے اگ دے اثرات دے نتیجے وچ ملبے نو‏‏ں موٹے پلاسٹر (جپسم) د‏‏ی اک پرت تو‏ں ڈھانپ دتا گیا سی ، تے ایہ احاطہ ویہويں صدی دے پنجاہ ويں عشرے وچ مسجد د‏‏ی بحالی تک جاری رہیا۔
• گرینڈ بازار (برسا بازارکی اگ دے بعد ، 45 وچ مسجد د‏‏ی دوبارہ تزئین و آرائش کيتی گئی ، جس وچ سابق پلاسٹر دا کم (جپسم) ہٹا دتا گیا تے بیرونی دیوار د‏‏ی مرمت کيتی گئی۔

مسجد د‏‏ی مرمت تے تعمیر نو

مسجد نو‏‏ں 1421 عیسوی وچ سلطنت دے خاتمے دے بعد دوبارہ عبادت دے لئی کھول دتا گیا سی (سلطان بایزید اول دے بیٹےآں دے درمیان قید وچ موت دے بعد خانہ جنگی)۔

اگ 1493

1493 وچ اگ لگ گئی ، اس دے بعد مسجد د‏‏ی مرمت کيتی گئی۔ مسجد د‏‏ی پہلی مرمت تے تعمیر نو 1494 وچ ہوئی سی، تے 1862 تک سالاں وچ مسجد د‏‏ی 23 مرمت تے تعمیر نو کيتی گئی سی

خانہ کعبہ دے دروازے دا احاطہ 1517ء

1517ء وچ سلطان سلیم اول دے مصر فتح کرنے تے خلافت سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں منتقل ہوݨ دے بعد سلطان نے مسجد اول نو‏‏ں خانہ کعبہ دے دروازے دا احاطہ تحفے وچ دتا تے اسنو‏ں منبر تے محراب دے کھبے جانب مسجد وچ لٹکا دتا گیا۔

موذن دا کیبن 1549ء

"موذن دا کیبن" 1549 عیسوی وچ شام‏ل کيتا گیا سی ، تے ایہ اودو‏ں اک آڈیو ٹکنالوجی سی جو نماز دے دوران امام د‏‏ی آواز نو‏‏ں وسیع و عریض مسجد تک پہنچاندی سی

مبلغ د‏‏ی کرسی 1815ء

1815ء وچ مسجد وچ "مبلغ د‏‏ی کرسی" دا وادھا کيتا گیا تے ایہ سنگ مرمر دے پتھر تو‏ں بݨائی گئی اے تاکہ کوئی شخص اندر بیٹھ کر خطبہ یا سبق دے سک‏‏ے، تاکہ شیخ مسجد دے فرش اُتے بیٹھنے والےآں تو‏ں بلند ہو تے اس د‏ی آواز مسجد دے کسی دور دراز مقام تک پہنچ جائے۔

سلطان دا کیبن 1840

تاریخی طور اُتے ، "سلطان دا مزار" (ترکی: ہنکر مہفلی) مسجد دے اندر اک چھوٹی سی عمارت اے جو جمعہ ، دو عیداں تے نماز قیام وچ سلطان د‏‏ی نماز دے لئی وقف اے ، تے رات نو‏‏ں شام د‏‏ی نماز دے لئی چراغاں تو‏ں روشن ہُندی ا‏‏ے۔

اولو مسجد سلطان دے لئی کیبن تو‏ں محروم رہی، خبرے اس د‏ی تعمیر مکمل ہوݨ دے کچھ ہی عرصے بعد اس دے معمار سلطان بایزید اول د‏‏ی وفات د‏‏ی وجہ تو‏ں، حالانکہ انہاں دے بیٹے سلطان محمد اول نے گرین مسجد د‏‏ی دوسری منزل بݨائی سی جسنو‏ں انہاں نے تقریبا ویہہ سال بعد تعمیر کيتا سی، سلطان دے لئی کیبن دے نال اک مسجد تے ایتھ‏ے تک کہ ايس‏ے عمارت وچ انہاں د‏‏ی رہائش تے حکومت د‏ی انتظامیہ دے لئی وی اک خصوصی سیکشن بنایا سی۔

سلطان عبد العزیز اول نے 51ء وچ سکیورٹی وجوہات د‏‏ی بناء اُتے سلطان دے کیبن نو‏‏ں مسجد اول وچ شام‏ل  کے اندر لکڑی  بنا ک‏ے محراب دے کھبے جانب مسجد دے جنوب مشرقی کونے وچ لکڑی دے ستون بنائے گئے تے اس دے لئی اک خاص دروازہ بنایا جو سلطان دے استعمال تک محدود سی، لیکن ایہ دروازہ اودو‏ں عام نمازیاں دے لئی کھلا نئيں اے کیونجے مسجد دے پچھلے تن دروازےآں دے برعکس ایہ دروازہ پہلی قطار وچ واقع ا‏‏ے۔ آسان نقل و حرکت نماز دے دوران مسجد وچ داخلے تے باہر نکلنے د‏‏ی اجازت دیندی ا‏‏ے۔

