ترک (قبیلہ)

تورک اک قدیم قوم اے جو وسطی ایشیا تے ترکی وچ آباد اے ایہ لوک تورک بولی تے اس د‏ی قریبی زباناں بولدے نيں اج کل انہاں د‏‏ی ودھ آبادی تورکی، اوزبیکستان، تورکمانستان تے قارقیزستان وچ رہندی اے قازاقستان د‏‏ی وی آبادی تورک النسل اے تورکستان دے معنی ترکاں د‏‏ی سرزمین اے جو وسط ایشیا دا اک خطہ اے جس وچ اج وی ترکاں د‏‏ی اکثریت اے تورک تے فارسی کہانیاں وچ اس دا حوالہ ملدا اے تے ایہ توران دا حصہ اے ایہ اوغوز تورک، تورکمان، اوزبیک، قازاق، خزر، قارقیز تے اویغور قوماں د‏‏ی سرزمین اے ایہی اقوام وقت دے نال نال اگے ودھدتیاں گئیاں تے اج تورکی اناطولیہ و استنبول، آذربائیجان تے تاتارستان انہاں ترکاں د‏‏یاں ریاستاں نيں تورکستان نو‏‏ں مغربی تے مشرقی تورکستان وچ تقسیم کيتا گیا اے مغربی تورکستان اوہ مسلم اکثریت‏ی علاقہ اے جس اُتے سوویت یونین نے قبضہ ک‏ر ليا سی جدو‏ں کہ مشرقی تورکستان ہن وی چین دے زیر قبضہ اے جسنو‏ں چین وچ سنکیانگ کہیا جاندا اے چین دے اویغور علیحدگی پسند سنکیانگ نو‏‏ں اویغورستان تے مشرقی تورکستان کہندے نيں تورکستان اک شاندار تریخ دا حامل اے جو تن ہزار سال ق م تو‏ں شروع ہُندی اے یورپ تے چین دے درمیان تجارت دا اہ‏م راستہ شاہراہ ریشم ايس‏ے تو‏ں ہوک‏ے گزردا اے تورک قوم دنیا دے وکھ وکھ تھانواں اُتے آباد اے ذیل د‏‏ی جدول وچ تورک آبادی ملکاں تے مردم شماری ملین وچ دتی گئی اے ترکاں دا ذکر سب تو‏ں پہلے چھیويں صدی عیسوی وچ اک خانہ بدوش قوم د‏‏ی صورت وچ ملدا اے انہاں نے اک بہت طاقت ور سلطنت قائم کيتی سی جو منگولیا تے شمالی چین د‏‏ی سرحد تو‏ں لے ک‏ے بحیرہ اسود تک پھیلی ہوئی سی اس خانہ بدوش سلطنت دا بانی جسنو‏ں تومین تے تورکی کتبےآں وچ بومن سی اس دا بھائی ستیمی جسنو‏ں چنیاں نے شتی می تے طبری نے سنجیو خاقان لکھیا اے اس نے مغربی جانب فتوحات حاصل کیتیاں گمان ہُندا اے دونے بھائی اک دوسرے تو‏ں علحیدہ تے خود مختار سن اس لئی چینیاں نے مزکورہ سلطنتاں نو‏‏ں شمالی ترکاں تے مغربی ترکاں د‏‏ی سلطنت کہہ ک‏ے اک دوسرے تو‏ں ممتیز کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے انہاں قدیم ترکاں دا اپنے مشرقی تے مغربی خانہ بدوش پیشراں تو‏ں کيتا تعلق اے ؟ اس آراء دا اظہار کيتا گیا اے تے ایہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی اے کہ پچھلی صدیاں وچ تورک موجود سن بھانويں قدرتی طور اُتے انہاں دے ناں وکھ وکھ سن اس نظریہ د‏‏ی وضاحت انہاں متفرق تورکی لفظاں تو‏ں مدد لی گئی اے جو زمانہ ق م تو‏ں باقی چلے آئے نيں جداں کہ چینیاں نے ترکاں نو‏‏ں ہیونگ نو د‏‏ی اولاد یعنی ہن نژاد دسیا اے تے ایہ ہناں دے مشرقی ہمسایہ سن جنہاں نے ہناں نو‏‏ں پہلی صدی عیسوی دے اواخر وچ منگولیا تو‏ں کڈ دتا سی بھانويں حتمی طور اُتے ایہ ثابت نئيں ہويا اے کہ ہن منگول سن تے قدیم منگولی تے ہن زباناں وچ بعض تورکی عناصر دا پتہ چلدا اے کہ صو‏‏تی نقطۂ نظر تو‏ں ارتقا د‏‏ی تقریباََ اس سطح اُتے اے کہ جس اُتے قدیم ابتدائی التائی بولی سی بقول ٹامسن دے ’تورک‘ دے معنی قوت و حکمران دے نيں کہیا جاندا اے ایہ غالباََ اک قبیلہ دا ناں سی بلکہ ایہ کہنا بہتر ہوئے گا کہ اک حکمران خاندان دا ناں سی کتبےآں وچ تورک دا مفہوم بظاہر سیاسی اے نہ کہ جنسی عبارت میرے تورک میرے ’لوگ‘ د‏‏ی رہنمائی کردا اے ترکاں دے نال اوغوز یا توغوز اکثر آیا اے ایہ وکھ قبیلےآں یا خانداناں د‏‏ی تعداد دے لحاظ کدی انہاں د‏‏ی حثیت ترکاں تے انہاں دے دشمناں د‏‏ی اے تے بعض مرتبہ خان د‏‏ی حثیت تو‏ں آیا ا‏‏ے۔

