ابھگیان شاکنتلم
| ابھگیان شاکنتلم | |
|---|---|
 |
|
| انتظامی تقسیم | |
ترمیم  |
ابھگیان شاکنتلم یا ابھگیان شکُنتلا (دیوناگری: अभिज्ञानशकुन्तलम्) کالی داس دا اک سنسکرت ناٹک سی، جس وچ شکنتلا دی زندگی نوں اک ڈرامائی انداز وچ بیان کيتا گیا سی۔ کہانی دا پلاٹ کالی داس نے مہا بھارت توں لیا سی۔ جدوں کہ کہانی وچ کچھ تبدیلیاں وی کیتیاں ناں۔ ایہ کالی داس دا سب توں مقبول کم سمجھیا جاندا اے۔ اس ناٹک دی تخلیقی تریخ دا کسی نوں علم نئيں۔
کہانی
سودھو
تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: شکنتلا#کہانی
راجا روی ورما دی اکّ پینٹنگ
راجا روی ورما دی اکّ پینٹنگ
ابھگیانشاکنتلم مہاکوی کالیداس دا عالمی مشہور ڈرامہ اے جسدا ترجمہ لگپگ ساریاں غیرملکی بولیاں وچ ہو چکا اے۔ اس وچ راجا دشئنت اتے شکنتلا دے پریم، ویاہ، برہا، ترسکار اتے پنرملن دی اکّ سندر کہانی اے۔ پرانے کہانی وچ دشئنت نوں آکاشوانی ولوں بودھ ہندا اے پر اس ڈرامے وچ شاعر نے مندری ولوں اسدا بودھ کرایا اے۔
اسدی ناٹکیتا، اس دے سندر کتھانک، اسدی شاعری - خوبصورتی نال بھریاں اپماواں اتے تھاں پور تھاں ڈھکویاں سوکتیاں؛ اتے اس سبھ توں ودھکے وودھ حوالےآں دی دھنیاتمکتا اینی انوکھی اے کہ ایہناں نظارہٹیاں توں دیکھن اتے سنسکرت دے وی ہور ڈرامہ ابھگیانشاکنتلم نال ٹکر نہیں لے سکدے؛ پھر ہور بولیاں دا تاں کہنا ہی کی !
مولک نہ ہون تے وی مولک
سودھوکالیداس نے ابھگیانشاکنتلم دی کتھاوستو مولک نہیں چنی۔ ایہہ کہانی مہامبھارت دے آدپرو توں لئی گئی اے۔ انج پدمپران وچ وی شکنتلا دی کہانی ملدی اے اتے اوہ مہامبھارت دے مقابلے شکنتلا دی کہانی دے زیادہ نزدیک اے۔ اس کارن ونٹرنٹج نے ایہہ منیا اے کہ شکنتلا دی کہانی پدمپران توں لئی گئی اے۔ پر مفکراں دا کتھن اے کہ پدمپران دا ایہہ حصہ شکنتلا دی رچنا دے بعد لکھیا پرتیت ہندا اے۔ مہامبھارت دی کہانی وچ درواسا دے سراپ دا چرچہ نہیں اے۔ مہامبھارت دا دشئنت جیکر ٹھیک الٹا نہیں، تاں وی بہت زیادہ بھنّ اے۔
مہامبھارت دی شکنتلا وی کالیداس دی طرحاں سلجّ نہیں اے۔ اوہ دشئنت نوں وشوامتر اتے مینکا دے تعلق دے نتیجے وچ ہوئے اپنے جم دی کہانی اپنے مونہوں ہی سناؤندی اے۔ مہامبھارت وچ دشئنت شکنتلا دے روپ اتے لین ہوکے شکنتلا نال گندھرو ویاہ دی بینتی کردا اے؛ جس اتے شکنتلا کہندی اے کلومیٹر ویاہ اس شرط تے کر سکدی ہاں کہ راجگدی میرے پتّ نوں ہی ملے۔ دشئنت اس ویلے تاں قبول کر لیندا اے اتے بعد وچ اپنی راجگڑھ وچ پرت کے جان – بجھّ کے لجاوش شکنتلا نوں قبول نہیں کردا۔ کالیداس نے اس پرکار انگھڑ روپ وچ حاصل ہوئی کہانی نوں اپنی سوچ نال انوکھے روپ وچ نکھار دتا اے۔ درواسا دے سراپ دی سوچ کرکے اوہناں نے دشئنت دے کردار نوں اچا چکیا اے۔ کالیداس دی شکنتلا وی آبھجات، سوندریا اتے کرنا دی مورتی اے۔ اس دے علاوہ کالیداس نے ساری کہانی دا نبھاؤ، بھاواں دا چترن آدی جس ڈھنگ نال کیتا اے، اوہ مولک اتے انوکھا اے۔