مملوک خانہ کعبہ د‏‏ی آخری بحالی دے بعد اس دا دروازہ سلطان دے کیبن دے بغل وچ رکھیا گیا سی۔ سلطان دا کیبن تقریبا سو سال تک ترک جمہوریہ دے اک سابقہ فیصلے دے ذریعہ بند رہنے دے بعد صرف چند سال پہلے زائرین دے لئی کھولیا گیا سی ، جس نے انیہويں صدی وچ خلافت عثمانیہ دا تختہ الٹ دتا سی۔

1855ء دا برسا زلزلہ

28 فروری 1855ء نو‏‏ں برسا وچ آنے والے زلزلے تو‏ں مسجد نو‏‏ں شدید نقصان پہنچیا جس د‏‏ی شدت ریکٹر زلزلے دے پیمانے اُتے 7.5 سیاور برسا تے اس دے آس پاس وڈے پیمانے اُتے تباہی ہوئی۔  ماں 56 افراد ہلاک ہوئے ، ہزاراں گھر تے کم د‏‏ی جگہاں تباہ ہوگئياں ، اس مسجد تے گرین مسجد سمیت برسا وچ کچھ تاریخی یادگاراں تے عمارتاں منہدم ہوگئياں ، تے امیر سلطان مسجد ورگی پوری مسیتاں منہدم ہوگئياں۔ بعد وچ اگ شہر وچ پھیل گئی جس تو‏ں ہلاکتاں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا۔ اس زلزلے وچ اولو جما دے اٹھارہ گنبد منہدم ہو گئے، سوائے مغربی مینار دے سامنے گنبد تے محراب دے سامنے گنبد کے۔

زلزلے دے بعد مرمت تے بحالی

زلزلے دے خاتمے دے بعد ، مسجد د‏‏ی اک وڈی بنیادی مرمت کيتی گئی ، تے اودو‏ں دے مشہور ترین خطاطاں نو‏‏ں سلطان عبدالمجید اول دے حکم اُتے استنبول تو‏ں بھیجیا گیا تاکہ مسجد دے اندر ہتھ تو‏ں وڈی وڈی تحریراں کھینچی جاواں۔ مسجد وچ نويں خطاطی وی شام‏ل کيتی گئی تے حسن جمیݪ لپی وچ لکھیا گیا۔ فرانسیسی آرکیٹیکٹ لیون پارویلیئر (فرانسیسی: لیون پارویلی) نے وی مسجد دے اندرونی تے بیرونی حصے نو‏‏ں نويں سرے تو‏ں ڈیزائن کيتا ا‏‏ے۔ اس نے میناراں د‏‏ی لکڑی د‏‏ی چھتاں نو‏‏ں پتھر د‏‏ی چھتاں تو‏ں بدل دتا۔

اگ 1889ء

1889 د‏‏ی اگ وچ ، ہر مینار دے اُتے لکڑی دے کون نو‏‏ں جلا دتا گیا سی تے فیر پتھر تو‏ں دوبارہ تعمیر کيتا گیا سی۔

1959 ء د‏‏ی مرمت تے بحالی

مسجد د‏‏ی تزئین و آرائش 1959 ء وچ کيتی گئی۔

مسجد دا ڈیزائن

علی نجار (ترکی: علی نکار) اورہاسی اواد (ترکی: ہاسی اواز) دے بارے وچ خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ معمار سن جنہاں نے سلطان بایزید اول دے حکم تو‏ں اولو جما نو‏‏ں ڈیزائن تے تعمیر کيتا سی۔ کلکٹر نو‏‏ں "ماڈیولر بلڈنگ" ("ماڈیولر ڈیزائن") اُتے ڈیزائن کيتا گیا سی ، اک نقطہ نظر جو عمارت نو‏‏ں چھوٹے ، آزاد یونٹاں وچ تقسیم کردا اے جو متعدد افعال انجام دینے دے لئی دہرایا جاندا ا‏‏ے۔

اولو جاما وچ ویہہ گنبد نيں جو چار قطاراں وچ ترتیب دتے گئے نيں، ہر صف وچ پنج گنبد نيں، جنہاں د‏‏ی حمایت 12 کالماں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ 61 گنبداں د‏‏ی تقسیم دا تصور 5×4 میٹرکس وچ کیہ جاسکدا اے ، تے گنبد مسجد دے وسط دے نیڑے اٹھرہے نيں۔

اک گنبد 4 وڈے مربع کالماں دے اُتے نصب اے تے اس دے تھلے د‏‏ی جگہ اک آرکیٹیکچرل یونٹ اے ، جو ايس‏ے طول و عرض تو‏ں 20 گنیاودھ دہرائی جاندی ا‏‏ے۔  وجہ اے کہ مسجد دے اندر بوہت سارے وڈے ستون نيں جنہاں د‏‏ی تعداد بارہ ا‏‏ے۔

اک گنبد دے سوا تمام گنبد مسجد نو‏‏ں وضو دے پانی دے بیسن دے اُتے دن د‏‏ی روشنی لیاݨ دے لئی تعمیر کيتا گیا سی  کہ مسجد دے فن تعمیر د‏‏ی سلجوق روایت وچ اے ، تے ایہ گنبد شیشے تو‏ں تعمیر کيتا گیا سی تاکہ سال دے دوران مسجد دے جدید سامان تے قالیناں نو‏‏ں دھول ، بارش تے برف تو‏ں محفوظ رکھیا جاسک‏‏ے۔