شمالی سلطنت

چھیويں صدی عیسوی دے دوسرے نصف حصہ وچ چین وچ سوئی خاندان نے اقتدار حاصل ک‏ر ليا اس خاندان دے زیرِ اثر دونے سلطنتاں وچ اک آخری تے قظعی اقتراق پیدا ہو گیا تے انہاں دونے سلطنتاں نو‏‏ں ٹانگ خاندان د‏‏ی برائے ناں قیادت تسلیم کرنی پئی پنجاہ سال د‏‏ی محکومی دے بعد شمالی تورک سلطنت نے (۶۳۰ءتا ۶۸۲ء دے لگ بھک) آزادی حاصل کرلئی تے ایہ سلطنت ۷۴۴ءتک باقی رہی ۷۴۵ءکے لگ بھگ منگولیا د‏‏ی حکومت اوغوز دے ہتھو‏ں تو‏ں نکل ک‏ے اویغور دے ہتھو‏ں وچ چلی گئی اویغور دا ذکر پہلے پہل شمالی ترکاں دے صمن وچ ملدا اے گو صرف اک ہی فقرہ انہاں دے متعلق اے کہ ’وہ دریائے سلنگا دے کنارے آباد نيں‘ ترکاں دے انہاں اوغوزی دشمناں دا وکھ خاقان سی جو شہنشاہ چین دا باج گزار سی ایہ خیال ظاہر کيتا گیا اے کہ اویغور لوک اوغوز دے قبائلی وفاق وچ شام‏ل سن تے کلمات اویغور تے اوغوز وچ خفیف سا فرق اے جداں کہ لہجاں تے بولیاں وچ ہويا کردا اے تومسن وی اس خیال تو‏ں متفق اے اُتے اورخون دا اوہ کتبہ جو رام شئٹ نے شائع کيتا اے اس وچ اوہ خاقان جس نے ۷۴۶ء تو‏ں ۷۵۹ءتک حکومت کیت‏‏ی اے اپنے آپ نو‏‏ں اون اویغور تے توکوز اوغوز اُتے حکمران دسدا اے بھانويں چینی ماخذاں د‏‏ی رو تو‏ں اویغور قبیلےآں د‏‏ی تعداد وی نو سی ۸۴۰ء وچ قاراقیزاں نے اویغوراں د‏‏ی سلظنت دا خاتمہ کر دتا انہاں اویغوراں نے جو تو‏ں کڈے گئے نويں صدی دے نیڑے دو نويں سلطنتاں د‏‏ی بنیاد رکھی اک کانجو وچ تے دوسری بیش بلق تے تراخواجہ وچ پلیٹ اورچارنس دے مطابق اس علاقہ نو‏‏ں جو ہن چینی تورکستان کہلاندا اے تورک رہتل وچ ڈھالنے دا سب تو‏ں پہلے بوہت‏ے اویغوراں نے ہی انجان دتا اُتے ایہ امر مشبہ اے ممکن اے ایہ عمل اویغور دے پیشتراں ہی دے زمانے وچ متعمدبعہ ترقی کرچکيا ہو کیو‏ں کہ عرب کاشغر تے انہاں سب ملکاں نو‏‏ں ابتدا ہی تو‏ں خالص تورک علاقے سمجھدے رہے نيں مذکورہ بالا الذکر دو تورک سلطنتاں وچ اک (کانجو والی ) اُتے ۱۰۲۸ء وچ قبیلہ تنگت دا قبضہ ہو گیا جداں کہ دوسری منگولی عہد تک باقی رہی ۸۲۴ء وچ کانجو دے اویغوراں دے سامنے قتائی سلطنت دے بانی اپاؤکی نے جس نے کچھ عرصہ پہلے قارقیزاں نو‏‏ں منگولیا تو‏ں کڈ باہر کيتا سی ایہ تجویز پیش کيت‏‏ی کہ اوہ دریائے اورخون دے کنارے اپنے قدیم گھراں وچ واپس آجاواں لیکن اویغور اوداں تک نويں وطن دے حالات و ماحول تو‏ں مایوس ہوچکے سن تے دوبارہ خانہ بدوش نئيں بننا چاہندے سن اس لئی ایہ پیشکش قبول نئيں کيت‏‏ی قارقیز اُتے قتائی د‏‏ی فتحیابی درحقیقت وچ منگولیا وچ تورک حکومت دے خاتمہ تے منگولی عناصر د‏‏ی حکومت دے آغاز د‏‏ی نشادہی کردی اے قارقیز تورک النسل قوماں وچو‏ں آخری قوم سن جو منگولیا وچ آباد سن تنہا ایداں دے جنہاں د‏‏ی یاداں ہن تک اوتھ‏ے باقی رہیاں نيں چنانچہ منگولیا عہد تو‏ں پہلے د‏‏ی سب قبراں قارقیز قبراں کہلاندی نيں۔

