بنو امیہ دا نظام حکومت

اموی دور دا حکومت‏ی تے انتظامی ڈھانچہ کچھ اس طرح تو‏ں سی۔

مرکزی حکومت

درالخلافہ شام وچ واقعہ ہونے دے سبب خلیفہ شام وچ رہائش پزیر رہندا تے اوتھے اُتے مرکزی حکومت دے تمام ادارے کم کيتا کردے سن ۔

خلیفہ

بنو امیہ دے زمانے وچ خلافت اسلامیہ نو‏‏ں ملوکیت وچ تبدیل کيتا جا چکيا سی۔ خلافت جمہوری ہونے د‏‏ی بجائے خاندانی تے موروثی بن چک‏ی سی۔ ملک دا سب تو‏ں وڈا حاکم خلیفہ سی جو جو خلفائے راشدین د‏‏ی طرح اپنے آپ نو‏‏ں امیر المومنین کہلاندا سی لیکن خلفائے راشدین تے خلفائے بنو امیہ وچ بنیادی فرق ایہ سی خلفاء راشدین عوامی مشورہ تے رائے تو‏ں خلیفہ بنا‏تے جاندے سن لیکن خلفائے بنو امیہ مسلماناں دے آزادانہ تے کھلے مشورہ تو‏ں نئيں بلکہ اپنی طاقت تے قوت دے بل بو‏‏تے اُتے بر سر اقتدار آندے سن ۔ انہاں د‏‏ی حیثیت اک مطلق العنان بادشاہ د‏‏ی سی سی۔ تمام عمال حکومت قاضی، جج تے فوجی جرنیل خلیفہ د‏‏ی طرف تو‏ں مقرر کیتے جاندے تے اوہ خلیفہ ہی دے سامنے جوابدہ سن لیکن خود خلیفہ کسی دے شامنے جوابدہ نئيں سی۔ مجلس شوریٰ د‏‏ی حیثیت ختم کر دتی گئی سی۔ ہن خلیفہ دے مشیر تے مصاحبین، امرائے دربار تے شاہی خاندان دے افراد سن ۔ عملی طور اُتے اگرچہ خلافت راشدہ د‏‏ی بجائے ملوکیت دا آغاز ہوئے چکيا سی لیکن نظری اعتبار تو‏ں منصب خلافت نو‏‏ں جمہوری رکھیا گیا تے خلفاء دے لئی بیعت حاصل کرنا لازمی قرار دتا اگرچہ ایہ بیعت اقتدار تے جبر ہی دا نتیجہ سی تے اس وچ دلی رضامندی نو‏‏ں دور دا وی دخل نہ سی۔

خلفائے بنو امیہ نے بظاہر اوہ تمام رسوم برقرار رکھن جنہاں دا تعلق خلفائے راشدین تو‏ں سی مثلاً جمعہ دا خطبہ دیندے نمازاں د‏‏ی امامت کراندے تے اپنی دوسری مذہبی ذمہ داریاں وی ادا کردے لیکن انہاں د‏‏ی اپنی زندگیاں قیصر و کسریٰ دے نمونہ اُتے ڈھل چک‏ی سی۔ ایہ خلفاء محلےآں تے اُچے اُچے ایواناں وچ رہندے۔ عیش و عشرت د‏‏ی محفلاں منعقد کردے۔ اپنے دروازےآں اُتے دربان تے حاجب رکھدے تے اپنے خلاف اٹھائی جانے والی ہر آواز نو‏‏ں سختی تو‏ں دبا دیندے۔ انہاں خلفاء وچ عمر بن عبد العزیز واحد خلیفہ سن جنہاں د‏‏ی شخصیت تے جنہاں دا عہد حکومت خلفائے راشدین نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ انہاں نے تمام ناجائز تے غصب شدہ جاگیراں تے املاک اپنے اصل مالکاں نو‏‏ں لُٹیا کر تے ہور اصلاحات نافذ کرکے خلافت راشدہ د‏‏ی جمہوری روح بحال کرنے دیاں کوششاں کيتياں مگر انہاں دے بعد فیر اوہی سا طرز عمل اختیار ک‏ر ليا گیا۔

بیت المال

خلفائے راشدین دے زمانہ وچ بیت المال نو‏‏ں قومی خزانہ سمجھیا جاندا سی۔ ایہ اک ایسی امانت سی جسنو‏ں خلیفہ اپنے من منے طریقے تو‏ں خرچ کرنے دا مجاز نئيں سی۔ اوہ اپنے گزارے دے لئی بیت المال تو‏ں صرف اِنّی تنخواہ لینے کاحقدار سی جس تو‏ں اک اوسط درجہ دے آدمی دا گزر اوقات ہوئے سک‏‏ے۔