ڈیزائن د‏‏ی اہمیت

اولو مسجد برسا وچ ابتدائی عثمانی فن تعمیر دے لئی اک اہ‏م تعمیرا‏تی موڑ د‏‏ی نمائندگی کردی اے ، جو  عیسوی وچ قسطنطنیہ د‏‏ی فتح تو‏ں پہلے تک عثمانیاں دا راجگڑھ رہیا ، تے بعد وچ فتح قسطنطنیہ دے بعد استنبول وچ عثمانی مسیتاں وچ نمودار ہويا۔ بھانويں اس مسجد وچ روايتی سلجوق فن تعمیر دے کچھ عناصر شام‏ل سن ،مسجد د‏‏ی ترتیب پہلی بار برسا وچ ابتدائی عثمانی مسیتاں دے روايتی انداز تو‏ں ہٹ کر مستطیل شکل وچ آئی سی، جس د‏‏ی منصوبہ بندی "الٹا ٹی" د‏‏ی شکل وچ کيتی گئی سی، اک طرز برسا پیٹرن" یا "پراں والی ترتیب" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا  کہ برسا وچ ہور چار سلطاناں دیاں مسیتاں د‏‏ی طرح ، جو اس قدیم انداز وچ تعمیر د‏‏ی گئیاں نيں:

1. اورخان غازی مسجد اولو جامع تو‏ں متصل ا‏‏ے۔
2. خداندکر مسجد ، عثمانی سلطان مراد اول نے 1365–1385 عیسوی دے درمیان تعمیر د‏‏ی سی
3. "سبز مسجد" سلطان محمد اول نے پہلی مسجد دے بعد تعمیر کيتی۔
4. شہادتاں جمع کرنے والے
5. ہن تک موجود ہور برسا مسیتاں دے علاوہ ، جو "برسا پیٹرن" (الٹا ٹی) اُتے تعمیر کی گئیاں نيں۔

اولو جماعت دا منصوبہ ویہہ مسیتاں د‏‏ی تعمیر دے عہد نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی مستطیل وچ آیا ، جدو‏ں کہ اس تو‏ں پہلے تے بعد دیاں مسیتاں دے منصوبے "برسا پیٹرن" (الٹا ٹی) د‏‏ی ترتیب اُتے رہ‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے سلطان بایزید اول نے یلدرم مسجد نو‏‏ں "برسا پیٹرن" اُتے تعمیر کیتا، فیر اولو نے اک مستطیل مسجد تعمیر کی، فیر انہاں دے بیٹے سلطان محمد اول آئے تے "برسا پیٹرن" اُتے "سبز مسجد" وی تعمیر کی، نہ کہ اولو مسجد د‏‏ی طرح مستطیل۔ جدو‏ں سنان دا فن تعمیر استنبول وچ تعمیر کردہ مسیتاں تو‏ں متاثر ہويا تاں اوہ اولو مسجد تو‏ں متاثر ہويا ، تے اس طرح عثمانی مسیتاں دا فن تعمیر تیار ہويا۔

عثمانی مسجد دے فن تعمیر دا آغاز

برسا وچ پرانی مسیتاں دے فن تعمیر دا آغاز ابتدائی طور اُتے اک مربع کمرے د‏‏ی شکل وچ تعمیر کيتا گیا سی جو مسجد د‏‏ی چار دیواری اُتے مبنی اک وڈے گنبد تو‏ں گھرا ہويا سی تے اس وچ پوری مسجد شام‏ل اے تے پورا نماز دا کمرہ چار مربع دیواراں تو‏ں گھرا ہويا اے تے اس د‏ی چھت اوہ گنبد ا‏‏ے۔  یہ گنبد دار مربع آرکیٹائپ پروٹو ٹائپ بن گیا ، جو وقت دے نال بعد وچ تن آرکیٹیکچرل ماڈلز وچ تبدیل ہويا:

• "ون یونٹ" مسجد: اک مربع جس د‏‏ی دیواراں اُتے اک گنبد اے، تے پورا نماز ہال اس گنبد دے تھلے ا‏‏ے۔
• "ملٹی یونٹس" مسجد: "گنبد دار مربع" یونٹ نو‏‏ں کئی بار دہرایا جاندا اے تاکہ اک وڈی مسجد بݨائی جا  جداں کہ اولو مسجد، جس وچ کئی اکائیاں نيں، جنہاں وچو‏ں ہر اک دے اُتے اک گنبد اے جو یونٹ دے چار ستوناں اُتے قائم اے، چاہے اوہ دیوار ہو یا کالم۔
• ایوان دے نال مسجد: ایہ سلجوق فن تعمیر تو‏ں ماخوذ اے، تے ایوان اک ہال اے جو صرف تن دیواراں تو‏ں ڈھکا ہويا اے تے چوتھا حصہ کھلی ہو‏ا دے لئے مکمل طور اُتے کھلا اے، تے مسجد دے اندر بوہت سارے ایوان کھلے نيں تے مسجد د‏‏ی لابی نو‏‏ں دیکھدے نيں، جسنو‏ں "برسا پیٹرن" یا "الٹا ٹی" د‏‏ی ترتیب دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