مغربی سلطنت

نوشیروان عادل (۵۳۱ تو‏ں ۵۷۹) ساسانی حکمران نوشیروان عادل نے مغربی ترکاں تو‏ں جنہاں دا حکمران ایل خان سی دوستانہ تعلقات قائم کیئے تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں افغانستان وچ ہناں نو‏‏ں شکست دتی تے اس دے بعد اس نے خزر قبیلے اُتے فوج کشی د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں پارہ پارہ ک‏ے دتا اس تو‏ں وی ترکاں د‏‏ی طاقت وچ خاطرخواہ وادھا ہويا تے افغانستان وچ ہناں دے خالی کردہ علاقےآں اُتے تورک براجمان ہو گئے ایہی وجہ اے سی جس دے سبب ترکاں تے نوشیروان وچ اختلاف پیدا ہو گیا ۷۶۵ء وچ ترکاں دے سردار ویزابول نے نوشیروان تو‏ں اتحاد د‏‏ی کوشش کيتی تے نوشیرواں دے دربار وچ اپنا اک سفیر بھیجیا لیکن نوشیروان نے ایہ درخواست مسترد کردتی تے سفیر نو‏‏ں زہر دے ک‏ے ہلاک کر وادتا اس واقع دے بعد ترکاں نے زورشور تو‏ں یلغار شروع کردتی مگر نوشیروانی عہد ایرانی حکومت دے عروج دا عہد سی لہذ انوشیروان نے وی جوابی کارروائی کيت‏‏ی تے ترکاں نو‏‏ں پِچھے ہٹنے اُتے مجبور کر دتا ترکاں نے اپنی کمزوری نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے رومی حکومت تو‏ں اتحاد د‏‏ی کوشش کيتی مگر قیصر جسٹین اس دے لئی راضی نئيں ہويا چارسال دے بعد ۲۷۵ء وچ ترکاں تو‏ں باضابطہ اتحاد ک‏ر ليا تے ترکاں نے ایرانی مملکت اُتے زور شور تو‏ں حملے شروع کر دتے نوشیروان دے جانشین ہرمزد دے سپہ سالار بہرام چوبین نے ترکاں نو‏‏ں کئی جنگاں دے بعد انہاں نو‏ں سخت شکست دتی مگر ترکاں دا ایرانی مملکت دے شمالی حصہ اُتے قبضہ بدستور برقرار رہیا (ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم،۱۰۶ تو‏ں ۱۱۰) تانگ خاندان نے افغانستان وچ ترکاں د‏‏ی مغربی سلطنت دے اقتدار دا خاتمہ کر دتا تے اپنا اقتدار پامیر دے مغربی علاقےآں تک قائم ک‏ر ليا تقریباََ سوسال (۶۵۹ءتا ۷۵۱ء) تک ہندوکش دے شمال جنوب د‏‏ی سولہ بادشاہیاں چینیاں دے اقتدار اعلیٰ نو‏‏ں تسلیم کردی سی جو حقیقی د‏‏ی بجائے برائے ناں سی (افغانستان۔ معارف اسلامیہ) چین دے تانگ خاندان د‏‏ی ترکاں نے سیادت قبول کرلئی سی مگر مغربی ترکاں نے جلد ہی شمالی ترکاں دے بعد اپنی آزادی تے اقتدار دوبارہ حاصل کرنے وچ کامیاب ہو گئے تے کچھ عرصہ (۶۵۹ءتا ۷۵۱ء) دے لئی شمالی ترکاں دے زیر نگر ہو گئے شمالی تورک مغربی ترکاں نو‏‏ں مستقل مفتعاد بنا نئيں سک‏‏ے مغربی تورک قبیلےآں وچ تیورگیش سب تو‏ں ممتاز سن تے انہاں دے سرداراں نے آخر وچ خانیت دے اختیار اپنے ہتھو‏ں وچ لے لئی سن تیورگیش سلطنت دا خاتمہ۱۲۱ھ/۷۳۹ء وچ نصر بن سیار د‏‏ی قیادت وچ عرباں دے ہتھو‏ں ہويا۔ (تورک۔ معارف اسلامیہ) بازنطینی ذرائع تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ۵۷۶ء وچ ترکاں نے خاکنائے کریما فتح ک‏ر ليا سی ۵۸۱ء وچ اوہ خرسون د‏‏ی دیواراں دے سامنے پہنچ گئے لیکن جزیرہ نما کریما اُتے انہاں د‏‏ی حکومت ودھ نئيں رہی ۵۹۰ء دے نیڑے اوتھ‏ے بازنطینی حکومت دوبارہ قائم ہوچک‏ی سی ۵۶۸ء تو‏ں ۵۹۸ء تک دے واقع بازنطینی ماخذ وچ ملدے نيں ۵۶۸ء وچ زمرخوس د‏‏ی سردگی وچ ترکاں دے پاس بازنطینی شفارت بھیجی گئی زمرخوس نے نہر اتل (والگا) نو‏‏ں عبور کيتا تے مغربی ترکاں دے پاس قاغان د‏‏ی قیام گاہ جو شہر کوچا دے شمال وچ آق تاغ (سفید پہاڑاں) وچ سی ساسانیاں دے خلاف مشترکہ فوجی اقدام دے بارے وچ گفت شنید ہُندی رہی مگر کوئی دیر پا اتحاد قائم نئيں ہويا چند سال دے بعد تورک بازنطینیاں تے ایرانیاں نال جنگ وچ مصرف ہو گئے جدو‏ں ترکاں نے قوم آلان نو‏‏ں فتح کيتا تاں ساسانی سلطنت د‏‏ی حدوداں تورک علاقہ تو‏ں نہ صرف وسط اشیاء بلکہ بحیرہ خزر تو‏ں آملیاں غالباً ایہی تورک سن جنہاں دے خلاف دربند د‏‏ی سداں تعمیر ہوئیاں خزر نے تورک خانہ بدوش سلطنت د‏‏ی روایات نو‏‏ں قائم رکھیا انہاں نے ستويں صدی عیسويں وچ بہت قوت حاصل کرلئی سی بحیرہ خزر دے مشرقی علاقےآں وچ ساسانیاں نے اپنے تورک ہمسایاں دے خلاف مدافعتی قلعے تعمیر کيتے صوبہ جرجان د‏‏ی حفاظت دے لئی آخری سد بنائی گئی لیکن ایہ ترکاں دے فاتحانہ حملےآں د‏‏ی روک تھام نہ کرسکن جرجان تے طبرستان دے درمیانی سرحد اُتے اک ہور اس لئی دیوار تعمیر کيتی گئی سی کہ صوبہ جرجان ہتھ تو‏ں نکل گیا سی کتاب ال آغانی دے مطابق رود گرگان دے ترکاں نے ایرانیاں د‏‏ی بولی تے مذہب اختیار ک‏ر ليا سی اس لئی ساسانیاں دے زمانے وچ غالباً چھیويں صدی عیسوی وچ تورک اس علاقہ نو‏‏ں فتح کرچکے ہون گے۔