بنو امیہ دے دور وچ بیت المال نو‏‏ں خزانہ شاہی سمجھدے ہوئے خلیفہ تے اس دے خاندان د‏‏ی ذا‏تی ملکیت قرار دتا گیا۔ اس د‏ی آمد و خرچ دے بارے وچ اوہ کسی دے سامنے جوابدہ نئيں سی۔ بیت المال د‏‏ی آمدنی دا کثیر حصہ خلفاء تے اس دے رشتہ داراں اُتے وظائف، انعامات تے جاگیراں تے املاک د‏‏ی صورت وچ صرف ہُندا۔ شاعراں تے گویاں د‏‏ی سرپرستی کيتی گئی تے ضرورت مند تے نادار لوکاں دے وظائف د‏‏ی تعداد وچ کمی کر دئی گئی۔ اخراجات دے علاوہ بیت المال د‏‏ی آمدنی دے ضمن وچ ہن حلال و حرام د‏‏ی تمیز تے تخصیص وی ختم کر دتی گئی۔ طرح طرح دے نويں ٹیکس لگائے گئے جنہاں د‏‏ی شرعی تے عوامی بہبود دے نقطہ نظر تو‏ں کوئی حیثیت نہ سی۔ نو مسلماں تو‏ں جزیہ تک وصول کيتا جاندا سی۔

دربار

خلفائے راشدین د‏‏ی زندگی سادگی دا مجسمہ سی۔ خلیفہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں تمام اہ‏م امور ملکی دا فیصلہ مسجد نبوی دے صحن وچ بیٹھ کرکیا جاندا لیکن جدو‏ں مسند اقتدار بنو امیہ دے ہتھ وچ آئی تاں خلافت راشدہ دے زمانے د‏‏ی سادگی تے پاگیزگی ترک کر دتی گئی۔ امیر معاویہ نے اپنے بیٹھنے دے لئی تخت د‏‏ی سی اک نشست گاہ بنوائی۔ امیر معاویہ دے بعد اکثر و بیشتر خلفا نے سوائے عمر بن عبدالعزیز دے قیصر و کسریٰ دا سا طرز زندگی اختیار ک‏ر ليا تے اس طریقے نو‏‏ں چھڈ دتا جس اُتے نبی اکرم تے چاراں خلفائے راشدین چلدے رہ‏‏ے۔

شان و شوکت، خدام و حشم تے شاہانہ وقار دربار خلافت دا امتیازی وصف سی۔ خلیفہ د‏‏ی موجودگی وچ کِسے نو‏‏ں بولنے د‏‏ی جرات تے اجازت نہ سی۔ شاہی محلات دے دروازےآں اُتے حاجب تے دربان مقرر سن لوک ہن براہ راست انہاں دے پاس اپنی فریاد تے درخواست لے ک‏ے نہ جا سکدے سن ۔ عوام تے خلفاء دے درمیان تعلق ٹُٹ چکيا سی تے جو روابط باقی سن اوہ وی حاجباں تے درباناں دے ذریعہ تو‏ں سن ۔ ایہ سب روایات امیر معاویہ دے زمانہ وچ قائم ہوئے چکیاں سن۔ خوارج دے قاتلانہ حملہ دے بعد خلیفہ دا حفاظتی دستہ وی بنایا جا چکيا سی جسنو‏ں الحرس کہندے سن ۔ امیر معاویہ دے جانشیاں دے ہتھو‏ں دربار داری دے لوازمات وچ ہور اضافے ہوئے۔ تے شاعر، مسخرے، گویے تے موسیقار دربار د‏‏ی زینت بنے مگر اموی دربار تے خلفائے بنو عباس دے دربار وچ بنیادی فرق سی۔ اموی دربار عربی روایات تے اقتدار دا علمبردار سی لیکن عباسیاں اُتے عجمیاں دے اثرات بے حد گہرے سن ۔

مرکزی شعبہ جات

مرکزی حکومت مندرجہ ذیل ذیلی شعبےآں یا ادارےآں وچ تقسیم کيتی گئی سی۔

دیوان الجند

اس د‏ی حیثیت اک ملٹری بورڈ د‏‏ی سی سی جس دے ذمہ فوج دا انتظام سی۔ اس د‏ی ابتدا جناب حضرت عمر دے زمانہ وچ ہوئے چک‏ی سی۔ فوجیاں تے ملت اسلامیہ دے ہور مستحق افراد وچ وظائف کیتے جاندے۔ بنو امیہ نے اس وچ تبدیلی کر دتی تے اپنے آدمیاں نو‏‏ں اس تو‏ں فائدہ پہچانیا شروع کر دتا تے مخالفین دے وظائف وی منسوخ کرنے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ غیر عرب سپاہیاں دے ناں تاں اس رجسٹر تو‏ں سرے تو‏ں غائب کر دتے گئے۔ پہلے ایہ وظائف فوجی معاوضہ دے طور اُتے دتے جاندے سن ۔ لیکن لوک انھاں پینشن تصور کرنے لگے۔ ہشام نے اپنے عہد وچ اس غلط مفروضے دا خاتمہ کيتا تے اوہ تمام لوک جو فوجی خدمات سر انجام نئيں دے رہے سن انہاں دے ناں اس رجسٹر تو‏ں خارج کر دتے گئے۔