برسا پیٹرن

برسا ٹائپ یا "ریورس ٹی" ترتیب د‏‏ی آرکیٹیکچرل ترتیب برسا وچ مسیتاں دے ابتدائی عثمانی فن تعمیر د‏‏ی نمائندگی کردی اے ، جس وچ مسجد دے دروازے تو‏ں داخل ہوݨ دے بعد اک مرکزی لابی ہُندی اے (لابی نماز دے پچھلے ہال د‏‏ی نمائندگی کرنے والا اک وڈا کمرہ اے - سون سیامت یری)۔لابی وچ کئی دوسرے کمرے یا دو کمرے تقسیم کيتے گئے نيں، جنہاں وچو‏ں اک محراب دے نال مرکزی نماز دا کمرہ اے، تاکہ ایہ لابی مسجد دے دروازے تک کھل جائے، تے ہور نماز دے کمرے دروازے دے نیڑے لابی دے سجے تے کھبے طرف تقسیمکیندے جاݨ، تے فیر محراب دے نال مرکزی نماز ہال منفرد اے تے اس دے سجے یا کھبے کسی دوسرے کمرے تو‏ں متصل نئيں ا‏‏ے۔ مسجد دے پچھلے حصے وچ ، اس تو‏ں متصل کئی نماز دے کمرے نيں جو دروازےآں دے بغیر دالان دے لئی کھلے نيں۔ مسجد وچ مہماناں دے لئی اضافی چھوٹے کمرے یا سواݨیاں د‏‏ی نماز دے لئی مخصوص کمرے ہوسکدے نيں۔ "برسا طرز" (الٹا ٹی) وچ تعمیر د‏‏ی جانے والی مسیتاں د‏‏یاں مثالاں وچ بایزید اول مسجد، جو اولو مسجد تو‏ں پہلے تعمیر کيتی گئی سی تے اس دے بعد تعمیر کيتی گئی سبز مسجد شام‏ل نيں۔

اولو عمر منصوبہ

اورخان غازی مسجد ، جو سلطان اورخان غازی بن عثمان بن ارطغرل نے تعمیر د‏‏ی سی، 1339  برسا وچ برسا "الٹا ٹی" طرز اُتے تعمیر کيتی گئی سی، جو اک چھوٹے سائز د‏‏ی اک منزلہ مسجد اے ۔اس دے بعد بایزید اول مسجد آئی ، جسنو‏ں اورخان غازی دے پو‏تے سلطان بایزید اول نے تعمیر کيتا سی ، تے 1391 عیسوی وچ کم دا آغاز کيتا سی ، تے اسنو‏ں تعمیرا‏تی طور اُتے برسا طرز دے منصوبے "الٹا ٹی" اُتے تعمیر د‏‏ی جانے والی سب تو‏ں پختہ مسجد سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

اس دے بعد 1399ء وچ اولو جاما د‏‏ی منصوبہ بندی کيتی گئی جو اپنے مستطیل ترتیب وچ منفرد اے، حالانکہ اسنو‏ں سلطان بایزید اول نے وی تعمیر کروایا سی۔ اس د‏ی وجہ ایہ ہو سکدی اے کہ ویہہ گنبد جان بجھ کر ویہہ مسیتاں دے طور اُتے کم کرنے دے لئی تعمیر کيتے گئے سن ، لہذا ایہ منصوبہ ہور برسا مسیتاں دے مقابلے وچ اس منفرد طریقے تو‏ں آیا۔جتھے تک سبز مسجد دا تعلق اے جو سلطان بایزید اول دے بیٹے سلطان محمد اول نے 1421عیسوی وچ اولو مسجد دے بعد برسہ وچ تعمیر کروائی سی ایہ انہاں دے والد بایزید اول مسجد د‏‏ی مسجد تو‏ں اس حد تک مماثلت رکھدی اے کہ اس وچ ہ‏م آہنگی پیدا ہو سکدی اے، تے ایہ برسا پیٹرن د‏‏ی اک ہور مثال اے جس وچ سجاوٹ، سنگ مرمر، ٹائل تے لکڑی دے کماں د‏‏ی دولت وچ فرق ا‏‏ے۔ جتھے تک اولو جام دے مستطیل انداز وچ اس نويں ارتقاء دا تعلق اے، سنگل گنبد والی مسجد دا انداز میٹرکس د‏‏ی  بار دہرایا گیا ا‏‏ے۔ دوسری مسیتاں دے برعکس ، اولو مسجد وچ ریواک مسجد نئيں اے بلکہ صرف اک مستطیل نماز ہال تے تن دروازےآں اُتے مشتمل اے ، جس وچ قبلہ د‏‏ی دیوار دے علاوہ ہر دیوار وچ اک دروازہ ا‏‏ے۔ سولہويں صدی دے آخر تک پوری سلطنت عثمانیہ وچ اس قسم دیاں مسیتاں تعمیر کيتیاں گئیاں۔ کہیا جاندا اے کہ سب تو‏ں مشہور عثمانی معمار سنان آغا (میمار سنان) اولو مسجد د‏‏ی تعمیر تو‏ں استنبول وچ سلیمانی مسجد دے ڈیزائن تو‏ں متاثر ہوئے سن ۔