کہانی
سودھوشکنتلا راجا دشئنت دی بیوی سی جو بھارت دے مشہور راجا بھرت دی ماں اتے مینکا اپسرا دی کنیا سی۔ مہامبھارت وچ لکھیا اے کہ شنکتلا دا جم وشوامتر دے ویرج توں مینکا اپسرا دی ککھّ راہیں ہویا سی جو اسنوں جنگل وچ چھڈکے چلی گئی سی۔ جنگل وچ شنکتوں (پنچھیاں) آدی نے پرتشدد پشواں توں اسدی رکھیا کیتی سی، اس توں اسدا نام شکنتلا پیا۔ جنگل وچوں اسنوں کنو رشی اٹھا لیائے سن اتے اپنے آشرم وچ رکھکے کنیا دے سمان پالدے سن۔
اکّ وار راجا دشئنت اپنے نال کجھ فوجیاں نوں لے کے شکار کھیڈن نکلے اتے گھمدے پھردے کنو رشی دے آشرم وچ پہنچے۔ رشی اس ویلے اتھے موجود نہیں سن؛ اس لئی مٹیار شکنتلا نے ہی راجا دشئنت دی پراہنچاری کیتی۔ اسی موقعے اتے دوناں وچ پریم اتے پھر گندھرب ویاہ ہو گیا۔ کجھ دناں بعد راجا دشئنت اپنے راج نوں چلے گئے۔ کنو منی جدوں پرت کے آئے، تدّ ایہہ جان کے بہت خوش ہوئے کہ شکنتلا دا ویاہ دشئنت نال ہو گیا۔ شکنتلا اس ویلے حمل مالی ہو چکی سی۔ سماں پاکے اسدی ککھّ توں بہت ہی بلوان اتے تیجسوی پتّ پیدا ہویا، جسدا نام بھرت رکھیا گیا۔ کہندے ہن، بھارت نام بھرت دے نام اتے ہی پیا۔
کجھ دناں بعد شکنتلا اپنے پتّ نوں لے کے دشئنت دے دربار وچ پہنچی۔ پر شکنتلا نوں اس ویلے وچ درواسا رشی دا سراپ مل چکیا سی۔ راجا نے اسنوں بلکلّ نہیں سیانیا، اتے واضع کہہ دتا کہ ‘نہ تاں میں تینوں جاندا ہاں اتے نہ ہی تینوں اپنے اتھے سہارے دے سکدا ہاں۔’ پر اس موقعے اتے اکّ آکاشوانی ہوئی، جسدے نال راجا نوں معلوم ہویا کہ ایہہ میری ہی بیوی اے اتے ایہہ پتر وی میرا ہی اے۔ اوہناں نوں کنو منی دے آشرم دیاں سبھ گلاں سمرن ہو آئیاں اتے اوہناں نے شکنتلا نوں اپنی پردھان رانی بناکے اپنے کول رکھ لیا۔
‘ابھگیانشاکنتلم’ وچ کئی پربھاوک حوالےآں نوں درج کیتا گیا اے۔ اکّ اس ویلے، جدوں دشئنت اتے شکنتلا دا پہلا ملن ہندا اے۔ دوجا اس ویلے، جدوں کنو شکنتلا نوں اپنے آشرم توں سوہریاں لئی وداع کردے ہن۔ اس ویلے تاں خود رشی کہندے ہن کلومیٹرے جیسے رشی نوں اپنی پالی کنیا وچ ایہہ موہ اے تاں جہناں دیاں سکیاں پتریاں سوہریاں لئی وداع ہندیاں ہن اس ویلے اوہناں دی کی حالت ہندی ہوویگی۔
تیجا حوالہ اے،شکنتلا دا دشئنت دی سبھا وچ موجود ہونا اتے دشئنت دا اوہنوں پچھانن توں انکار کرنا۔ چوتھا حوالہ اے اس ویلے دا، جدوں مچھیرے نوں حاصل دشئنت دے نام والی انگوٹھی اوہنوں وکھائی جاندی اے۔ اتے پنجواں حوالہ ماریچی مہارشی دے آشرم وچ دشئنت - شکنتلا دے ملن دا۔