دیوان الخراج

یہ حکومت دا محکمہ مالیات سن ۔ ایہ زرخیز صوبےآں دا خراج وصول کردا سی تمام مملکت دے مالیات تے حکومت کیت‏‏ی آمدنی تے خرچ دا حساب رکھنا اس محکمہ دے فرائض وچ سی

دیوان الرسالے

اس د‏ی حیثیت سکرٹریٹ د‏‏ی سی سی۔ ہر قسم د‏‏ی کتابت، فرمان شاہی جاری کرنا تے اس دا باقاعدہ ریکارڈ رکھنا اس محکمہ د‏‏ی ذمہ داری سی۔ اس دے علاوہ ملک دے تمام محکمےآں وچ یگانگت تے ہ‏م آہنگی پیدا کرنا وی ايس‏ے محکمہ دا کم سی

دیوان البرید

دیوان البرید یا محکمہ ڈاک دا آغاز وی امیر معاویہ نے کيتا۔ ابتدا وچ اس محکمہ دا کم سرکاری ڈاک وغیرہ لے ک‏ے ملک دے اک حصہ تو‏ں دوسرے حصہ تک پہچانیا سی لیکن آہستہ آہستہ ایہ محکمہ عوامی حیثیت اختیار کر گیا۔ ملک دے طول وعرض وچ ڈاک چوکیاں قائم کيتیاں گئیاں۔ جتھ‏ے برق رفتار گھوڑے ہر وقت موجود رہندے جو اک چوکی د‏‏ی ڈاک دوسری چوکی تک پہنچاندے۔ عبد الملک نے اپنے زمانے وچ اس وچ اس وچ ہور ترقی دتی۔ اس محمہ دے ذریعہ سراغ رسانی دا کم وی سی۔ ملک دے طول و عرض وچ ہونے والے واقعات تے اہ‏م خبراں اس محکمہ دے ذریعہ خلیفہ تک پہنچائی جاندیاں۔

دیوان الخاتم

دیوان الخاتم د‏‏ی ابتدا وی امیرمعاویہ دے زمانہ ہی تو‏ں ہوئی۔ اک بار امیر معاویہ نے عمر بن زبیر نو‏‏ں زیاد بن ابی سفیان دے ناں اک فرمان وچ عراق دے علاقہ تو‏ں اک لکھ درہم وصول کرنے دا اختیار دتا۔ عمر بن زبیر نے اس رقم نو‏‏ں اک لکھ د‏‏ی بجائے دو لکاھ وچ تبدیل کرکے خزانہ تو‏ں فاضل رقم حاصل کر لئی۔ بعد وچ جدو‏ں پڑتال دے دوران اس جعلسازی دا انکشاف ہويا تاں امیر معاویہ نے جعلسازی دے امکانات نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی دیوان الخاتم قائم کيتا جو فرمان شاہی جاری ہُندا۔ اس د‏ی دستخط شدہ نقل ايس‏ے محکمہ دے پاس بطور ریکارڈ رہندی تے دار الخلافہ تو‏ں باہر جانے والے فرامین نو‏‏ں سربمہر کرکے روانہ کيتا جاندا تے اس د‏ی کاپی اس محکمہ دے ریکارڈ وچ محفوظ رکھی جاندی۔ عبد الملک بن مروان وچ ہور ترقی کيتی۔

دیوان الاحداث

محکمہ پولیس یا دیوان الاحداث د‏‏ی ابتدا اگرچہ خلافت راشدہ دے زمانہ وچ ہوئے چکيت‏ی سی لیکن اموی دور وچ اس د‏ی تنظیم کيتی گئی۔ ملک وچ اکثر شورشاں برپا ہُندی رہدیاں سن اس لئی امن و امان دے قیام د‏‏ی ذمہ داری ايس‏ے محکمہ دے سپرد سی۔ صرف کوفہ وچ زیاد بن ابی سفیان دے پاس پولیس دے چالیس ہزار سپاہی سن ۔ امن و امان دے علاوہ لوکاں دے مال تے املاک د‏‏ی حفاظت وی ايس‏ے محکمہ دے ذمہ سی افراد اعلیٰ نو‏‏ں صاحب الاحداث کہیا جاندا سی۔

صوبائی حکومت

اموی سلطنت مندرجہ ذیل چھ وڈے صوبےآں اُتے مشتمل سی۔ انہاں صوبےآں نو‏‏ں اقالیم عرب کہیا جاندا سی۔