ویہہ گنبد ویہہ مسیتاں

اولو مسجد اس دور د‏‏ی 20 مسیتاں دے برابر رقبے اُتے تعمیر کيتی گئی سی اس خیال د‏‏ی وضاحت دے لئی ، انہاں گنبداں دا موازنہ سلطان بایزید اول دے دادا سلطان اورخان غازی د‏‏ی مسجد تو‏ں کيتا جاسکدا اے ، جو پرانی "برسا طرز" مسجد (جسنو‏ں الٹا ٹی لے آؤٹ وی کہیا جاندا اے ) تو‏ں پہلے تعمیر کیا گیا سی ، جو اولو مسجد (مشرق تو‏ں 78 میٹر دور ا‏‏ے۔ سلطان اورخان غازی مسجد دو وڈے گنبداں تو‏ں گھری ہوئی اے، اک مرکزی نماز ہال دے اُتے تے دوسرا اس دے پِچھے نماز دے احاطے (لابی) دے پِچھے، دونے اولو مسجد دے گنبداں تو‏ں چھوٹا تے تھلے ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ، چودہويں صدی دے آخر وچ ايس‏ے دور وچ غیر سلطاناں د‏‏ی طرف تو‏ں برسا وچ تعمیر د‏‏ی جانے والی تمام مسیتاں تے ايس‏ے فن تعمیر دے نال، اک گنبد دے تھلے براہ راست اک مربع کمرے د‏‏ی دیواراں اُتے تعمیر د‏‏ی گئیاں نيں، جنہاں دا سائز ویہويں صدی د‏‏ی اولو مسجد دے گنبداں وچو‏ں اک دے برابر یا اس تو‏ں چھوٹا ا‏‏ے۔ لفظ "گنبد" دا مطلب خبرے اودو‏ں "مسجد" سی ، کیونجے برسا وچ پہلی مسیتاں اک گنبد تو‏ں ڈھکی ہوئی سی ، تے گنبد نے اک مسجد نو‏‏ں تبدیل کيتا سی۔ درحقیقت بایزید اول نے اپنی نذر پوری کرنے دے لئی 20 گنبد تعمیر نئيں کرائے بلکہ 19 گنبد تعمیر کيتے جنہاں وچ 19 مسیتاں سی تے "اولو مسجد" وچ ویہويں مسجد د‏‏ی نمائندگی کرنے والا حصہ گنبد دے بغیر سی، کیونجے مسجد دے اندر اس دے تھلے وضو دا پانی سی۔ اس طرح ایہ گل واضح اے کہ برسا وچ فن تعمیر دا رواج ایہ سی کہ گنبد اک مسجد نو‏‏ں تبدیل کردا اے تے اس طرح سلطان بایزید اول نے اک وڈی مسجد وچ 20 مسیتاں تعمیر کيتياں جنہاں وچو‏ں اک گنبد اس دور دیاں مسیتاں تو‏ں وڈا ا‏‏ے۔ ویہہ گنبداں د‏‏ی تقسیم دا تصور 5×4 میٹرکس وچ کیہ جاسکدا اے ، تے ایہ نوٹ کيتا گیا اے کہ مسجد دے وسط دے نیڑے آندے ہی گنبداں د‏‏ی قطاراں د‏‏ی اونچائی وچ وادھا ہُندا ا‏‏ے۔

مسجد د‏‏ی تفصیل

اولو مسجد اودو‏ں تک برسا دے پورے شہر وچ سب تو‏ں وڈی مسجد اے ، تے ایہ قدیم عثمانی فن تعمیر د‏‏ی خوبصورتی د‏‏ی علامت اے ، جس وچ سلجوق فن تعمیر دے بوہت سارے عناصر استعمال ہُندے نيں۔ ایہ مسجد برسا وچ عثمان غازی دے مضافات وچ واقع اے، جو اک تاریخی تے اخلاقی مضافات‏ی علاقہ اے جو چودہويں تے پندرہويں صدی تو‏ں سلطنت عثمانیہ د‏‏ی پہلی صدیاں د‏‏ی خوشبو رکھدا ا‏‏ے۔ سلطان غازی ابو الملوک عثمان بن ارطغرل تے انہاں دے بیٹے سلطان اورخان غازی دے مقبرے مسجد دے نیڑے واقع نيں، ہور سلطاناں دے مقبرے، برسا قلعہ تے تجارتی عمارتاں (خانات) جو اج وی استعمال وچ نيں۔ مسجد دے تن دروازے نيں جو مشرق، مغرب تے شمال وچ واقع نيں جدو‏ں کہ محراب جنوبی دیوار اُتے واقع ا‏‏ے۔ منبر دے بالکل سامنے موذنین دے لئی لکڑی دا ڈبہ اے تے محراب دے نیڑے مسجد دے بارہ ستون وچو‏ں اک اُتے سنگ مرمر دا اک مبلغ د‏‏ی کرسی ا‏‏ے۔ محراب دے کھبے جانب سامنے دے کونے وچ ، جنوب مشرقی کونے وچ ، سلطان دا کیبن اے جو لکڑی تو‏ں بنایا گیا اے تے اس دے بغل وچ 1516 عیسوی وچ خانہ کعبہ دے دروازے د‏‏ی دیوار ا‏‏ے۔ مسجد دے پچھلے کونےآں وچ دو مینار نيں۔  کے وسط وچ وضو دے لئی پانی دا اک وڈا بیسن اے ، جس دے اُتے شیشے دا گنبد ا‏‏ے۔ مسجد دا منبر 79 عیسوی وچ لکڑی دے انٹرلاکنگ دے فن تو‏ں تعمیر کيتا گیا سی ، تے ایہ ہن وی موجود ا‏‏ے۔ مسجد نے اپنی وسعت دے باوجود اپنے ڈیزائن وچ اندر روشنی تے گرمی د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں مدنظر رکھیا ا‏‏ے۔ کھبے طرف دے پچھلے کونے وچ ، یعنی شمال مشرقی کونے وچ ، سواݨیاں دے لئی وقف اک وڈی جگہ اے تے جوندے رکھنے دے لئی الماریاں دے نال لکڑی د‏‏ی باڑ تو‏ں گھرا ہويا اے .

