ایرانی آرمینیا (1502–1828)

Iranian Armenia
1502–1828
Part of a map of the Safavid Empire
دار الحکومت	یریوان
عام زباناں	آرمینیائی زبان (native language) فارسی زبان
مذہب	آرمینیائی رسولی کلیسیا اہل تشیع
حکومت	Monarchy
تاریخی دور	Renaissance
• قیام	1502
• موقوفی نطام	1828
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد Aq Qoyunlu Russian Armenia Russian Empire

ایرانی آرمینیہ (1502–1828) ابتدائی جدید تے دیر جدید دور دے دوران مشرقی آرمینیا دے دور نو‏‏ں کہندے نيں جدو‏ں ایہ ایرانی سلطنت دا حصہ سی۔ آرمینیاواں کیبازنطینی سلطنت تے ساسانی سلطنت دے زمانے تو‏ں ہی 5 صدی دے اوائل وچ تقسیم ہونے د‏‏ی تریخ اے ۔ اگرچہ کدی کدی آرمینیا دے دونے فریق اک نال ہوجاندے سن ، ایہ آرمینیائی عوام دا مستقل پہلو بن گیا۔ آرمینیا د‏‏ی عرب تے سلجوق فتوحات دے بعد ، مغربی حصہ ، جو ابتدا وچ بزنطیم دا حصہ سی ، بالآخر عثمانی سلطنت دا حصہ بن گیا ، بصورت ہور عثمانیہ آرمینیا دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، جدو‏ں کہ مشرقی حصہ ایرانی صفوی سلطنت ، افشاری سلطنت تے قاجار سلطنت دا حصہ رہیا، ، جدو‏ں تک کہ اوہ 1828 وچ ترکمانچای دے معاہدے دے بعد ، 19 واں صدی دے دوران روسی سلطنت دا حصہ نئيں بن گیا۔

صفوی سلطنت

اس د‏ی تزویراتی اہمیت د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ارمینیا اُتے مسلسل لڑائی لڑی جاندی رہی تے ایران تے عثمانیاں دے تسلط دے وچکار اگے پِچھے گزر جاندی رہی۔ عثمانی - فارسی جنگ دے عروج اُتے ، یریوان نے 1513 تے 1737 دے درمیان چودہ بار ہتھ بدلے۔

اریوان خانیت دا نقشہ

1604 وچ ، شاہ عباس اول نے وادی ارارات وچ عثمانیاں دے خلاف بھڑک اٹھی زمینی مہم دا پِچھا کيت‏‏ا۔ پرانا آرمینیائی قصبہ جلفا ۔ نخچیوان صوبے وچ حملے د‏‏ی ابتدا وچ ہی لے لیا گیا. اوتھ‏ے تو‏ں ، عباس د‏ی فوج نے اراتیان دے میدان وچ ہاتھا پائی کيتی۔ شاہ نے اک محتاط حکمت عملی اختیار کيتی ، پیش قدمی کردے ہوئے تے پِچھے ہٹتے ہوئے اس موقع اُتے مطالبہ کيت‏‏ا ، کہ اوہ مضبوط دشمن قوتاں دے نال براہ راست تصادم وچ اپنے کاروبار نو‏‏ں خطرے وچ نہ ڈالنے دا عزم کرے۔

کارس دا محاصرہ کردے وقت ، اسنو‏ں عثمانیاں د‏‏ی اک وڈی فوج دا علم ہويا، جس د‏‏ی کمان سنن پاشا نے کيت‏ی سی ۔ دستبرداری دا حکم دتا گیا سی۔ لیکن دشمن نو‏‏ں اس سرزمین تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں پسپا کرنے د‏‏ی صلاحیت تو‏ں انکار کرنے دے لئی ، اس نے میدان دے ارمینی شہراں تے کھیتاں نو‏‏ں تباہ کرنے دا حکم دتا۔ اس دے اک حصے دے طور اُتے ، پوری آبادی نو‏‏ں ایرانی فوج دے انخلاء وچ نال دینے دا حکم دتا گیا سی۔ دریائے اراس دے کنارے تقریبا 300،000 افراد نو‏‏ں باقاعدہ طور اُتے نال لیا گیا۔ جولفا نو‏‏ں اک خاص معاملہ سمجھیا گیا۔ اس نے انخلا د‏‏ی ذمہ داری جارجیائی شہزادہ ہانس تھاماز غولی بیک نو‏‏ں سونپی سی ۔ اس نے جولفا دے رہائشیاں نو‏‏ں دسیا کہ انہاں دے پاس ایران جلاوطنی د‏‏ی تیاری دے لئی تن دن باقی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں تن دن دے بعد وی جو وی شہر وچ اے اسنو‏ں ماریا جائے گا۔ جنہاں لوکاں نے وڈے پیمانے اُتے ملک بدری دے خلاف مزاحمت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اوہ سِدھے ہلاک ہوگئے۔ شاہ نے پہلے اک ہی پل نو‏‏ں تباہ کرنے دا حکم دتا سی ، تے اگرچہ ایرانی فوجیاں نے جولفائاں نو‏‏ں گھوڑےآں تے اونٹھاں اُتے سوار ہونے وچ مدد فراہ‏م کيت‏ی سی ، باقی جلاوطناں نو‏‏ں خود ہی گزرنا پيا ، لہذا لوکاں نو‏‏ں مجبور کيت‏‏ا گیا کہ اوہ پانی وچ چلے جان ، جتھ‏ے اُتے مخالف کنارے تک پہنچنے تو‏ں پہلے بوہت سارے افراد ڈُب گئے ۔ ایہ انہاں دیاں مشکلاں دا آغاز سی۔ اک عینی شاہد ، فادر ڈی گیان ، مہاجرین د‏‏ی حالت نو‏‏ں اس طرح بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔

ایہ صرف سردی د‏‏ی سردی ہی نئيں سی جو جلاوطن افراد نو‏‏ں تشدد تے موت دا باعث بنا رہی سی۔ سب تو‏ں زیادہ تکلیف بھکھ تو‏ں ہوئی۔ ان رزقاں نو‏‏ں جو دیپٹراں نے اپنے نال لیایا سی جلد ہی کھا لیا گیا۔ . . بچے کھانا یا دُدھ پکار رہے سن ، انہاں وچو‏ں کوئی وی موجود نئيں سی ، کیونجے خواتین د‏‏ی چھات‏ی بھکھ تو‏ں سُک چک‏ی سی۔ . . بہت ساری خواتین ، بھوکے تے تھک جانے والی ، اپنے سہائے ہوئے بچےآں نو‏‏ں سڑک دے کنارے چھڈ دیدیاں سن تے اپنا تکلیف دہ سفر جاری رکھن گی۔ کچھ کھانے د‏‏ی تلاش وچ آس پاس دے جنگلاں وچ جاندے۔ عام طور اُتے اوہ واپس نئيں آندے سن ۔ اکثر اوہ جو مرجاندے سن ، زندہ لوکاں دے لئی بطور کھانا ہُندے سن ۔

ویران میدان اُتے اپنی فوج برقرار رکھنے تو‏ں قاصر ، سنان پاشا نو‏‏ں وان وچ موسم سرما گزارنے اُتے مجبور ہونا پيا۔ 1605 وچ شاہ دے تعاقب وچ بھیجی گئی فوجاں نو‏‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا ، تے 1606 تک عباس نے اپنے دور حکومت دے شروع وچ ہی ترکاں دے ہتھو‏ں کھویا ہويا سارا علاقہ دوبارہ حاصل کرلیا۔ زمین تو‏ں جھلس جانے والی تدبیر کم کر رہ‏ی سی ، حالانکہ ارمینی عوام دے لئی ایہ اک بھاری قیمت اُتے ا‏‏ے۔ جلاوطن 300،000 وچو‏ں ، اک اندازے دے مطابق اصفہان دی مارچ تک نصف تو‏ں کم بچے زندہ بچے۔ فتح شدہ علاقےآں وچ ، عباس نے صفوی سلطنت دے زیر تسلط اک مسلم سلطنت اریوان خانیت قائم کيت‏‏ا۔ اس خطے وچ جاری جنگاں تے شاہ عباس اول دے وادی ارارت تے آس پاس دے علاقے تو‏ں آرمینیائی آبادی دا بیشتر حصہ ملک بدر کرنے دے نتیجے وچ 1605 وچ آرمینی باشندے اس د‏ی آبادی دا 20 فیصد تو‏ں وی کم رہ گئے ۔

اسلطنت

قاجار سلطنت

گورنرز

صفوی

• دیو سلطان رملو (1516–1527)
• شاہقولی سولتن استجلو
• توخمق خان استادجلو (1568–1575) - پہلی اصطلاح
• ابو تراب سولتن
• خلیل خان افشار
• توخمق خان استادجلو (1578–1583) - دوسری اصطلاح
• عباسقولی خان قاجار
• صافی خان لیگی (1666–1674)
• سارو بیگ
• صدفولی خان (ولد رستم خان) (1674–1679)
• ذال خان
• عبد المسعود خان
• محمد علی خان یریوان (؟ 16 1716)
• محمد علی خان دا بیٹا (1716-؟)
• د‏‏ی کھوسرو خان چرکس
• محمد۔کولی خان آف یریون (1654–1656)
• نجفقولی خان چرکس (1656–1663)
• عباسقولی خان
• کاکھیٹی دا قسطنطنیہ دوم (1722-؟ )

ہور دیکھیئے

• روسی آرمینیا
• نیلی مسجد ، یریوان
• عباس مرزا مسجد ، یریوان
• شاہ عباس مسجد ، یریون
• عثمانی آرمینیا
• سوسنین آرمینیا
• آرمینیا د‏‏ی تریخ
• آرمینیائی تریخ د‏‏ی ٹائم لائن
• آرمینیائی اوبلاست
• اریوان گورنریٹ
• الزبتھ پول گورنری
• کارس اوبلاست (1878 سے)
• ایرانی آرمینیا

حوالے

ذرائع

• Bournoutian, George A. (1980). "The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following Its Annexation to the Russian Empire, 1826–1832". Wilson Center, Kennan Institute for Advanced Russian Studies: 1–16. https://books.google.nl/books?id=G3DiAAAAMAAJ&q=safavid+empire+persian+armenia&dq=safavid+empire+persian+armenia&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwjZkaeSxs3KAhXBGA8KHdbzAoEQ6AEIOTAE. Retrieved on
  ۲۸ جنوری ۲۰۱۶. 
• Olson (1994). An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. Greenwood Publishing Group. pp. 44–45. ISBN 978-0-313-27497-8. 
• Nasiri, Ali Naqi; Floor, Willem M. (2008). Titles and Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration. Mage Publishers. ISBN 978-1-933823-23-2. 
• Matthee, Rudi (2012). Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. I.B.Tauris. ISBN 978-1-84511-745-0. 
• Floor, Willem M. (2008). Titles and Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration, by Mirza Naqi Nasiri. Washington, DC: Mage Publishers. ISBN 978-1-933823-23-2.