تھامس ہڈرلی

تھامس ہڈرلی (Thomas Heatherly)اردو دے مشہور انڈویوروپین شاعر تے مرزا غالب تے عارف دے شاگردکپتان الیگزینڈر ہڈرلی دے وڈے بھائی سن ۔ اردو وچ اوہ اپنا ناں طامس لکھدے سن تے ایہی انہاں دا تخلص وی سی ۔ان دے والد جیمس ہڈرلی وی مشہور آدمی سن تے مرزا غالب دے دوست سن ۔نواب جھجر دے ایتھ‏ے ملازم سن ۔ طامس ہڈرلی اردو تے فارسی دے اچھے عالم سن تے انگریزی تاں انہاں د‏‏ی مادری بولی سی۔

اردو ادب وچ طامس د‏‏ی اہمیت دو وجہ تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ اک وجہ ایہ اے کہ انھاں نے اپنے چھوٹے بھائی الگزینڈر ہڈرلی آزاد دا دیوان مرتب کرکے شائع کيتاجو اردو دے انڈوپوروپین شاعر د‏‏ی صف اول دے شاعر سن ۔ دوسری اہمیت ایہ اے کہ ہن تک د‏‏ی دریافت دے مطابق اوہ اردو دے سب تو‏ں پرانے روزنامچہ نویس نيں۔انھاں نے 1843 سے1853 تک روزنامچہ لکھیا۔ان دا روزنامچہ پروفیسر نثار احمد فاروقی نے شائع کر دیاا‏‏ے۔ اس دا اصل نسخہ دہلی یونیورسٹی د‏‏ی لائبریری وچ محفوظ ا‏‏ے۔

پروفیسر نثار احمد فاروقی دے مطابق اردو دا سب تو‏ں پرانا روزنامچہ مولوی مظہر علی سندیلوی دا اے ۔اس تو‏ں پہلے جو روزنامچے لکھے جاندے سن اوہ فارسی وچ لکھے جاندے سن ۔حتی دے 1857 وچ جیون لال،معین الدین تے عبداللطیف دے روزنامچے وی فارسی وچ لکھے گئے۔اس اعتبار تو‏ں طامس دے روزنامچے د‏‏ی خاص اہمیت ا‏‏ے۔ نال ہی اس تو‏ں نہایت اہ‏م تاریخی تے ادبی معلومات فراہ‏م ہوئے تی نيں۔ایہ روزنامچہ بالکل ذا‏تی نوعیت دا اے تے اس وچ اپنے ذا‏تی مسائل دا ہی بیان اے لیکن ضمنا تاریخی معلومات آگئیاں نيں مثلا ماہ اپریل 1849 وچ کوہ نور ہیرا دے ولایت جانے دا تذکرہ اے ۔اسی طرح لاہور د‏‏ی جنگ دا تذکرہ اے وغیرہ۔

طامس ہڈرلی د‏‏ی صحیح تریخ پیدائش تاں نئيں معلوم لیکن اوہ 1874 وچ رٹائرڈ ہوئے سن جے انہاں د‏‏ی عمر اس وقت 55 سال منی جائے تاں انہاں د‏‏ی ولادت 1819 دے نیڑے ہوئی ہوئے گی۔ اس طرح اوہ اپنے چھوٹے بھائی الیگزینڈر ہڈرلی تو‏ں دس سال وڈے سن ۔

طامس دے والد جیمس ہڈرلی نواب جھجر دے معتمد خاص سن ۔اس لئی انہاں نو‏‏ں وی آسانی تو‏ں نواب صاحب دے ایتھ‏ے ملازمت مل گئی۔50 روپیہ مہینہ مشاہرہ مقرر ہويا۔ 1843 وچ اوہ ايس‏ے ملازمت اُتے سن ۔ فیر بعد وچ 18، مارچ 1845 نو‏‏ں اوہ کل ریاست دے منصرم خزانہ مقرر ہوگئے۔1

رام بابو سکسینہ نے لکھیا اے کہ انھاں نے اپنی عملی زندگی کاآغاز نواب فیض علی خاں دے بیٹے یعقوب علی خاں دے تحویل دار خزانہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں کيتا سی تے سو روپیہ انہاں کامشاہرہ سی۔2 لیکن طامس د‏‏ی ڈائری تو‏ں اس د‏ی بہت تائیدنئيں ہُندی۔جداں کہ اُتے مذکور ہويا۔