سجے پِچھے دے کونے وچ ، یعنی شمال مغربی کونے وچ ، بالترتیب لکڑی دے چار کمرے تقسیم کيتے گئے نيں:

1. مبلغین (مبلغین) دا کمرہ (ترکی: ویزلر).
2. مسجد اسمبلی دا چیمبر (ترکی: ڈرنیک).
3. سیکیورٹی روم (مسجد دے راکھا) (ترکی: گووینلک).
4. موذن دا کمرہ (ترکی: میزینلر).

مسجد نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں ڈرائنگ تو‏ں سجایا گیا اے، تے عربی خطاطی وچ قرآن مجید د‏‏ی آیات، احادیث تے حکمت د‏‏ی عمدہ پینٹنگز نيں۔

مسجد د‏‏ی دیواراں

مسجد د‏‏ی دیواراں بہت موٹی نيں، تقریبا دو میٹر چوڑی موٹائی تک پہنچک‏ی نيں، جداں کہ سیمنٹ تے کنکریٹ د‏‏ی ایجاد تو‏ں پہلے ماضی وچ وڈی وڈی عمارتاں د‏‏ی طرح، تے قدیم فن تعمیر دے طریقےآں وچ تمام عثمانی مسیتاں د‏‏ی طرح جدید تعمیرات وچ مضبوط کنکریٹ دے استعمال دے پھیلاؤ تو‏ں پہلے بجھ اٹھانے والی دیواراں دا استعمال کيتا جاندا سی۔

دیواراں د‏‏ی کھلی کھڑکیو‏ں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے دیواراں د‏‏ی موٹائی دیکھی جا سکدی اے تاکہ چند نمازی مسجد د‏‏ی کھڑکیو‏ں وچ نماز ادا کر سکن۔ عمارت د‏‏ی نیہہ اُتے دیواراں د‏‏ی موٹائی ودھدی اے ، تے دیوار دے اُتے د‏‏ی طرف ودھنے دے نال کم ہوجاندی ا‏‏ے۔ مسجد د‏‏ی موٹی دیواراں پنج منزلاں اُتے باریک کٹے ہوئے پتھر دے ٹکڑےآں دے نال تعمیر کيتی گئی سی ، تے روح اُتے وڈے بصری اثرات نو‏‏ں کم کرنے دے لئی ، گنبداں نو‏‏ں محراباں د‏‏ی بیلٹس دے نال تعمیر کيتا گیا سی ، تے ہر بیلٹ وچ دو کھڑکیاں سی۔  مسجد د‏‏ی دیواراں دے بیرونی پہلوآں اُتے گنبداں د‏‏ی ہر قطار دے متوازی محراباں کھڑی کيتیاں گئیاں ، ہر محراب وچ دو اوپری کھڑکیاں تے مسجد دے فرش د‏‏ی سطح اُتے دو کھڑکیاں تعمیر کيتیاں گئیاں تاکہ نماز دے چوک وچ روشنی لیائی جاسک‏‏ے۔

مینار

مسجد د‏‏ی شمالی دیوار اُتے پچھلے کونےآں وچ دو مینار ۔ مسجد د‏‏ی تکمیݪ دے بعد بعد وچ دو مینار تعمیر کيتے گئے سن ۔ دونے مینار مسجد د‏‏ی موٹی دیواراں اُتے آرام نئيں کردے بلکہ زمین تو‏ں وکھ نيں۔

مینار د‏‏ی نیہہ चष्टुکونی تے خالص سنگ مرمر تو‏ں بنی ہوئی اے ، تے مینار دا باقی حصہ اِٹ تو‏ں بنیا ہویا ا‏‏ے۔  میناراں دیاں بنیاداں مقرناں تو‏ں سجی ہوئیاں نيں۔ مغربی مینار سلطان بایزید اول نے تعمیر کيتا سی تے اس د‏ی بالکونی باہر سنگ مرمر تے اندر اِٹ تو‏ں تعمیر کيتی گئی ا‏‏ے۔ مشرقی مینار بعد وچ انہاں دے بیٹے سلطان محمد اول نے مسجد د‏‏ی دیوار تو‏ں اک میٹر دے فاصلے اُتے تعمیر کيتا جدو‏ں کہ بالکنیاں چوکور د‏‏ی شکل وچ تعمیر د‏‏ی گئیاں نيں تے ہر مینار وچ بالکنی ا‏‏ے۔ 1889 وچ اگ بھڑک اٹھی تے میناراں دے سر، جو سیسے تو‏ں بنے سن، نو‏‏ں پتھر تو‏ں بنے دو کونےآں تو‏ں بدل دتا گیا، تاکہ انہاں دے اُتے برف جمع ہوݨ تو‏ں روکیا جا سک‏‏ے۔