صوتی اشارہ
سودھوشکنتلا وچ کالیداس دا سبھ توں وڈا چمتکار اس دے صوتی سنکیتاں وچ اے۔ اس وچ شاعر نوں ولکھن کامیابی ایہہ ملی اے کہ اسنے کتے وی کوئی وی چیز بیکار نہیں کہی۔ کوئی وی پاتر، کوئی وی وضاحت، کوئی وی حادثہ، کوئی وی قدرتی نظارہ بیکار نہیں اے۔ ساریاں واقعے ایہہ نظارہ اگے آؤن والیاں واقعے دا اشارہ چمتکاری ریتی نال پہلاں ہی دے دندیاں ہن۔ ڈرامے دے شروع وچ ہی گرمی دا ذکر کردے ہوئے جنگل دی ہوا دا پاٹل دی خوشبو نال ملکے خوشبودار ہو اٹھن اتے چھایا وچ لٹدے ہی نیند آؤن لگن اتے دن دا اخیر رمنی ہون دے ولوں ڈرامے دی کہانی – وستو دی موٹے طور اتے اطلاع دے دتی گئی اے، جو ہولی ہولی پہلاں شکنتلا اتے دشئنت دے ملن، اس دے بعد نیند - اثر نال شکنتلا نوں بھلّ جان اتے ڈرامے دا اخیر سکھد ہون دی سوچک اے۔ اس پرکار ڈرامے دے پرارمبھک گیت وچ بھوریاں ولوں شریش دے پھلاں نوں حلقہ حلقہ جیہا چمن نال ایہہ اشارہ ملدا اے کہ دشئنت اتے شکنتلا دا ملن الپستھائی ہووےگا۔ جدوں راجا دھنش اتے تیر چڑھائی ہرن دے پچھے بھجے جا رہے ہن، ادوں کجھ تپسوی آکے روکدے ہن۔ کہندے ہن - ‘مہاراج’ ایہہ آشرم دا ہرن اے، اس اتے تیر نہ چلانا۔ ’ اتھے ہرن دے علاوہ شکنتلا دے ول وی اشارہ اے، جو ہرن دے سمان ہی بھولی - بھالی اتے کمزور اے۔ ‘کتھے تاں ہرناں دا اتینت چنچل جیون اتے کتھے تہاڈے بجر دے سمان کٹھور تیر ! ’ استوں وی شکنتلا دی اسہائتا اتے سرلتا اتے راجا دی نشٹھرتا دا مرمسپرشی اشارہ ملدا اے۔ جدوں دشئنت اتے شکنتلا دا پریم کجھ ہور ودھن لگدا اے، ادوں نیپتھیا توں پکار سنائی پیندی اے کہ ‘تپسویؤ، آشرم دے پرانیاں دی رکھیا لئی تیار ہو جاؤ۔ شکاری راجا دشئنت اتھے آیا ہویا اے۔’ اس وچ وی دشئنت دے ہتھاں توں شکنتلا دی رکھیا دے ول اشارہ کیتا گیا پرتیت ہندا اے، پر ایہہ اشارہ کسے نوں وی سنائی نہیں دتا ؛ شکنتلا نوں کسے نے نہیں بچایا۔ اس توں حالت دی کرناجنکتا ہور وی زیادہ ودھ جاندی اے۔ چوتھے انک دے پرارمبھک حصہ وچ کنو دے چیلے نے پربھات دا ذکر کردے ہوئے سکھ اتے دکھ دے جاری نال لگے رہن دا اتے پیارے دی جدائی وچ عورتاں دے اسیہہ دکھ دا جو چرچہ کیتا اے، اوہ دشئنت ولوں شکنتلا دا پرتیاگ کیتے جان لئی پہلاں توں ہی پس منظر –جہی بنا دندا اے۔ پنجویں انک وچ رانی ہنسپدکا اکّ گیت گاؤندی اے، جس وچ راجا نوں اوہناں دی مدھر - ورتی لئی الانبھا دتا گیا اے۔ دشئنت وی ایہہ قبول کردے ہن کہ اوہناں نے ہنسپدکا نال اکّ ہی وار پریم کیتا اے۔ اس توں شاعر ایہہ گمبھیر اشارہ دندا اے کہ بھلے ہی شکنتلا نوں دشئنت نے درواسا دے سراپ دے کارن بھلّ کے چھڈیا، پر اکّ وار پیار کرن دے بعد رانیاں دی اپیکھیا کرنا اوہناں دے لئی کوئی نویں گل نہیں سی۔ ہور رانیاں وی اسدی اس عادت دا شکار سن۔ ہنسپادکا دے اس گیت دی پس منظر وچ شکنتلا دے پرتیاگ دی حادثہ ہور وی کرور اتے کٹھور جاپن لگ پیندی اے۔ اس پرکار دے صوتی سنکیتاں نال کالیداس نے ستویں انک وچ دشئنت، شکنتلا اتے اس دے پتر دے ملن لئی سکھد پس منظر تیار کر دتی اے۔ اندر راجا دشئنت نوں انوکھا اعزاز حاصل کردے ہن۔ اس دے بعد ہیمکنٹ پہاڑ اتے پرجاپتی دے آشرم وچ پجدے ہی راجا نوں تجربہ ہون لگدا اے کہ جویں اوہ امرت دے سروور وچ اسنان کر رہے ہون۔ اس پرکار دے سنکیتاں دے بعد دشئنت اتے شکنتلا دا ملن ہور وی زیادہ خوبصورت ہو اٹھدا اے۔
شاعری- خوبصورتی
سودھوجرمن شاعر گیٹے نے ابھگیانشاکنتلم دے بارے وچ کیہا سی -
‘‘جیکر توں یواوستھا دے پھل پروڑحالت دے پھل اتے اتے اجیہی سامگریاں اکّ ہی تھاں اتے کھوجنا چاہو جہناں توں روح متأثر ہندی ہووے، ترپت ہندی ہووے اتے امن ملدی ہووے، یعنی جیکر توں سورگ اتے مرتلوک نوں اکّ ہی تھاں اتے ویکھنا چاہندے ہو تاں میرے مونہوں اچانک اکّ ہی نام نکل پیندا اے - شاکنتلم، مہان شاعر کالیداس دی اکّ امر رچنا!’’[۱][۲]
اس پرکار سنسکرت دے مفکراں وچ ایہہ شلوک مشہور اے -
کاوئیشُ ناٹکں رمئں تتر رما شکنتلا۔
تتراپِ چ چترتھوऽنکستتر شلوکچتشٹئں۔۔
اسدا مطلب اے - شاعری دے جنے وی پرکار ہن اوہناں وچ ڈرامہ خاص سندر ہندا اے۔ ناٹکاں وچ وی شاعری - سوندریا دی نظر توں ابھگیانشاکنتلم دا نام سبھ توں اتے اے۔ ابھگیانشاکنتلم وچ وی اسدا چوتھا انک اتے اس انک وچ وی چوتھا شلوک تاں بہت ہی رمنی اے۔
تشبیہات تے استعارے
سودھوابھگیانشاکنتلم وچ ناٹکیتا دے نال - نال شاعری دا انش وی بتھیری مقدار وچ اے۔ اس وچ سنگار مکھ رس اے ؛ اتے اس دے سنجوگ اتے جدائی دوناں ہی پکھاں دا پرپاک سندر روپ وچ ہویا اے۔ اس دے علاوہ ہاس، ویر اتے کرن رس دی وی کتے کتے چنگی پیشکاری ہوئی اے۔ تھاں تھاں تے سندر اتے منوہر اتپریکشاواں نہ صرف پاٹھک نوں حیران کر دندیاں ہن، سگوں ابھیشٹ مطلب دی تیبرتا نوں ودھاؤن وچ ہی معاون ہندیاں ہن۔ پورے ڈرامے وچ کالیداس نے اپنی تشبیہات تے استعارےاں دی ورتوں کتے وی صرف النکار - نمائش لئی نہیں کیتی۔ ہریک تھاویں اوہناں دی اپما جاں روپک مطلب دے اشاعتاں نوں رسپورن بناؤن وچ معاون ہویا اے۔ کالیداس اپنی اپماواں لئی سنسکرت - ساہت وچ مشہور ہن۔ شاکنتلا وچ وی اوہناں دی ڈھکویں اپما چنن دی طاقت بھلی – پرکار ظاہر ہوئی۔ شکنتلا بارے اکّ جگہ راجا دشئنت کہندے ہن کہ ‘اوہ اجیہا پھل اے، جسنوں کسے نے سنگھیا نہیں اے ؛ اجیہا نوپلو اے، جس اتے کسے دے نہوآں دی کھرونچ نہیں لگی ؛ اجیہا رتن اے، جس وچ چھید نہیں کیتا گیا اتے اجیہا شہد اے، جسدا سواد کسے نے چکھیا نہیں اے۔ ’ ایہناں اپماواں ولوں شکنتلا دے سوندریا دی اکّ انوکھی جھلک ساڈیاں اکھاں دے ساہمنے آ جاندی اے۔ اس پرکار پنجویں انک وچ دشئنت شکنتلا دا پرتیاگ کردے ہوئے کہندے ہن کہ ‘اے تپسونی، کی توں انج ہی اپنے کل نوں کلنکت کرنا اتے مینوں پتت کرنا چاہندی ہو، جویں تٹ نوں توڑ کے رڑھن والی ندی تٹ دے رکھ نوں تاں گراؤندی ہی اے اتے اپنے پانی نوں وی ملین کر لیندی اے۔ ’ اتھے شکنتلا دی ساحل نوں توڑکے رڑھن والی ندی نال دتی گئی اپما راجے دے منوبھاو نوں وئکت کرن وچ خاص طور 'تے معاون ہندی اے۔ اس پرکار جدوں کنو دے چیلے شکنتلا نوں نال لے کے دشئنت دے کول پجدے ہن تاں دشئنت دی نظر اوہناں تپسویاں دے وچو وچ شکنتلا دے اتے جا پیندی اے۔ اتھے شکنتلا دے سوندریا دا بھرپور ذکر نہ کرکے شاعر نے اوہناں دے مونہہ توں صرف اینا کہلوا دتا اے کہ ‘ایہناں تپسویاں دے وچ اوہ گھنڈ والی سندری کون اے، جو پیلے پتیاں دے وچ نویں کونپل دے سمان وکھائی پے رہی اے۔ ’ اس چھوٹی – جہی اپما نے پیلے پتے اتے کونپل دی تلتا ولوں شکنتلا دے سوندریا دا پورا ہی چترانکن کر دتا اے۔ اس پرکار سرودمن نوں ویکھکے دشئنت کہندے ہن کہ ‘ایہہ پرتاپی بالک اس اگّ دے سپھلنگ دی طرحاں پرتیت ہندا اے، جو دھدھکتی اگّ بنن لئی بالن دی راہ ویکھدا اے۔ ’ اس اپما نال کالیداس نے نہ صرف بالک دی تیجسوتا ظاہر کر دتی، سگوں ایہہ وی واضع بھانت سوچت کر دتا اے کہ ایہہ بالک وڈا ہوکے مہاپرتاپی چکرورتی بادشاہ بنیگا۔ اس پرکار دیاں خوبصورت اپماواں دے کئی اداہرن شاکنتلا وچوں دتے جا سکدے ہن کیونکہ شاکنتلا وچ 180 اپماواں ورتیاں ہوئیاں ہن۔ اتے اوہ ساریاں اکّ توں اکّ ودھکے ہن۔
وئنجنا طاقت دا استعمال
سودھوایہہ ٹھیک اے اپما دے چون وچ کالیداس نوں خاص مہارت حاصل سی اتے ایہہ وی ٹھیک اے کہ اوہناں ورگیاں سندر اپماواں ہور شاعراں دیاں رچناواں وچ درلبھ ہن، پھر وی کالیداس دی سبھ توں وڈی خاصیت اپما - کوشل نہیں اے۔ اپما - کوشل تاں اوہناں دے شاعری - کوشل دا اکّ عام جیہا انگ اے۔ اپنے منوبھاو نوں وئکت کرن اتے کسے رس دا پرپاک کرن اتے کسے مطلب دے تیکھن تجربہ نوں جگان دیاں کالیداس کئی ودھیاں جاندے سن۔ شبداں دی موفق چون، ابھیشٹ مطلب دے اپیکت چھند دی چون اتے وئنجنا - طاقت دا استعمال کرکے کالیداس نے اپنی سٹائل نوں خاص بھانت رمنی بنا دتا اے۔ جتھے کالیداس شکنتلا دے سوندریا - ذکر اتے اترے ہن، اتھے اوہناں نے صرف اپماواں اتے روپکاں ولوں شکنتلا دا روپ چترن کرکے ہی سنتوش نہیں کر لیا۔ پہلاں - پہلاں تاں اوہناں نے صرف اینا کہایا کہ ‘جیکر تپوون دے نواسیاں وچ اینا روپ اے، تاں سمجھو کہ جنگلی - لتاواں نے پھلواڑی دیاں لتاواں نوں مات کر دتا۔’ پھر دشئنت دے مونہہ توں اوہناں نے کہایا کہ ‘اینی سندر کنیا نوں آشرم دے نیم - پالن وچ لگاؤنا اسے طرحاں ہی اے جویں نیل کمل دی پنکھڑی نال ککر دا درخت کٹنا۔ ’ اس دے بعد کالیداس کہندے ہن کہ ‘شکنتلا دا روپ اجیہا خوبصورت اے کہ بھلے ہی اسنے موٹا ولکل بستر پایا ہویا اے، پھر اس نال وی اسدا سوندریا کجھ گھٹیا نہیں، سگوں ودھیا ہی اے۔ کیونکہ سندر انسان نوں جو وی کجھ پہنا دتا جاوے اوہی اسدا گہنہ ہو جاندا اے۔ ’ اس دے بعد راجا شکنتلا دی سکمار دیہہ دی تلنا ہری - بھری پھلاں نال لدی ویل دے نال کردے ہن، جسدے نال اس ولکھن خوبصورتی دا سروپ پاٹھک دیاں اکھاں دے ساہمنے ساکار ہو اٹھدا اے۔ اس دے بعد اس خوبصورتی دے تجربہ نوں آخری سیما اتے پہنچان لئی کالیداس اکّ بھورے نوں لے آئے اے ؛ جو شکنتلا دے مونہہ نوں اکّ سندر کھڑیا ہویا پھل سمجھ کے اسدا رسپان کرن لئی اس دے اتے منڈراؤن لگدا اے۔ اس پرکار کالیداس نے شکنتلا دی خوبصورتی نوں چترت کرن لئی انلکاراں دا سہارا اونا نہیں لیا، جہناں کہ وئنجنا طاقت دا ؛ اتے ایہہ وئنجنا - طاقت ہی شاعری دی جان منی جاندی اے۔
تراجم
سودھویورپ وچ کالی داس نوں ہندوستان دا شیکسپیئر کہیا جاندا اے، اس دے ناٹک شکنتلا دا دنیا دی کم و بیش ہر وڈی بولی وچ ترجمہ ہو چکيا اے۔[۳]
- نواز، عہد فرخ سیر: 1713-1719، (فارسی)
- سر ولیم جونز، 1789ء (انگریزی)
- فورسٹر، 1791ء (جرمن)
- مرزا کاظم علی جوان و للو لال، 1801ء (فارسی)
- ہرڈر، 1803ء (جرمن)
- چینرے، 1830ء (فرانسیسی)
- مسٹر روہٹ، 1842ء (جرمن)
- مثنوی فراموش چيتا از غلام محمد 1849ء
- جواہر لال، آگرہ 1873ء
- مثنوی رشک گلزار، از مولوی سید محمد تقی
- مثنوی غازۂ عشق، از کنور عنایت سنگھ کنور 1883ء
- حافظ محمد عبد اللہ، آگرہ 1887ء
- مثنوی نیرنگ سحر، اقبال ورما سحر، 1910ء۔ زمانہ پریس، کانپور
- از اکسیر سیالکوٹی، 1915ء، لاہور (اردو)
- شکنتلا ناٹک، منظوم از نوشیروان جی، مہربان آرام
- ڈاکٹر ایندو شیکھر، تہران (فارسی)
- شکنتلا ناٹک از پنڈت نرائن پرشاد بے تاب بنارسی
- شکنتلا ڈراما از محمد ابراہیم محشر انبالوی (اردو)
- اختر حسین رائے پوری، 1943ء (اردو)
- منظوم ترجمہ از محمد فاروق وحشت بریلوی، 1951ء، (اردو)
- شکنتلا ڈراما از بیگم قدسیہ زیدی، 1957ء (اردو)
- منظوم ترجمہ از جگیشور ناتھ بے تاب بریلوی، کالیداس توں ترجمہ۔
- آزاد نظم وچ ترجمہ از ساغر نظامی، 1961ء (اردو)
حوالے
سودھو- ↑ «Kalidasa, Sanskrit poet and playwright».
- ↑ edited by Mona Baker, Gabriela Saldanha. «Routledge Encyclopedia of Translation Studies-Indian Tradition». صص. 456.
- ↑ تاویلات، مضامین انور جمال۔ 2003، علی پبلشرز ملتان