1845 وچ جولائ‏ی دے مہینہ وچ نواب صاحب نے انہاں نو‏‏ں بڈھوانہ دا تحصیل دار مقرر کرنا چاہیا۔لیکن انھاں نے انکار کر دتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں نواب صاحب خفا ہوئے گئے۔3

نواب صاحب د‏‏ی ناراضگی دے ایام وچ طامس نے اک مہینہ د‏‏ی رخصت لی تے الور چلے گئے۔4 الور وچ اوہ کم وبیش اک ماہ رہ‏‏ے۔ تے ایتھ‏ے اپنے لئی ایسی جگہ بنالی کہ فیر انہاں دے خاندان دے متعدد لوک الورماں ملازم رہ‏‏ے۔ اپنے سفر الور دا تذکرہ کردے ہوئے انھاں نے اپنی ڈائری وچ لکھااے:

’’بباعث قبول نہ کرنے تحصیل داری بڈھوانہ دے نواب صاحب خیلے آزردہ خاطر ہوئے گئے۔چاں کہ اسيں وی انہاں د‏‏ی عنایت اُتے ناز کردے سن لہذا اساں اک ماہ د‏‏ی رخصت سرکار تو‏ں لی اورارادہ الور جانے دا کیہ تے والد بزرگوار تو‏ں وی اجازت حاصل کرلئی۔‘‘

طامس نے اپنے سفر الور تے اوتھ‏ے اک مہینہ قیام دے حالات اس طرح لکھے نيں:

• ’’13 اگست دو روز وچ انتظام دیہات مستاجراں دا ک‏ر ک‏ے اج بطرف الور روانہ ہويا تے براہ گریانی، ریواڑی، باول اورپیپل کھیڑہ 17؍ تریخ نو‏‏ں الور آک‏ے سرائے وچ فروکش ہويا۔
• 19 اگست نو‏‏ں لال دروازہ وچ اک مکان کرائے دا لیا تے مرزا اسفندیار بیگ صاحب نال ملاقات حاصل کری۔
• 22 تو‏ں 23 اگست نو‏‏ں پیٹر بنتری(شاید صحیح بنسلی اے ) کپتان پلٹن تے جان رسٹل صاحب تے جناب آغا صاحب نال ملاقات کری۔
• 5ستمبر نو‏‏ں ٹھاکر گلاب سنگھ کیسرولی والا تے ٹھاکر لکھدیر سنگھ جی نال ملاقات کری۔ایہ اول ملاقات لکھدیر جی نال ہوئی۔
• 10 ستمبر نو‏‏ں مہاراجہ نبے سنگھ بہادر تو‏ں معرفت اسفندیار بیگ صاحب ملاقات ہوئی۔
• 12 ستمبر نو‏‏ں والد صاحب دا خط آیا کہ نواب صاحب بہت بیمار نيں۔
• 13 ستمبر نو‏‏ں مہاراؤ راجہ صاحب دے محل وچ لڑکا پیدا ہويا یعنی شیودان سنگھ جی پیدا ہوئے۔اساں راؤ راجہ صاحب د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے ک‏ے نذر گذرانی تے مبارک باد دتی نذر منظور ہوئے ئی چار گھڑی تک محفل رقص وچ حاضر رہیا۔عبداللہ دا ناچ سی۔
• 15 ستمبر نو‏‏ں والد دا خط قاصد لیایا کہ نواب فیض علی خاں صاحب بہادر نے وفات پائی۔اسی روز راؤصاحب دے پاس جاک‏ے رخصت ہويا۔راؤ صاحب نے خلعت دے ک‏ے فرمایا کہ جدو‏ں چاہوآؤ تواڈا گھر اے ۔‘‘5

اس اندراج تو‏ں اندازہ ہوئے تو‏ں اے کہ طامس 17 اگست تو‏ں 15 ستمبر تک الور وچ رہے۔الور تو‏ں متعلق انہاں د‏‏ی ڈائری اہ‏م حوالہ اے اس لئی اس د‏ی متعلقہ عبارت پوری نقل کردتی۔اتفاق ایہ کہ الور دے مشہور حکم راں مہاراجہ شیودان سنگھ د‏‏ی پیدائش انھاں دناں وچ ہوئی اس طرح مہاراجہ د‏‏ی تریخ پیدائش دے لئی ایہ اک معاصر دستاویز بن گئی۔