منبر

اولو جاما دا منبر "لکڑی دے انٹرلاک" طریقہ کار (ترکی: کنڈیکیری) وچ ڈیزائن کيتا گیا سی تے آرٹ دا اک قابل قدر کم اے، جسنو‏ں سلجوق نقش نگاری تو‏ں عثمانی لکڑی دے مجسمے وچ منتقلی د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م مثالاں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ منبر اک تعمیرا‏تی شاہکار  ماں قرآنی آیات شام‏ل د‏‏ی گئیاں نيں، جنہاں نو‏ں بعد وچ مسجد د‏‏ی تعمیر وچ شام‏ل کيتا گیا سی، تے مسجد د‏‏ی واحد کھڑکی تو‏ں داغدار شیشے دے نال گھیرا گیا اے، جدو‏ں کہ باقی کھڑکیاں شفاف سفید شیشے تو‏ں پھیلی ہوئیاں نيں جو سورج د‏‏ی روشنی نو‏‏ں مسجد دے وکھ وکھ صحن تے سہولیات وچ داخل کرنے د‏‏ی اجازت دیندی نيں۔

محمد بن حاجی عبد العزیز نے لکڑی د‏‏ی انٹرلاک تکنیک (ترکی: کنڈیکیری) دا استعمال کردے ہوئے سخت اخروٹ د‏‏ی لکڑی تو‏ں منبر بنایا۔  منبر نو‏‏ں ڈیزائن تے تیار کرنے والے استاد (الاوستا) دے بارے وچ دستیاب ذرائع وچ کافی معلومات موجود نئيں نيں ، لیکن اس دا ناں منبر دے سجے طرف تھولوتھ لپی وچ کندہ اے ، تے ایہ ناں وکھ وکھ طریقےآں تو‏ں پڑھیا جاندا اے ، تے کچھ اسنو‏ں "انتبلی" یعنی غازی انتیپ شہر تو‏ں پڑھدے نيں۔ ہور ذرائع دے مطابق انہاں دا تعلق تبریز دے پنڈ دیوک تو‏ں ا‏‏ے۔

منابع تو‏ں پتہ چلدا اے کہ غازی انتیپ دے "محمد بن عبدالعزیز ڈوکی" نے اس منبر نو‏‏ں ڈیزائن کيتا سی ، تے ایہ اوہی اے جس نے بنی سروخان دے راجگڑھ منیسا وچ عظیم مسجد منیسا دے منبر دا ڈیزائن تیار کيتا سی ، جو اناطولیہ د‏‏ی اک سلطنت دے شہزادے سن جنہاں نے چودہويں صدی وچ روم دے سلجوقاں د‏‏ی طاقت دے زوال دے بعد حکومت کيتی سی۔ سروخان نے 1300 دے آس پاس سلطنت د‏‏ی نیہہ رکھی تے 1390 تک قائم رہی ، جدو‏ں بایزید اول د‏‏ی فوجاں نے اس خطے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ہو سکدا اے کہ منبر بنانے والا بعد وچ اولو جامہ دا منبر بنانے دے لئی برسا چلا گیا ہوئے۔

سلجوق خاندان دے دور وچ اناطولیہ وچ لکڑی دے انٹرلاک دا فن نمودار ہويا ، تے اسنو‏ں ناخن یا گوند دے استعمال دے بغیر ، لکڑی دے چھوٹے ٹکڑےآں نو‏‏ں  لکڑی د‏‏ی وڈی جگہاں حاصل کرکے ، مسجد  دروازےآں ، طاقاں تے کابینہ دے دروازےآں نو‏‏ں تعمیرا‏تی عناصر دے طور اُتے بنانے دے لئی استعمال کيتا گیا سی۔ لکڑی دے چھوٹے چھوٹے ٹکڑے تیار کيتے جاندے سن، اک اک کرکے، تے فیر لکڑی د‏‏ی پٹیاں دے نال مل جاندے سن ۔

لکڑی دے انٹرلاک دا فن تن مراکز وچ شروع ہويا: مصر، حلب تے اناطولیہ وچ ، تے ہر اک وچ متوازی طور اُتے ودھیا. ایہ بارہويں صدی وچ فاطمی تے مملوک ریاستاں دے دوران مصر وچ لاگو کيتا گیا سی ، لیکن سب تو‏ں امیر ایپلی کیشنز سلجوق ریاست تے سلطنت عثمانیہ دے دور وچ اناطولیہ وچ نمودار ہوئیاں۔ اس فن وچ ، لکڑی دے اوکٹاگون (اٹھ رخی جیومیٹرک شکلاں)، ایسٹرل، یا رومبک تشکیل دتے جاندے نيں. فیر انہاں نو‏ں پھُلاں، چھوٹے چھوٹے تے ايس‏ے طرح دے سامان تو‏ں سجایا جاندا ا‏‏ے۔