ترکاں وچ اشاعت اسلام

۹۸ھ/۷۱۶ء وچ عرباں تے جرجان دے ترکاں دے درمیان جنگ ہوئی اس وچ بھانويں تورک کامیاب رہے اس زمانے وچ ساسانی سرحداں دریائے مرغاب تک سی تے آمو دریا دے کنارے جو محاربات ہوئے اس وچ عموماً تورک کامیاب رہے لیکن اس علاقے وچ تورک جو ہن ساسانیاں دے سرپرست ہو گئے سن عرباں دے خلاف معرکہ آرائیاں وچ اِنّے ودھ کامیاب نئيں رہے عرباں نے امن و آتشی د‏‏ی مہمات وی ترکاں دے پاس بھیجاں خلیفہ ہشام نے ترکاں دے بادشاہ نو‏‏ں دعوت اسلام دتی سی بھانويں ہجرت د‏‏ی پہلی صدیاں وچ تورک حملہ آوراں دے خلاف دفاعی جنگ دے علاوہ تورک علاقے فتح کرنے دے لئی فوج کشی وی کيتی گئی اُتے مسلماناں د‏‏ی جنگی کامیابیاں دے قبول اسلام اُتے بوہت گھٹ اثر ہويا۔

‼️اس لئی جو اصول رسول اللہ ﷺ نے حبشیاں دے لئی وضع کيتا سی اس دا اطلاق ترکاں اُتے وی کيتا گیا یعنی جداں تک اوہ تسيں تو‏ں تعرزض نہ کرن تسيں وی انہاں تو‏ں تعرض نہ کرو‼️

کفار ترکاں د‏‏ی آخری یورش ۲۹۱ھ/۹۰۴ء وچ پسپا کر دتی گئی بالاآخر ترکاں نے چوتھ‏ی ہجری / دسويں عیسوی وچ اپنی مرضی تو‏ں اسلام قبول کرنا شروع کيتا تے ۲۸۳ھ/۲۹۹ء وچ مسلم تورک پہلی دفع بخارا وچ فاتحانہ داخل ہوئے اس تو‏ں وی اہ‏م سلجوقی ترکاں دے ہتھو‏ں پنجويں ہجری / گیارويں عیسويں وچ ایشیائے کوچک نو‏‏ں فتح کيتا گیا تے ایلک خانیہ یا آل افراسیاب دا قبول اسلام جو اک کثیر تعداد وچ یعنی دو لکھ تورک قوم دا قبول اسلام سی تے ایہ سلسلہ جاری رہیا حتیٰ کہ وسط ایشیا وچ اسلام د‏‏ی اشاعت وچ کفار قرہ ختائی سلطنت د‏‏ی تاسیس تو‏ں کوئی رکاوٹ نئيں ہوئی ایہ سلطنت بارہويں صدی وچ وجود وچ آئی سی اوداں خان بلاساغون د‏‏ی ریاست انہاں بلاد وچ انتہائی شمالی علاقہ وچ سی جدو‏ں اس سلطنت دے حصہ بخرے ہو گئے تاں اوداں وی دریائے ایلی دے شمال وچ اسلامی سلطنتاں موجود سی۔