نواب صاحب د‏‏ی وفات دے بعد طامس فیر اپنی ملازمت اُتے واپس چلے گئے۔لیکن اس دے بعد جلد ہی 9مئی 1846 نو‏‏ں طامس نے اپنی ملازمت تو‏ں استعفیٰ دے دتا تے اپنی جگہ اپنے بھائی الگزینڈر ہڈرلی نو‏‏ں ملازم کروا دتا۔6 تے خود دوسرے علاقےآں وچ روزگار تلاش کر نے لگے۔طامس دا اپنا مستاجری دا کم تھا،اس دے سلسلے وچ جھجر آنا رہندا تھا۔ایداں دے ہی کسی سفر وچ اک مرتبہ جھجر آئے تاں ایتھ‏ے نواب صاحب نے انہاں د‏‏ی منصر می دے زمانے دا حساب منگ لیا۔ لیکن طامس پہلے ہی حساب کرکے صافی نامہ لے چکے سن اس لئی کوئی مسئلہ نئيں پیدا ہويا۔7

طامس نے ملازمت کيت‏‏ی تلاش وچ اپنی جد و جہد کااپنی ڈائری وچ تفصیلی تذکرہ کيتاہے۔وہ نوکری د‏‏ی تلاش وچ کئی جگہ گئے، دہلی وچ نواب اکبر علی خاں دے ذریعہ وی کوشش کيتی لیکن انہاں نو‏ں ملازمت کيت‏‏ی جگہ نويں نويں تجربات ہی ملدے رہ‏‏ے۔ آخر اک مرتبہ مایوسی دے عالم وچ لکھیا کہ’’مگر ساڈے مقسوم اج کل کوئی روزگار نہیں‘‘۔8

کافی دن د‏‏ی تلاش وجستجو تے وڈی تگ دوکے بعد وی انہاں نو‏‏ں کوئی معقول روزگار نہ مل سکیا آخر فیر جھجر وچ ہی نوکری کرنی پئی تے اس دفعہ اوہی نوکری کرنی پئی جس تو‏ں انکار کرکے مرحوم نواب صاحب نو‏‏ں پہلے ناراض کر چک‏‏ے سن یعنی بڈھوانہ د‏‏ی تحصیل داری۔ 6 مارچ 1848 نو‏‏ں ايس‏ے بڈھوانہ وچ تحصیل داری د‏‏ی نوکری کر لئی۔ ڈائری وچ لکھیا اے ’’6 مارچ نو‏‏ں نواب صاحب نے سانو‏ں تحصیل دار بڈھوانہ دا کیہ۔ شکر خدا دا بعد مدت روزگار د‏‏ی صورت نظر آئی۔‘‘9

طامس دے لئی ایہ ملازمت دا فی مشکل ثابت ہوئی۔آئے دن سازشاں تے الزامات دا سلسلہ سی۔ اک مرتبہ تاں نواب صاحب خود تحقیقات دے لئی بڈھوانہ آئے۔ طامس د‏‏ی گرفتاری دا وی حکم دتا۔ با ضابطہ فوجی پہرہ وچ حساب ہويا۔ طامس دے بقول اوہ اس وچ بچ گئے لیکن انہاں پر24ہزار روپیہ ہرجانہ عائد ہويا۔10اس واقعہ دے بعد 17،فروری 1851ماں طامس نے اس ملازمت تو‏ں دوبارہ استعفیٰ دے دتا۔ نواب صاحب انہاں دا استعفیٰ منظور نئيں ک‏ر رہ‏ے سن لیکن طامس صاحب دہلی آک‏ے بیٹھ گئے۔نواب صاحب کومجبورا انہاں کااستعفی قبول ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏‏ں صافی نامہ دینا پيا۔اس وقت نواب صاحب کسی وجہ یا غالبا کساناں د‏‏ی بچول(دھرنا یا ہڑتال) د‏‏ی وجہ تو‏ں دباؤ وچ سن طامس نے اس دا فائدہ ایہ اٹھایا کہ اپنے والد دے لئی تو‏ں حیات پنشن لکھوا لی۔11

15جولائ‏ی 1852 نو‏‏ں طامس پھرجھجر وچ ملازم ہوئے تے اس دفعہ باول دے تحصیل دار مقرر ہوئے۔ طامس د‏‏ی ڈائری وچ لکھیا اے کہ

’’شکر اس خالق تے رزاق دا کہ اج مدت دے بعد صورت روزگار نظر آئی۔یعنی نواب صاحب نے سانو‏ں تحصیل دار پرگنہ باول دا کیتا۔‘‘12

