بھکتی ساہت دا شروع تے بھگت رویداس
بھگتی ساہت دا شروع اتے بھگت رویداس
اس ویلے انتری بھارت وچ بھگتی رستہ نے وی جم لے لیا سی۔ اس متّ دے کجھ انش تاں سانوں اپنشد پراناں تے گیتا تک لے جاندے ہن، پرتوں اک لہر جاں تحریک دے طور تے اس متّ نے اسے دور وچ ہی اثر پاؤنا شروع کیتا۔ پنجابی ساہت وچ وی بھگت کویاں دیاں رچناواں دا کافی اہم تے خاص ستھان اے۔ اسے لئی بھگتی متّ دے اڈّ-اڈّ پکھاں اتے اتھے وچار کرنی ایوگ نہیں ہوویگی۔
بھگتی لہر دا شروع اٹھویں صدی عیسوی وچ دکھنی بھارت وچ ہویا مذہبی لہر دا ایہہ مرکز، اچانک ہی اتر ولوں اٹھکے دکھن وچ بدل جان دا کارن ایہہ سی کہ اتری بھارت وچ بڑی تیزی نال سیاسی تے سماجی تبدیلیاں آ رہیاں سن۔ مہاراجہ ہرش دی حکومت ختم ہو چکی سی اتے دیش چھوٹیاں چھوٹیاں راجپوت ریاستاں وچ ونڈیا گیا سی۔ ایہہ ریاستاں آپو وچ لڑدیاں رہندیاں سن۔ اس دے الٹ دکھنی ہند وچ شترقی سی۔ چولا راجے بڑی مضبوطی نال راج کر راے سن۔ ہندو متّ، بدھ متّ اتے جین متّ نال ٹکر لے رہا سی۔ مالابار وچ اسلام وی اپنے پیر جما چکا سی تے ہولی-ہولی اپنا اثر ودھا رہا سی۔ ہر لہر وانگ، بھگتی لہر دی ویلے دی لوڑ مطابق اٹھی۔ اس دے ابھرن وچ بھائیچارک حالتاں دا بہت ہتھ سی۔ ودھیرے کر کے ایہہ سماجی غلامی تے براہمنواد دے کٹڑ فلسفے خلاف ردعمل دا سٹہ سی۔ ربّ وچ پورن یعقین رکھن والا ہندو متّ، بدھ متّ نوں بہت دیر تک قبول نہ کر سکیا جہڑا کہ ربّ دی ہوند بارے بالکل چپّ سی اتے بہت زور کرم اصول (فلاسفی) تے دندا سی۔ بدھ دے چیلے اس دے چنگے نظریات نوں بھلکے کریتیاں وچ پھس چکے سن۔ بدھ دی مورتی پوجا ربی پوجا دا درجہ لے چکی سی۔ اہنسا دے اصول نے لوکاں نوں جسمانی تے آتمک طور تے کمزور بنا دتا سی۔ بدھ مت دا اہندسا دا اصول تے اسلام ورگی جابر رہتل تے مذہب دے ساہمدے بلہین ثابت ہوئی۔ براہمناں دے ذات-پات دے کٹڑ وکھیویں کر کے عامَ لوکی اسلام ول جا رہے سن۔ راجپوتاں ورگی بیر قوم وی اہنسا وادی بدھ دھرم نوں اپنا نہیں سی سکدی۔ دکھنی حصے وچ شیو متّ تے ویشنوں متّ دے سادھوآں نے لوکاں نوں شو تے وشنوں دی پوجا ول لیاؤن دا پورا یتن کیتا۔ شیو تے وشنوں متاں وچوں ہی بھگتی لہر دا جم ہویا، کیوں جو سناتنی دھرم دی پنر سرجیتی دے راہ وچ کافی اوکڑاں سن، اس لئی بھگتی متّ وچ بدھ متّ دیاں ساریاں صفتاں شامل ہو گئیاں اتے اسے طرحاں شیو اتے ویشنو متّ دے چنگے پکھاں نوں اپنایا گیا نویں اٹھے بھگتاں نے لوکاں نوں ربّ دی ہوند تے اس دی مہر وچوں خوشی حاصل کرن دی سکھیا دتی۔