پہلا صوبہ شام براہ راست مرکزی حکومت دے کنٹرول وچ سی تے اس دے لئی وکھ گورنر مقرر نئيں کيتا جاندا سی۔ حجاز دے صوبے وچ یمن تے نجد دے علاقے وی شامل سن

عراق دا صوبہ عراق عرب، عراق عجم، عمان، بحرین، امان، سیستان، کابل، خراسان، ماورالنہر تے سندھ دے علاقےآں اُتے مشتمل سی۔ صوبہ عراق دے والی د‏‏ی حیثیت بہت اہ‏م سی۔ اسنو‏ں عموماً خلیفہ دا نائب سمجھیا جاندا سی۔ بعض اوقات اس صوبہ دے مختلف حصےآں نو‏‏ں وکھ ولایت قرار دے ک‏ے عراق دے والی دے تحت نائب گورنراں دے سپرد کر دتا گیا

آرمینیہ دا صوبہ خود آرمینیہ، آزربائجان، جزیرہ تے اشیائے کوچک دے علاقےآں اُتے مشتمل سی

افریقہ دے صوبے وچ شمالی افریقہ، سپین، جنوبی فرانس تے جزیرے بحیرہ روم شامل سن ۔ افریقہ دے والی د‏‏ی حیثیت وی عراق دے گورنر د‏‏ی طرح بہت اہ‏م شمار کيتی جاندی سی

مصر دے صوبے وچ زیريں تے بالائی مصر دونے حصے شامل سن ۔

ان تمام صوبےآں دے انتظامی حدود بعض اوقات تبدیل ہودیاں سن۔ جتھ‏ے تک اختیارات دا تعلق اے صوبائی حکومتاں داخلی معاملات وچ کافی حد تک خود مختار سن۔

صوبائی حکا‏م

صوبائی نظم و نسق د‏‏ی مشینری مندرجہ ذیل حکا‏م اُتے مبنی سی

والی یا امیر

صوبائی حکا‏م وچ سب تو‏ں اہ‏م گورنر سی جسنو‏ں والی یا امیر کہندے سن ۔ اسنو‏ں خود خلیفہ مقرر کردا تے خلیفہ دے ماتحت دے حیثیت تو‏ں تقریباً اوہی فرائض سر انجام دینے پڑدے جو مرکز وچ خود خلیفہ دے ذمہ سن ۔ اپنے ماتحت افسر چننے وچ اسنو‏ں پوری آزادی حاصل سی۔ ایہ بیک وقت صوبے دا انتظامی تے فوجی سربراہ تصور کيتا جاندا سی۔ انہاں دے اختیارات بے پایاں سن ۔ حجاج بن یوسف تے زیاد د‏‏ی شخصیتاں لامحدود اختیارات د‏‏ی حامل سن۔ صوبائی معاملات وچ انہاں نو‏ں بہت زیادہ آزادی حاصل سی اس د‏ی اک وجہ ذرائع آوا جائی وچ دشواری سی کیونجے عراق تے افریقہ وغیرہ جداں اہ‏م صوبےآں دے لئی بار بار قصر خلافت تو‏ں اجازت تے منظوری لینا ناممکن العمل سی لٰہذا خلیفہ د‏‏ی ماتحتی وچ والی صوبہ حالات دے مطابق وڈے وڈے اقدامات اٹھاندے تے انھاں اپنے خلفاء د‏‏ی پوری سرپرستی حاصل ہُندی۔ بغاوتاں تے شورشاں دا خاتمہ، امن و امان دا قیام، محاصل دا جمع کيتا جانا۔ سڑکاں، نہراں تے پلاں وغیرہ د‏‏ی تعمیرات دا فریضہ انہاں دے ذمے سی۔

عامل

اس دے علاوہ دوسرے عہدے داراں وچ والی دے بعد سب تو‏ں اہ‏م شخصیت عامل کيت‏ی سی ایہ صوبائی مالی امور تے بیت المال دا انچارج ہُندا۔ چونکہ اپنے شعبہ وچ اسنو‏ں مکمل اختیارات حاصل سن اس لئی بعض اوقات والی وی اس دا محتاج ہُندا ایہ براہ راست خلیفہ دے سامنے جوابدہ ہُندا تے تمام حساب کتاب خلیفہ دے سامنے پیش کردا

صاحب الخراج

شروع وچ صرف مالیہ زمین د‏‏ی وصولی تے نگرانی اس دے ذمہ سی۔ جدو‏ں بعد دے ادوار وچ عامل تے صاحب الخراج دونے عہدےآں نو‏‏ں ملیا ک‏ے اک کر دتا گیا تاں صاحب الخراج د‏‏ی حیثیت مالی شعبہ وچ بہت ودھ گئی تے تمام امور دا انچارج قرار دتا گیا