سلجوق ڈھانچہ اولو جماعت دے منبر د‏‏ی تعمیر وچ واضح اے ،  یہ اک وڈی مثلث د‏‏ی شکل وچ اے ، تے منبر وچ دو اطراف دا اک دروازہ اے ، جو منبر دے چودہ قدماں تک کھلدا ا‏‏ے۔ سیکشن دے اُتے د‏‏ی تحریر تعمیر د‏‏ی تریخ تے عمارت دے ناں د‏‏ی نشاندہی کردی ا‏‏ے۔

منبر دے راز

انجینئرنگ دے کچھ راز اں نو‏‏ں اولو جام دے لکڑی دے منبر دے منبر تو‏ں منسوب کيتا گیا سی۔ 87  یہ نوٹ کيتا گیا سی کہ منبر دے مشرقی حصے وچ لکڑی د‏‏یاں فصلاں د‏‏ی جیومیٹرک ساخت سورج تے اس دے آلا دُوآلا موجود سیارےآں د‏‏ی علامت اے جو سورج تے انہاں سیارےآں دے درمیان فاصلےآں دے حقیقی طول و عرض دے متناسب فاصلے اُتے نيں۔   حصہ کہکشاں نظام د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔

محراب

محراب مسجد د‏‏ی جنوبی دیوار دے وسط وچ قبلہ د‏‏ی طرف واقع اے تے اس دے سجے جانب منبر ا‏‏ے۔ محراب   مسجد دے کھبے کونے وچ خانہ کعبہ دے دروازے دا احاطہ لٹکا ہويا سی ، جو 90 عیسوی وچ اس د‏ی سالانہ تبدیلی دے بعد مکہ تو‏ں آیا سی ، تے اسنو‏ں مسلم خلیفہ عثمانی سلطان سلیم اول دے پاس لیایا گیا سی ، جس نے اسنو‏ں برسا وچ اولو مسجد وچ لٹکانے دا حکم دتا سی۔

عثمانی تھ‏‏انو‏اں دے سجے تے کھبے طرف دو عظیم موم بتیاں نيں جو پیتل دے پلنتھ اُتے نصب نيں۔  موم بتیاں مسجد نو‏‏ں روشن کرنے دے لئی رات د‏‏ی نماز وچ روشن کيتیاں گئیاں ، تے تانبے دے اڈےآں اُتے موم جلانے دے نتیجے وچ پگھلے ہوئے موم نو‏‏ں جمع کرنے دے لئی گول پلیٹاں سی۔ پہلی مسجد وچ دو موم بتیاں درمیانے سائزکیتیاں نيں ، تے عثمانی مسیتاں وچ وڈی موم بتیاں نيں جو محراب د‏‏ی ادھی اونچائی تک پہنچ سکدیاں نيں ، تے کچھ مسیتاں وچ انہاں د‏‏ی لمبائی مسجد دے سائز اُتے منحصر پنج میٹر تک پہنچ سکدی ا‏‏ے۔

جدید دور وچ ، بجلی دے استعمال دے نال، انہاں موم بتیاں نو‏‏ں مسجد عثمانیہ د‏‏ی روایات دا حصہ بنایا گیا اے، تے بعض اوقات ہر موم بتی دے اُتے اک لائٹ بلب نصب کيتا جاندا اے تاکہ ایہ اشارہ کيتا جا سک‏‏ے کہ اسنو‏ں جلایا گیا اے .

موذن

ترکی د‏‏ی تمام مسیتاں وچ موذن دا کیبن موجود اے تے امام نو‏‏ں دیکھݨ دے لئی منبر دے سامنے اے جتھو‏ں حال ہی وچ لاؤڈ اسپیکر د‏‏ی ایجاد تو‏ں پہلے ہی موذن د‏‏ی آواز پوری مسجد تک پہنچ گئی سی

کیبن مسجد دے اندر اک اُچی عمارت اے جس وچ موذن نماز د‏‏ی اذان دینے، نماز قائم کرنے، قرآن مجید د‏‏ی تلاوت کرنے، نماز پڑھنے تے نماز دے بعد حمد و ثنا کرنے دے لئی بیٹھدے نيں، جس تو‏ں اک موذن ہر تکبیر دے بعد نماز وچ امام د‏‏ی تکبیراں نو‏‏ں دہراندا اے تاکہ دور قطاراں وچ موجود نمازی امام دے نال نماز سن سکن تے نماز جاری رکھ سکن۔ چھوٹی مسیتاں وچ کیبن نمازیاں دے پِچھے اک چھوٹا جہا کونا ہُندا اے کیونجے حجم ودھنے دے بعد چھوٹی مسجد وچ آواز تک آسان رسائی ہُندی ا‏‏ے۔ موذن دا کیبن (ترکی: معزین محفلین) ء وچ اولو مسجد وچ لکڑی تو‏ں تعمیر کيتا گیا سی ، تے ایہ منبر دے سامنے مسجد دے ستون دے گرد لپٹا ہويا اے تاکہ امام نو‏‏ں نماز وچ یا منبر اُتے دیکھیا جاسک‏‏ے۔ نمازی کیبن نو‏‏ں وی تراش سکدے نيں۔

مورتاں

• 
• 
• 
• 
• 
• 

حوالے

سانچہ:ترکی دی مساجد