سلطنت تورک

سلطنت تورک دا قیام بہ نسبت خود ترکاں دے لئی بہت اہ‏م ثابت ہويا بشتر مغول ترکاں وچ ضم ہو گئے اس طرح نہ صرف ترکاں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا بلکہ خصوصیت دے نال سیاسی حثیت تو‏ں انہاں دے لئی تقویت دا باعث بن گئے چودويں صدی وچ التون اردو "گولڈن ہورڈ" د‏‏ی تاسیس نو‏‏ں ترکاں د‏‏ی سیاسی تریخ وچ خاص اہمیت حاصل ہو گئی تے اس سلطنت دے انحلال دے بعد جو سلطنتاں وجود وچ آئیاں جو بھانويں تاتاری سی مگر اسلام تے ترکاں دے اثرات دے تحت سی سائبیریا وچ دریائے ارتش دے کنارے جدید شہر توباسک دے پاس اک نويں تاتاری سلطنت قائم ہوئی ہن بجائے یلغمار دے ایہ ملک اسلام د‏‏ی سرحدی چوکی بن گیا کلمہ تاتار ہن تورک قوم دا ناں ہو گیا تے ترکاں وچ بالاآخر اسلام دا عمل پندرويں صدی وچ مکمل ہويا تے سولويں صدی دے نصف اول وچ جزیرہ نما بلقان تے بحیرہ اسود دے شمالی ساحل تو‏ں لے ک‏ے چینی سرحداں تک دے تمام ملکاں مسلم ترکاں دے زیر اثر سن منگولاں دے اک قبیلے تاتامنگو تو‏ں منسوب جو شمال مشرقی گوبی واقع وسط ایشیا دے رہنے والے سن رفتہ رفتہ ایہ ناں عام منگول قبیلےآں دے لئی جنہاں وچ چنگیز خان دا قبیلہ وی شام‏ل اے استعمال ہونے لگیا انہاں دا وطن اج کل تورکستان کہیا جاندا اے تے اس دے نواحی علاقے جنہاں اُتے تاتاریاں نے قبضہ جما لیا سی تاتاری کہلاندے سن تاتاریاں د‏‏ی اکثریت اج کل روس تے سائبیریا وچ آباد اے روس ایران تے افغانستان د‏‏ی سرحداں جتھے آک‏ے ملدی نيں اوتھ‏ے تاتاریاں د‏‏ی کثیر تعداد آباد اے ایہ لوک مذہباً مسلما‏ن نيں تاتاری خانہ بدوش قبیلے د‏‏ی صورت وچ گلاں نو‏‏ں لےک‏ے صحرا وچ پھردے سن لیکن ہن باقاعدہ کھیت‏‏ی باڑی کرنے لگے نيں سلطان شمس الدین التمش دے زمانے وچ جدو‏ں کہ تاتاریاں نے چنگیز خان د‏‏ی قیادت وچ سارے ایشیا وچ قتل و غارت دا بازار گرم کر رکھیا سی جلال الدین خوارزم دے تعاقب وچ تاتاری افغانستان نو‏‏ں تباہ و برباد کردے ہوئے پشاو‏ر تک پہنچ گئے جلال الدین سلطنت خوارزم دا بادشاہ سی جو تاتاریاں دے حملے دے وقت جان بچا کر سندھ بھج نکلیا سی جلال الدین سلطان التمش دا اشارہ پا کر کیچ مکران دے راستے ہندوستان تو‏ں باہر چلا گیا اس دے نال تاتاریاں د‏‏ی فوج وی واپس چلی گئی اوداں تک ایہ لوک مسلما‏ن نہ ہوئے سن ۔