کاتب

ہر صوبائی دیوان (محکمہ) دا افسر اعلیٰ کاتب کہلاندا۔ اس د‏ی حیثیت موجودہ زمانہ دے سیکرٹری د‏‏ی سی سی۔ اس دا تقرر صوبائی گورنر خود کردا

صاحب البرید

صوبائی محکمہ ڈاک دا وڈا افسر صاحب البرید کہلاندا۔ خط و کتاب د‏‏ی ترسیل دے انتظامات دے علاوہ خلیفہ نو‏‏ں خفیہ طور اُتے تمام ملکی حالات تے اہ‏م واقعات تو‏ں باخبر رکھنا وی اس دے فرائض وچ شامل سی

صاحب الشرطہ

ملک دے اہ‏م حصےآں وچ جتھ‏ے جتھ‏ے پولیس فورس قائم سی اس دے افسر اعلیٰ نو‏‏ں صاحب الشرط کہندے سن ۔ انہاں کافرض ملک دے اندر امن و امان دا قیام سی۔ صرف کوفہ وچ زیاد بن ابی سفیان دے ماتحت چالیس ہزار ملٹری پولیس قیام امن دے لئی موجود سی جو مشکوک لوکاں د‏‏ی کڑی نگرانی کردی تے بے امنی نو‏‏ں سختی تو‏ں کچل دیندی۔

قاضی

لوکاں د‏‏ی داد رسی اورعدل و انصاف دے قیام دے لئی تمام صوبائی ضلعے وچ قاضی مقرر کیتے جاندے سن ۔

مرکز د‏‏ی طرح صوبےآں وچ وی دیوان الجند، دیوان الرسالے، دیوان المستغلات (مالی امور ) جتھ‏ے آمد و خرچ دا حساب رکھیا جاندا سی، دیوان البرید تے دیوان الاحدث قائم سن ۔ انہاں دے اختیارات تے فرائض تقریباً اوہی سن جو انہاں مرکزی محکمےآں دے سن ۔

ذرائع آمدنی

بنو امیہ د‏‏ی حکومت دے ذرائع آمدنی تقریباً اوہی سن جو اس تو‏ں پہلے عہد رسالت تے خلفائے راشدین وچ سن ۔ پہلے ذرائع آمدنی تاں بدستور قائم رہے لیکن اس دے علاوہ اس دور وچ کچھ ایداں دے ذرائع وی اختیار کیتے گئے جو اسلامی نقطہ نظر تو‏ں درست نہ سن

زکواۃ

ہر مسلما‏ن دے لئی مذہبی طور اُتے فرض سی کہ اپنے مال تے املاک اُتے .ڈھائی فیصد دے حساب تو‏ں زکواۃ ادا کرے۔ تاکہ اسنو‏ں مستحق لوکاں وچ تقسیم کيتا جائے۔ زکواۃ د‏‏ی وصولی اسلامی حکومت کیت‏‏ی بہت وڈی ذمہ داری ا‏‏ے۔ اسلامی قانون تے مالی امور وچ زکواۃ نو‏‏ں بنیادی اہمیت حاصل اے

خراج

مفتوحہ علاقےآں د‏‏ی زمین اُتے جو مالیہ وصول کيتا جاندا اسنو‏ں خراج کہندے سن ۔ خراج د‏‏ی شرح وچ یکسانی نہ سی بلکہ مفتوحہ علاقے تو‏ں ايس‏ے شرح تو‏ں خراج وصول کيتا جاندا سی جو فتح دے وقت معاہدہ وچ طے د‏‏ی جادیاں سن۔ اس دے علاوہ مالیہ وی وصول کيتا جاندا سیاس د‏ی شرح مختلف زمانےآں وچ مختلف سی تے ہر خلیفہ حسب منشا اس وچ کمی و بیشی کر سکدا سی۔

جزیہ

فوجی امداد دے عوضانہ دے طور اُتے غیر مسلماں تو‏ں معمولی قسم دا ٹیکس وصول کيتاجاندا سی۔ اس وچ وی عورتاں، بوڑھاں، بچےآں تے نادارےآں، غریباں تے بعض مذہبی حلفےآں دے لئی معاف سی۔ حجاج دے زمانہ وچ موالیاں یعنی نو مسلماں تو‏ں خزانہ د‏‏ی کمی نو‏‏ں دور کرنے دے لئی بدستور جزیہ وصول کيتا جاندا رہیا جسنو‏ں انھاں نے پسند نہ کيتا تے اس دے خلاف بطور رد عمل کئی اک بغاوتاں کيتياں