17 مئی1854 وچ طامس نے جھجر د‏‏ی ملازمت ترک کردتی تے جے پور دے نیڑے کھیتڑی دے مختار ہوئے گئے۔ 1855 وچ لارڈ لارنس نے ڈھائی سو روپیہ ماہوار اُتے انھاں گوپال گڑھ (علاقہ میوات) دا تحصیل دار مقرر کيتا گیا۔1862 وچ اوہ ڈپٹی کلکٹر ہوئے گئے تے انہاں دا تبادلہ الور ہوئے گیا۔فیر ايس‏ے عہدے اُتے بھرت پور پہنچے تے ایتھ‏ے مہتمم مال گذاری وچ صدر مقرر ہوئے 400 روپیے تنخواہ مقرر ہوئی۔ 1874 وچ رٹائرڈ ہوئے تے میرٹھ وچ مستقل سکونت اختیار کر لئی اوتھے 1891 وچ انہاں د‏‏ی وفات ہوئے گئی۔جارج پیش شور جو انہاں دے بہنوئی وی سن انھاں نے قطعہ موت تریخ کہیا۔

طامس اردو دے بہترین نثر نگار سن جس دا ثبوت انہاں د‏‏ی ڈائری اے ۔وہ اردو دے شاعر وی سن نثار احمد فاروقی نے لکھیا اے کہ اوہ عارف دے شاگرد سن لیکن اس دا کوئی حوالہ نئيں دتا۔13 البتہ انہاں د‏‏ی ڈائری وچ عارف نال ملاقات دا تذکرہ ا‏‏ے۔ لکھیا اے :’’22 اکتوبر1847، نو‏‏ں سوارہو ک‏ے دہلی آیا تے لالہ اجودھیا پرشاد دے مکان اُتے قیام کيتا تے نواب زین العابدین خاں عارف نال ملاقات کيت‏ی۔‘‘14

مرزا غالب تو‏ں وی یقیناًتعلق تاں رہیا ہوئے گا چونکہ انہاں دے والد مرزا دے پرانے دوست سن ۔15 تے چھوٹے بھائی انہاں دے شجے دبھی سن تے باہ‏م خط وکتابت وی سی تے ایہ خود نواب زین العابدین خاں عارف نال ملن وی جاندے سن جس دا ذکر انہاں د‏‏ی ڈائری وچ وی اے لیکن ایسا محسوس ہُندا اے کہ غالب د‏‏ی انہاں تو‏ں زیادہ قربت نئيں سی اس لئی غالب نے یوسف مرزا دے ناں اک خط وچ لکھیا ا‏‏ے۔

’’خدا د‏‏ی قسم طامس ہڈرلی صاحب تو‏ں میری ملاقات نئيں ا‏‏ے۔ ہاں الک صاحب تو‏ں اے سو انہاں دے ناں دا خط کھلا ہويا تسيں نو‏‏ں گھلدا ہون۔ پڑھ کر بند کر کر انہاں نو‏‏ں دو تے انہاں تو‏ں ملو تے جو کچھ اوہ کدرے مینو‏‏ں لکھو۔‘‘16

طامس ہڈرلی اردو دے نثر نگار ہونے دے نال اردو دے شاعر وی سن ۔کسی تذکرہ نگار نے بطور شاعر انہاں دا ذکر نئيں کيتا اے ۔پروفیسر نثار احمد فاروقی نے انہاں د‏‏ی ڈائری دے نال انہاں دا اک انتخاب کلام وی شائع کيتا اے جو کسی انگریز نے کيتا سی لیکن انہاں دا ناں درج نئيں اے ۔ان د‏‏ی شاعری دے بارے وچ انھاں نے لکھیا اے کہ انہاں دے کلام وچ کوئی خاص خوبی نئيں اے ۔اس د‏ی اہمیت ایہی اے کہ اوہ اک اینگلو انڈین شاعر دا کلام اے ۔اور اس د‏ی دریافت تو‏ں انہاں شاعراں د‏‏ی لسٹ وچ وادھا ہوئے جاندا اے جو غیر ملکی خمیر دے سن مگر انھاں نے ہندستان وچ رہ کرایسی محنت تے محبت تو‏ں اردو بولی د‏‏ی تحصیلکيتی سی کہ اس وچ بے تکلف شعر کہہ سکدے سن ۔17

دل چسپی دے لئی انہاں دے چند اشعار ذیل وچ نقل کیتے جاندے نيں انہاں وچ معنی آفرینی د‏‏ی کمی تاں اے لیکن لطف بولی قابل قدر اے ؂