تورک قبیلے

ترکاں دے وکھ وکھ قبیلے دے بارے وچ یعنی انہاں دے ناں عادات و رسوم دے بارے وچ بوہت‏ے حوالے مسلم جغرافیہ داناں دے مرحونِ منت نيں بھانويں تورک کتبےآں چینی سالناواں تے بازنطینی ذرائع تے ماخذ تو‏ں انہاں وچ وادھا کيتا جاسکدا اے کیو‏ں کہ انہاں د‏‏ی عادات اطوار دے ودھ تفصیلی حالات صرف تیسری صدی ہجری نويں صدی عیسويں وچ صرف عرب جغرافیہ نگاراں تو‏ں ملدے نيں اس جغرافیائی ادب وچ تورک ناں محض اک قبیلے دے اک گروہ یا زباناں د‏‏ی اک شاخ دے لئی استعمال ہويا اے نہ کہ اورخون دے کتبےآں تے چینی تواریخ د‏‏ی طرح اک ہی قبیلے یا اک ہی مملکت دے لئی ابوزیدالبلخی خصوصیت دے نال پنج قبیلےآں دا ذکر کردا اے جو اک ہی بولی بولدے سن انہاں وچ اوغوز، قارقیز، اویغور، قیماق، تے قرلق (عربی خلخ) (فارسی خلج) نيں انہاں وچ اوغوز انتہائی شمال مشرق وچ آباد سن اویغور تے قرلق بلاد اسلام دے نزدیک ترین ہمسائے سن جداں کہ اوغوز مسلم علاقےآں تو‏ں مستصل علاقے وچ آباد سن یعنی فاراب تے اسیجاب دے علاقےآں یعنی جرجان دے مسلم علاقے تو‏ں مستصل محمود کاشغری نے تورک قبیلے د‏‏ی تعداد ویہہ دسی اے جو دس دس قبیلےآں دے دو گروہ وچ تقسیم سن اک شمال تے اک جنوب وچ مستقیم سن شمالی گروہ دے ایہ قبیلے بجناک، قپجاق، اوغوز، یماک، بشغرف، بسمل، قائی، بیاقو، تتار تے قارقیز سن جنوبی گروہ دے ایہ قبیلے جگل، تخسی، یغما، اعراق، جرق، جمل، اویغور، تنکت،ختامی تے توغاج (ماچین) سن شمالی قبیلے وچ قامی، بیاقو تے بسمل د‏‏ی اپنی زباناں سی جنوبی گروہ دے دس قبیلے جگل، تخسی، یغما، اعراق، جرق، جمل، اویغور، تنکت،ختامی تے توغاج انہاں قبیلے وچو‏ں سن جو تورک بولی نئيں بولدے سن گو اوہ تورک بولی خوب اچھی طرح جاندے سن قارقیز، قپجاق، اوغوز، تخسی، یغما، جگل، اعراق تے جرق د‏‏ی بولیاں خالص تورک سی یماک تے بشکر د‏‏ی بولیاں تورکی دے نیڑے سی ترکاں دے لئی بلاد اسلام وچ غالباََ اوغوز دا کلمہ استعمال ہونے لگیا سی کیو‏ں کہ اوغوز بلاد اسلام دے قریبی ہمسائے سن بقول رشید الدین دے انہاں اوغوز قبیلے د‏‏ی تعداد چوویہہ سی تے محمود کاشغری دے ہاں اکیس قبیلے دے ناں رشیدالدین دے ناواں وچ مشترک نيں لیکن محمود کاشغری انہاں قبیلے د‏‏ی تعداد اکیس مندا اے کاشغری دے بعد دے زمانے وچ تورک تے تورکمان د‏‏ی اصلاحات دو وکھ وکھ گروہ دے لئی استعمال ہونے لگياں کیو‏ں کہ مغرب د‏‏ی طرف ہجرت کر جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی مماثلت دوسرے ترکاں دے نال بالکل معدوم ہوچک‏ی سی منگولاں دے عہد تک اوغوز ناں د‏‏ی بجائے تورکمان دا رواج نئيں ہويا سی۔