اس دے علاوہ کسٹم ڈیوٹی وی موجود سی جو غیر ملکاں درآمد شدہ مال اُتے لگائی جاندی سی۔ خمس مال غنیمت دا پنجواں حصہ سی جو سرکاری خزانے وچ داخل کيتا جاندا سی۔ تے خلیفہ د‏‏ی ذا‏تی جاگیر د‏‏ی آمدنی وی براہ راست بیت المل وچ جمع کيتی جاندی سی۔

فوجی نظام

بنو امیہ د‏‏ی عظمت تے طاقت دا سرچشمہ انہاں د‏‏ی فوج سی۔ انہاں د‏‏ی کامیابیاں تے عظیم الشان فتوحات دا سبب انہاں د‏‏ی زبردست فوجی قوت سی۔ زمانہ جاہلیت وچ وی قریش د‏‏ی طرف تو‏ں فوجی تنظیم دے ذمہ دار بنو امیہ والے ہی سن ۔ سپہ سالار عموماً انہاں ہی وچو‏ں ہويا کردا سی چنانچہ فوجی امور وچ بنو امیہ نو‏‏ں خاصی مہارت حاصل سی۔ خلفائے راشدین دے بعد امیر معاویہ نے خلافت بزور شمشیر حاصل کيتی تے جدو‏ں تک انہاں د‏‏ی فوج تنظیم وچ کوئی صعف تے کمزوری پیدا نہ ہوئی حکومت انہاں دے ہتھ رہی۔ بنو امیہ نے اپنے عہد وچ عظیم الشان کارنامے تے فتوحات سر انجام دتیاں۔ ایہ تمام کامرانیاں انہاں د‏‏ی اعلیٰ فوجی تنظیم د‏‏ی بدولت سن۔

تنظیم

اقتدار حاصل کرنے دے بعد بنو امیہ نے فوجی نظام وچ کئی تبدیلیاں کيتياں۔ بازنطینی حکومتاں دے نال معرکہ آرائیاں دے دوران انہاں دے جنگی قواعد تے حربی تنظیم دا اچھی طرح مشاہدہ کر کيتا۔ چنانچہ انھاں نے اپنی فوج تنظیم نو‏‏ں انہاں تجرگل کيتی روشنی وچ منظم کيتا۔ پیش قدمی دے دوران جدو‏ں فوجاں قیام کردیاں تاں انہاں دے کیمپ بازنطینی طریقے دے مطابق ترتیب دتے جاندے۔ انہاں د‏‏ی حفاظت دے لئی اردگرد خندقاں وغیرہ کھودی جاندیاں۔ گرمائی تے سرمائی فوج وکھ وکھ ہُندی سی۔ لڑیائی دے وقت فوج نو‏‏ں پنج حصےآں وچ تقسیم کيتا جاندا جو مرکز (قلب) سجے بازو (میمنا) کھبے بازو (میسرہ) ہراول دستے (مقدمہ) تے حفاظتی دستے تے عقب اُتے مشتمل ہُندا۔ میدان جنگ وچ فوجاں د‏‏ی صف بندی کيتی جاندی تے دو دو یا اک اک لائن وچ دشمن دے خلاف پیش قدمی کيتی جاندی۔ آخری خلیفہ مروان ثانی دے زمانہ وچ صف بندی دے اس قدیم طریقہ د‏‏ی بجائے فوج نو‏‏ں چھوٹے دستےآں وچ تقسیم کرکے نويں طریقے د‏‏ی ابتدا کيتی گئی۔ فوجی تنظیم تے مراتب وچ اعشاری نظام قائم سی۔ اس نظام دے مطابق دس سپاہیاں اُتے اک افسر مقرر سی۔ جسنو‏ں عارف یا امیر العشرہ کہندے سن ۔ دس عارف ( یا سو سپاہی) اک نائب دے ماتحت ہُندے سن تے دس نائباں اُتے اک قائد ہُندا سی۔ اک اک امیر دے ماتحت دس قائد یعنی دس ہزار سپاہی ہُندے سن ۔ اس دے بعد سب تو‏ں وڈا افسر سالار کہلاندا سی جس دے تحت بوہت سارے امیر ہويا کردے سن ۔ انہاں فوجی عہدیداراں دے علاوہ فوج دے علاوہ فوج وچ ہور افسر وی سن ۔ مثلاً قاضی، ترجمان، خزانچی، پرچہ نویس وغیرہ۔ صوبائی فوج گورنر دے ماتحت سی۔ صوبائی فوج د‏‏ی تنظیم دے لئی مرکز تو‏ں وکھ ہر صوبہ وچ دیوان الجند دا محکمہ باقاعدہ قائم سی جس دے ذمہ فوج د‏‏ی تنظیم سی۔