بنا لیتے ہیں دیوانہ کوئی کیسا ہی عاقل ہو
وہ کیا جادو بھرا ہے شہر حسن آباد کیا جانے
مثل مشہور ہے طامس کہ’جی خوش تو جہاں خوش ہے‘
خوشی گر سارا عالم ہو دل ناشاد کیا جانے
چاہ کے تم کو یہ طامس نے نتیجہ پایا
ہوئے عزت کے کئی،جان کے خواہاں کتنے
مت جا طیش میں پیارے،نازک بدن ہے تیرا
ڈھلتا ہے دن ٹہر جا،ہے آفتاب منہ پر
دانتوں پہ تیرے اختر قربان لاکھ دل سے
صدقے ہزار جاں سے ہے ماہ تاب منہ پر
میرے پہلو سے جو اٹھ کر وہ دل آرام گیا
صبر وہوش وخردوطاقت و آرام گیا
طرفہ دکھلائی یہ پستی و بلندی اس نے
ہم گھر اس کے گئے وہ لب بام گیا
ٹوکتا ہے تو مجھے کس لیے ہر بار رقیب
اس کے کوچے میں گیا میں،تجھے کیا کام،گیا
باغ ہستی میں یہ مخلوق ثمر ہیں طامس
پختہ و تر کوئی پژمردہ و خام گیا
اڑ گئی نیند کہ ایک پل نہیں لگتی ہے پلک
جا لڑی آنکھ یہ کس طالع بے دار سے آج
دل کو توڑا میرے،گھر تھا یہ ترا،خوب کیا
اپنے گھر کا تو مختار،برا کیا مانوں
اور جی چاہے تو دوچار سنالے پیارے
تیری الفت سے ہوں لاچار، برا کیا مانوں
نہ پھر تو مانگ کے کوچے میں آدھی رات کو اے دل
زبان شانہ سے آتی ہے یہ صدا تو کون ہے
لالہ چمن میں کشتہ ہے تیرے دہان کا
لاکھا جما ہے کیا ہی غضب رنگ پان کا
چکر میں ہیں جسے مہ و خورشید دیکھ کر
ہوں گے بڑے ستم جو یہ بالا ہے کان کا
اوڑھا ہے چاند تارے کا اودا دوپٹہ آج
پیارے زمیں ہو کیوں نہ جواب آسمان کا
کیا ہی لسّانی سے باتوں میں وہ الجھاتا ہے
اللہ اللہ رے کافر تری تقریر کے پیچ
عقل کہتی ہے میں حیران ہوں جاؤں تو کدھر
عشق لینے نہیں دیتا مجھے اوسان کہیں
صدمہ عشق سے سب ہو گئے درہم برہم
دل کہیں،ہوش کہیں،عقل کہیں،جان کہیں
چھوڑ کر یار کے کوچے کو پھروں صحرا میں
کوئی مجنوں کی طرح میں بھی ہوں نادان کہیں
تاخت تاراج کیا تیغ نگہ نے دل کو
کچھ ہمیشہ سے نہ تھا ملک یہ ویران کہیں
عاشق ہوں ایک ایسے دل ربا پر
الفت جسے،نہ ڈھب دل بری کا
دن کو بھی وہی ذکر وہی شب کو تصور
اے دل تو عجب ذاکر و شاغل نظر آیا
شرم کب تک بس خدا کے واسطے توڑو حجاب
یہ بھی کوئی بات ہے صاحب تکلم زیر لب
فقیری بھیس،طامس نام،عرب کا یا عجم کا ہے
مگر ہندوستاں کا ہے نہ یاں کا ہے نہ واں کا ہے

حوالے

1. ) اردو کا ایک ہند برطانوی شاعر اور اس کا روزنامچہ، از نثار احمد فاروقی،مشمولہ مجلہ نقوش،لاہور،فروری 1961،ص27
2. ) رام بابوسکسینہ:یوروپین اینڈانڈویوروپین پویٹس آف اردو اینڈ پرشین،نول کشور پریس،1941،ص70
3. ) اردو کا ایک ہند برطانوی شاعر اور اس کا روزنامچہ،ص25
4. ایضا،ص25
5. ) ایضا،ص24-25
6. ) ایضا،ص27
7. ) ایضا،ص27
8. ) ایضا،ص29
9. ) ایضا،ص30
10. ) ایضا،ص33
11. ) ایضا،ص33
12. ) ایضا،ص35
13. ) یوروپین اینڈانڈویوروپین پویٹس آف اردو اینڈ پرشین، ص70
14. ) ایضا،ص29
15. ) مرزا غالب:غالب کے خطوط،مرتبہ خلیق انجم،غالب انسٹی ٹیوٹ،دہلی ص 2/2-781
16. ) ایضا،ص 2/782
17. ) اردو کا ایک ہند برطانوی شاعر اور اس کا روزنامچہ،ص13