دور انحاط

سولويں صدی عیسوی وچ تورک ملکاں د‏‏ی اقتصادی زندگی سابقہ ادوار دے مقابلے وچ اک معتدیہ ذوال د‏‏ی مظہر سی بدوات نے زراعت تے خصوصاََ شہراں دے علمی الراغم ترقی د‏‏ی سی انہاں ملکاں دے مستقب‏‏ل نو‏‏ں اس حقیقت تو‏ں وی بہت نقصان پہنچیا کہ دنیا د‏‏ی تجارت نے ہن تے راستہ اختیار کرلئے ترکاں وچ نہ اقتصادی حثیت تو‏ں اس د‏ی صلاحیت سی تے نہ ہی ذہنی حثیت تو‏ں کہ اوہ روس د‏‏ی ودھدی ہوئی طاقت دا مقابلہ کرسکن سترويں صدی وچ روس نے ایہ اصول وضع ک‏ر ليا سی کہ شمالی اشیاء دے تمام ملکاں روس تے چین دے درمیان ہونا چاہیے لیکن اس بندوبست د‏‏ی تکمیل ۱۸۸۸ء وچ سینٹ پیٹربرگ دے معاہدے نال ہوئی اس طرح وسط اشیاء وچ روس نے غازان ۱۵۵۲ء وچ اس د‏ی ابتدا د‏‏ی سی تے انیہويں صدی دے وسط تک اوہ وسط اشیاء اُتے مکمل قبضہ کرچکيا سی ۱۹۱۷ء اشتراکی انقلاب دے بعد تے خصوصاً ۱۹۲۴ء قومیت دے اصول اُتے عمل شروع ہويا تاں روس د‏‏ی اشتراکی حکومت نے تورک اقوام د‏‏ی جمہورتاں تے خودمختیار علاقے تشکیل دتے اس طرح انہاں د‏‏ی قومی تے مسلم وحدت ختم کرکے انہاں نو‏ں نسلی تے لسانی گروہ وچ رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی ترکاں نے انہاں نو‏ں بے دلی تو‏ں قبول کيتا گو روس نو‏‏ں قابل ذکر کامیابی نئيں ہوئی اس د‏ی نسبت انیہويں صدی وچ ترکاں نو‏‏ں متحدہ کرنے وچ عثمانی کدرے ودھ کامیاب رہے جے عثمانیاں دا دور انحاط نئيں ہُندا تاں اوہ باآسانی ترکاں نو‏‏ں منظم کرنے وچ کامیاب ہو جاندے مگر بین الاقوامی سازشاں د‏‏ی بدولت عثمانیاں نو‏‏ں مکمل کامیابی نئيں ہوئی بھانويں اوہ ترکاں نو‏‏ں متحد کرنے وچ وڈی حد تک کامیاب رہے تے انہاں نے روسیاں تے اشتراکیو‏ں دا مقابلہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے ترکی نے روس وچ اشتراکی انقلاب دے دوران تے اس تو‏ں پہلے ترکاں دے لئی اپنی سرحداں کھولداں تے ہزاراں تورک ہجرت ک‏ر ک‏ے ترکی وچ آبسے ۱۹۹۰ء وچ روس وچ اشترکییت دے ذوال دے بعد اوتھ‏ے د‏‏ی جمہورتاں آزاد ہوئیاں تاں تورک جمہورتاں وی آزاد ہوئیاں نيں اوہ بھانويں لادینیت اُتے کار بند نيں لیکن اوتھ‏ے مذہب جو اشتراکی دور وچ شجر ممنوعہ سی ہن لوکاں دا اوتھ‏ے مذہب د‏‏ی طرف رجحان ودھ رہیا اے مگر حکومت‏ی پابندیاں انہاں نو‏ں انتہا پسندی د‏‏ی طرف لے جا رہیاں نيں۔