ڈاکٹر رادھا کرشنن مطابق “بھگتی رستہ، ربا تے پورن یعقین دا رستہ اے، جس وچ جیو جاں پرانی دی بھاوک ستا دی پوترتا اتے زور دتا جاندا اے۔ بھگتی رستہ، علم تے کرم توں اپرنت پرماتما نال بھاوک اکسرتا اتے زور دندا اے۔”1
اس لہر دیاں جڑھاں بھاویں پرانے ویلے تک جا پجدیاں ہن۔ مگر اس دا موڈھی راماچند نوں ہی منیا جاندا اے۔ ولبھ اچاریہ تے مادھوَ وی موڈھیا وچوں ہی ہن۔ ایہناں شنکراچاریہ دی علم رستہ تے مایہ دیاصول دا ڈٹّ کے مقابلہ کیتا۔
صوفی شاعری، برہا شاعری، بیر شعاری دے نال-نال پوروَ-نانک دور وچ پنجابوں باہر وچردے بھاگت جناں دے بھگتی شاعری دی وچاردھارا وی نال-نال پرچلت ہو چکی سی۔
“عامَ پرتھا جاں چال ایہہ سی کہ اپنی مات بولی جا صوبے دی زبان وچ وی رچنا رچیندی سی۔ لاگے چاراے دی بولی دی وچ وی اے بارے اتری تے مدھ تے پوربی ہند دی سانجھی جہی سنت بولی وچ وی۔ اثر اک اتے دوجی دا واضع اے۔ بھگتاں دی ووکیبولری وی بہت بھیت نہیں، نہ بہتی وتھّ جاپدی اے۔ شبد اک دوجی بولی دے رلے ملدے ہن۔ سٹائل دی اک سامان اے۔”2
ڈاکٹر۔ ایس۔ ایس۔ کوہلی دے کتھن مطابق ‘رام-کاوَ’ تے کشنا شعری دا اثر پنجابی ساہت اتے وی پیا بھگت-بانی دا گرو گرنتھ صاحب وچ یوگ استھان حاصل کرنا اس گل دا ثبوت اے۔ سرگن دھارا ہندی ساہت وچ چودھویں صدی توں لے کے ستارویں صدی تک پسری ہوئی اے۔ پنجابی وچ وی اس ویلے ضرور اجیاے شاعر ہوئے ہونے۔”3
بھگتی لہر دا شروع ہندو سدھانتا کے خلاف وجوں ہویا۔ ایہناں بھگتاں نے دیوی-دیوتیاں دی تھاں ربّ وچ یعقین رکھن دا اپدیش دتا۔ سنتاں، بھگتاں نے انسانی برابری دا سنیہا دے کے آپسی جاتپات، اوچ-نیچ، چھوت-چھات دے مطلب نوں دور کیتا تے سارے منکھاں نوں اکو ہی پرماتما دی سنتان منیا ایہناں بھگتاں نے لوک بولی وچ بانی رچ تاں جو عام انسان وی اس نوں چنگی طرحاں سمجھ سکے۔ جےَ دیوَ، ترلوعدہ، رامدیو، سدھنا، رامانند، سین، رویداس، کبیر، دھنا وغیرہ بھگتاں نے اپنی بانی راہیں پربھو پریم وچوں مکتی تے شترقی دی حصول دا رستہ دسیا۔ اردو شاعر ابال دا اک شعر اے جو بھگتی ساہت دی مکتی تے شترقی ول اشارہ کردا اے۔
“مکتی بھی شترقی بھی بھگتو کے گیت میں اے
دھرتی کے واسیؤ کی مکتی بھی پریت میں ہے”
مدھ دور وچ ‘گیان’ اتے ‘بھگتی’ دی بنیاد تے کئی درشناں دا جم ہویا۔ علم تے مشتمل سنکر آچاریہ دا ادویتواد اے جدوں کہ بھگتی دے بنیاد تے چار فلسفہ سبھ توں پرمکھ تے مشہور ہن جویں (1) وششٹادوید (رامانز آچاریہ) (2) دویبھادویتواد (نمبارکاچاریا) (3) دیوتواد (مدھواچاریا) (4) شدھادویتواد (ولبھاچاریا) دور کرم مطابق سبھ توں پہلا شنکر دے ادویتواد دا تھاں اے اتے باقی چارے فلسفہ اک دوجے دی متعلق کریا سروپ پیدا ہوئے۔