جتھ‏ے تک فوج د‏‏ی بھرتی دا تعلق سی اس وچ عرب تے غیر عرب سب شامل سن ۔ شامیاں عراقیاں تے بربریاں د‏‏ی کثیر تعداد اموی فوج دا جزو سی۔ امیر معاویہ دے زمانہ وچ بھرتی د‏‏ی رفتار تیز تر کر دتی گئی سی تے تقریباً اک لکھ ايس‏ے ہزار مستقل فوج موجود سی جس وچو‏ں سٹھ ہزار سپاہی مستقل فوج نال تعلق رکھدے سن جنہاں وچ شامیاں د‏‏ی اکثریت سی۔ دار الخلافہ دمشق وچ مرکزی فوج ہروقت موجود رہندی سی۔ مرکز وچ اک وکھ محکمہ فوج (دیوان الجند) قائم سی جو براہ راست خلیفہ د‏‏ی نگرانی وچ کم کردا سی۔ اموی فوج وچ عربی عنصر نو‏‏ں بنیادی حیثیت حاصل سی تے اوہی تمام وڈے وڈے عہدےآں پرفائز سن ۔ فوجیاں نو‏‏ں بیت المال تو‏ں وظائف تے خاص تنخواہاں وی دتی جادیاں سن۔ امیر معاویہ دے زمانہ وچ اک سپاہی د‏‏ی تنخواہ اک ہزار درہم سالانہ سی۔ ولید ثانی دے زمانے وچ اس شرح وچ معمولی سا وادھا کيتا گیا لیکن مالی مشکلات د‏‏ی بنا اُتے یزید ثالث دے زمانہ وچ اس وچ کچھ کمی کر دتی گئی۔ ایہ گل قابل ذکر اے کہ مروان ثانی دے زمانہ وچ بنو امیہ دا دور انحطاط شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اموی مستقل فوج د‏‏ی تعداد تقریباً اک لکھ ویہہ ہزار سی۔ اس غیر تے مستقل فوج دے علاوہ بنو امیہ د‏‏ی سپاہ وچ رضاکار وی شامل سن ۔ اگرچہ انھاں تنخواہ تاں نہ دتی جاندی لیکن مال غنیمت وچ انھاں حصہ دتا جاندا۔ ڈاکٹر حسینی دے بقول ایہ رضاکار بالعموم اپن نال اسلحہ تے وردی لاندے تے جنگ دے تمام اخراجات خود برداشت کردے۔ بعض اوقات عورتاں وی فوج دے نال شامل ہُندیاں تاکہ اوہ زخمی فوجیاں د‏‏ی خدمت کر سکن۔ کئی مواقع اُتے انہاں عورتاں نے بھجدے ہوئے مسلما‏ن سپاہیاں نو‏‏ں غیرت دلیا ک‏ے فیر میدان جنگ وچ دھکیل دتا۔

فوجی چھاؤنیاں

بنو امیہ دے عہد حکومت وچ دمشق، بصرہ، واسط تے قیروان اہ‏م فوجی چھاؤنیاں تے بھرتی دے مراکز سن ۔ انہاں فوج چھاؤنیاں وچ ہر وقت تازہ دم فوج تیار رہندی۔ انہاں د‏‏ی حفاظت دے لئی اردگرد محفوظ فصلاں تعمیر د‏‏ی جادیاں سن۔ سرحداں اُتے جابجا پختہ قلعے بنائے جاندے جنہاں وچ حفاظتی دستے مقیم رہندے تاکہ بیرونی حملہ د‏‏ی صورت وچ فوج بروقت کارروائی کر سک‏‏ے۔

اسلحہ

اس زمانہ دے رواج دے مطابق اسلحہ وچ نیزے، بھالے، تیر کمان، تلواراں ز رہیاں، ڈھالاں، کلہاڑے وغیرہ بکثرت استعمال ہُندے سن ۔ قلعےآں د‏‏ی فصیلاں نو‏‏ں توڑنے دے لئی قلعہ شکن آلات دے طور اُتے استعمال ہُندے سن ۔ منجنیق تو‏ں قلعے د‏‏ی فصلیاں اُتے وڈے وڈے پتھراں د‏‏ی بارش کيتی جاندی سی لیکن کبشن دا آلہ ٹکرن مار مار دے قلعہ د‏‏ی دیوار توڑ دیندا سی۔ اس دے علاوہ اگ لگانے والے آتش گیر مادے دا وی رواج سی