جیو لئی مکتی حاصل کرن لئی کرم کانڈ ضروری ہن۔ کرم تے علم نال پیدا ہویا بھگتی مطلب مانو مکتی دا زریعہ اے۔ شنکر مطابق جیو تے ایشور دا اک ہو جانا مکتی اے، مگر رامانز دا مت اے کہ جیو دا ایشور دے نیڑے پجّ جانا جا ایشور دے سامان ہو جاندا ہی مکتی اے۔
بھگتی دے بنیاد تے کھڑا کیتا گیا دوجا مت نمبارک آچاریہ دا ‘
دویتا دویتاواد
سودھو’ اے۔ نمبارک دے مت نوں ‘بھیدا بھیدواد’ وی آکھدے ہن۔ مدھو نے علم نالوں بھگتی نوں اہمیت دتی اے اتے مکتی حاصل کرن لئی ہری کیرتن، سمرن، بھجن، نام جاپ تے دھیان ضروری اے۔ بھگتی اتے پرماتما دی ڈریکٹ انوبھوتی ولوں ہی جیو نوں مکتی مل سکدی اے۔
دویتواد نال بھارتی دھرم دیانتداری وچ بھگتی دی اہمیت قائم ہوئی۔ شنکر نے روح پرماتما دی ‘ادویتتا’ نوں سدھ کرن لئی کوئی اثر ن چھڈی۔ پرتوں ولبھ اچاریہ نوں ایہناں توں اک نویں سمت ملی۔ اسنے مدھو دی بھگتی نوں تاں قبول لیا پر دویتتا دی ورودھتا کیتی۔ اسے طرحاں سنکر دی ادویتتا نوں تاں قبول کر لیا۔ پر علم دی ورودھتا کیتی۔ اس طرحاں اک نویں متّ خالص ادویتواد دا جم ہویا۔
بھگت رویداس دا جم اتے رچناواں
سودھورویداس دا جم 1376 ء منیا جاندا اے رویداس جی دے ساہت اتہاس تے کھوجکرتا اس ویلے بہتر پروان کردے ہن۔ رویداس بنارس دے جمپل سن۔ بھاویں آپ دی رچنا وچ کبیر طبقہ تتھا کٹاخش دکھائی نہیں دندا، پر مانوتا تے پربھو پریم دی جھلک، بھرپور روپ وچ دس آؤدی اے۔ جیت سنگھ سیتل مطابق رویداس کاشی دا وسنیک تے کبیر دا ہم عصر سی۔ اوہ رامانند دا چیلا سی۔ رویداس نوں ‘ریداس’ وی لکھیا گیا اے۔ رویداس دے 50 شبد وغیرہ گرنتھ وچ ملدے ہن۔ اسنوں پھرسی بولی دا وی علم سی۔ بھگتی لہر ولوں لوکاں وچ جیون پرتِ نویں وچاردھارا تے نواں جیون فلسفہ قایم ہویا۔ اس کم وچ ان نویں وچاردھارا وچ گرو رویداس جی دا وڈا ہتھ اے۔ گرو رویداس جی دے جیون اتے سکھیا توں وی مانوتا نوں اک سچجی جیون سلڑائی اتے جیون فلسفہ ملدا اے۔ آپ بھاویں چمار جاتی وچ پیدا ہوئے پر اپنی بھگتی اتے وچاردھارا دے کارن آپ نے مہان پد حاصل کیتا۔ آپ دی اثر بانی جو گرو گرنتھ صاحب وچ شامل اے۔ سنسارک جیواں نوں جیون دا سچجا رستہ دکھاؤدی اے۔ آپ دا جیون اتے استاد سوچ وچار گرمتِ دے مطابق اے۔ گرو جی دی سکھیا نال اجیہا وایو منڈل پیدا ہویا کہ لوکاں وچ سانجھی والتا تے جمہوریات دی بھاونا جاگ پئی۔ اچّ نیچ دے بھید مطلب گھٹن لگے۔ سماج وچ برابری تے مذہبی ایکتا دی نیہہ رکھی گئی۔ چھوت چھات تے جات پات دے کارن پیدا ہوئی نفرت تے گھرنا دور ہون لگی انسان سبھ برابر ہن۔ کتے مت اکو جیہی مہانتا رکھدے ہن۔ انسان دے کرم اچے ہونے چاہیدے ہن۔ آپ نے کیہا کہ کوئی براہمن جاں راجا وڈا نہیں۔ سبھ لوک سامان ہن۔ چنڈال ڈوم جاں نیواں قہقے ڈسکار جاندے لوک جے بھگتی تے نیکی کردے ہن، تاں اوہ وی ستکار دے یوگ ہن۔ “براہمن بیش سود رُ کھڑی ڈوم چنڈال ملیچھ من سوئِ۔۔ ہوئِ کھنیت بھگونڈ بھجن تے آپُ تارِ تارے کل دوئ۔۔” (راگ بلاول)
گؤڑی گگ دے ہیٹھلے شبد وچ آپ بیراسپرے دے دیش دا سندر ذکر کردے ہن۔ ایہہ سبد نگ رویداس جی دے ادھیاتمک تے سماجی جیون لکھشا دی نمائندگی ہی نہیں کردا، سگوں سمچی بھگتی لہر دی سماجی فکر تے مکمل انسانی لکھشا دا وی پرتیک اے:-
“بیرام پرا مہر کو ناؤ۔۔
دکھ اندورُ نہیں تہِ ٹھاؤ۔۔
نہ تسویس، کھراجُ نہ مالُ۔۔
خوفُ نہ، خطا ن ترسُ جوالُ۔۔
اب موہِ خوب وطن راہ پائی۔۔
اہاں خیر، مدا میرے بھائی۔۔1॥رہاؤ۔۔”
رویداس دی بانی وچ ویگرا مطلب دی پربلتا اے۔ دنیا دی ناشمانتا نوں ویکھ کے اپجے اس مطلب نوں شاعر نے کئی روپاں وچ چتریا اے۔ شریر دی ناشمانتا:-
“پانی کی بھیتِ ون دا کھمبھا رقت بوند گاگ۔۔
ہاڈ ماس ناڑی کو پنجر پنکھی بسے بچارا۔۔
پانی، کیا تیرا کیا میرا جیسے ترور پنکھ بسیرا۔۔”
دنیا دی نابرابری:-
“جو دن آوَ ہِ سو دن جاہی۔ کرنا کوچ رہنُ تھر ناہی۔
سنگچلت اے رس بھی چلنا۔ دورِ گون سر اپرِ دھرنا۔”
آپ جی دے جیون متعلق رویداس سمپردا وچ اک دوہا وی پرچلتّ اے۔
“چودہ میں بھیتیم ماگھ سدی پندرام،
دکھی او کے کلبان ہت پرگٹے سی رویداس۔”
واضع اے۔ کہ گرو رویداس جی نے اپنے جیون فلسفے وچ نام جپن، کرت کرن اتے ونڈ چھکن اتے بل دتا۔ اے کام، کرودھ، لوبھ، موہ ہنکار وغیرہ سنساری وکار انسان لئی ہانی کارک ہن اتے ایہہ پرتو بھگتی وچ وڈے روڑے ہن سادھ تے سنتا ولوں پربھو حصول اتے نام سرن دی سوجھی ہندی اے۔ پربھو بھگتی نال ہی مکتی حاصل ہو سکدی اے۔ نام دی حصول لئی موہ دا تیاگ ضرور اے۔ نام راہیں ہی پریم اتپن ہندا اے۔ اس طرحاں موہ مایہ دا تیاگ کر کے سنتاں دی سنگت ولوں نام سرمن تے پریما بھگتی نال انسان دا کلیان ہو سکدا اے اتے اس دے کشٹ نورت ہو سکدے ہن۔
کتاب لسٹ
سودھو- ) ڈاکٹر۔ رادھا کرشن مطابق (پنجابی ساہت دی اتپتی تے ترقی) اڈیٹر لاہور بکّ شاپ لدھیان، پنہ نمبر-50.
- ) ڈاکٹر۔ موہن مطابق (پنجابی ساہت دا تنقیدی اتہاس) اڈیٹر پیپسو بکّ ڈپو، پٹیالہ، پنہ نمبر-108.
- ) ڈاکٹر۔ ایس۔ایس۔ کوہلی مطابق (پنجابی ساہت دا تنقیدی اتہاس) اڈیٹر پیپسو بکّ ڈپو، پٹیالہ، پنہ نمبر-108.
- ) (قرون وسطی پنجابی ساہت) بکرم سنگھ گھمن
- ) (پنجابی ساہت دا پنر ملانکن) تاگھ (ایشر سنگھ)
- ) پنجابی ساہت دا اتہاس وغیرہ دور بھگتی دور (ڈاکٹر۔ جگبیر سنگھ)