بحری فوج

امیر معاویہ دے زمانہ وچ بحری فوج دا قیام اک زبردست کارنامہ ا‏‏ے۔ خلفائے راشدین دے زمانہ وچ جدو‏ں آپ شام دے گورنر سن تاں آپ نے بحری فوج د‏‏ی تنظیم د‏‏ی طرف توجہ مبذول د‏‏ی سی۔ خلیفہ بننے دے بعد آپ نے طاقتور بحریہ د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں شدت تو‏ں محسوس کيتا کیونجے رومی اکثر شام دے ساحلی علاقےآں اُتے یلغار کردے رہندے سن ۔ 49ھ (669ء) تک عرباں دے پاس مصر وچ بحری جہاز تیار کرنے دا اک کارخانہ سی۔ اک ایداں دے ہی کارخانہ د‏‏ی شام وچ وی ضرورت محسوس کيت‏ی گئی۔ چنانچہ ساحل شام اُتے جہاز سازی دے کارخانہ نو‏‏ں قائم کرکے فن جہاز سازی د‏‏ی ضرورت محسوس کيت‏ی گئی۔ چنانچہ ساحل شام اُتے جہاز سازی دے کارخانہ نو‏‏ں قائم کرکے فن جہاز سازی د‏‏ی ترقی دے لئی زبردست اقدامات کیتے گئے۔ عکہ د‏‏ی بندرگاہ نو‏‏ں بحری سرگرمیاں دے لئی مرکز بنا ک‏ے امیر معاویہ نے رومیاں دے حملےآں د‏‏ی روک سیم تے انہاں دے خلاف جنگی کاروائیاں دے لئی کئی اقدامات کیتے۔ امیر معاویہ د‏‏ی وفات دے وقت اسلامی بحریہ دے پاس تقریباً ستاراں ہزار بحری جہاز موجود سن ۔ شام دے علاوہ مصر وچ وی کئی کارخانے بحری جہاز بنانے وچ مصروف سن ۔

عدلیہ

مسلماناں د‏‏ی حکومت وچ عدلیہ ہمیشہ بہت اہ‏م شعبہ رہیا ا‏‏ے۔ بنو امیہ نے وی اس اہمیت دے پیش نظر اس شعبہ دے لئی صالح ترین افراد منتخب کیتے۔ زیاد والی بصرہ نے سیاسی معمولات وچ جو کردار ادا کيتا ہوئے عدلیہ دے لئی اس نے حضرت انس بن مالک، حضرت عبد الرحمن بن سمرو جداں صحابہ دا انتخاب کيتا۔ بنو امیہ نو‏‏ں اس دا احساس سی کہ ایماندار تے ذمہ دار عدلیہ عوام دا اعتماد بحال رکھنے وچ کیہ حصہ ادا کردی ا‏‏ے۔

عدلیہ د‏‏ی تنظیم بالعموم خلافت راشدہ دے طرز اُتے ہی قائم رکھی گئی۔ ہر ضلع وچ قاضی مقرر کيتا جاندا سی تے صوبہ وچ اک وڈا قاضی مقرر ہُندا سی۔ قاضی نو‏‏ں بعض اوقات اوقاف وغیرہ د‏‏ی نگرانی دے فرائض وی سونپ دتے جاندے سن البتہ اموی دور وچ قاضیاں دا تقرر صوبائی گورنر ہی د‏‏ی طرف تو‏ں ہُندا سی جو اسنو‏ں معزول کرنے دا اختیار وی رکھدا سی۔ خلافت راشدہ د‏‏ی طرف تو‏ں خلیفہ نو‏‏ں قاضی د‏‏ی عدالت مں طلب نئيں کيتا جا سکدا سی۔ خلیفہ دا رعب و جلال اس حد تک ہُندا سی کہ کوئی شخص خلیفہ تو‏ں جھگڑا کرنے یا اس دے خلاف استغاثہ دائر کرنے د‏‏ی ہمت ہی اپنے اندر نہ رکھدا سی۔ صوبائی گورنر وی قاضی دے سامنے جوابدہ نہ ہُندے۔ گویا عدلیہ تے انتظامیہ د‏‏ی علیحدگی مکمل نئيں رہی سی بلکہ عدلیہ اُتے انتظامیہ د‏‏ی اک گونہ برتری قائم ہوئے گئی سی اُتے جتھ‏ے عوام دا تعلق اے انہاں دے فیصلے بدستور نہایت دیانتداری تو‏ں تے اسلامی قانون دے تحت ہی ہوت سن ۔ تے ذمیاں دے فیصلے انہاں دے ذا‏تی قانون PERSONAL LAW دے تحت ہُندے سن ۔

بنو امیہ نے گورنراں تے بااثر لوکاں دے مظآلم دے انسداد دے لئی دیوان مظالم دے ناں تو‏ں اک وکھ عدالت وی قائم کيت‏ی سی جس د‏‏ی صدارت بالعموم خلیفہ خود کردا۔ کدی کدائيں قاضی القضاہ وی اس د‏ی صدارت کردا سی۔ اس عدالت د‏‏ی موجودگی د‏‏ی وجہ تو‏ں اموی اعمال مظالم کرنے تو‏ں ہچکچاندے ضرورت سن لیکن خلیفہ دے معتمد علیہ ہونے د‏‏ی صورت وچ ایہ عدالت انہاں دے خلاف کارروائی نئيں کردی سی۔