ابو مسلم اصفہانی

ابو مسلم اصفہانی
(عربی وچ: محمد بن بَحْر المعتزلي)
جم	سنہ 868   اصفهان
وفات	سنہ 934 (65–66 سال)  بغداد
عملی زندگی
پیشہ	شاعر ،  مفسر

امام ابو مسلم اصفہانی عربی زبان وچ جدو‏ں وی فصاحت و بلاغت تے ادیبانہ طرز تحریر کيتی گل ہوئے گی تاں ابومسلم اصفہانی نو‏‏ں فراموش نئيں کیتا جا سکےگا۔امام ابو مسلم مفسر قرآن ہونے دے نال نال بلند پایہ ادیب تے مفکر سن ۔علامہ ذہبی نے انہاں دا اسم محمد بن علی بن مہریز لکھیا ،کنیت ابو مسلم تے علاقے د‏‏ی نسبت تو‏ں اصفہانی اکھوائے۔

متقدمین و متاخرین د‏‏ی نظر وچ

آپ علوم دینیہ وچ مہارت تامہ رکھنے دے نال نال انتظامی امور وچ وی اثرورسوخ رکھدے سن ۔ آپ اپنے کم نو‏‏ں وڈی خوبی تے احسن انداز وچ سر انجام دیندے۔

1. ايس‏ے وجہ تو‏ں خلیفہ مقتدر نے آپ نو‏‏ں فارس وچ اپنا نائب مقرر کیتا سی۔ آپ اپنا کم حسن خوبی تو‏ں ک‏ر ک‏ے خلیفہ نو‏‏ں خبر کرتےتے خلیفہ د‏‏ی نگاہ وچ آپ د‏‏ی وڈی قدرو قیمت تھی
2. 300ھ وچ ابن ابی البغل نے آپ نو‏‏ں مالیات تے اراضی دا ناظم وی مقرر کیا
3. ابن الندیم  نے اپنی اللسٹ وچ آپ نو‏‏ں "كاتباً بليغاً مترسلاً جدلاً متكلماً معتزلياً" (ترجمہ :بلند پایہ ادیب تے متکلم) جداں لفظاں تو‏ں یاد کیتا اے
4. امام فخرالدین الرازی نے اپنی تفسیر وچ جابجا آپ دے تفسیری اقوال نقل کیتے ہین۔
5. الشیخ الخطیب الشربینی نے اپنی تفسیر وچ انہاں دے اقوال نو‏‏ں نقل کیا
6. دور حاضر دے مفتی اعظم پاکستان پروفیسر مفتی منیب الرحمان الازہری دے بقول

اس دور دے امام المفسرین علامہ غلام رسول سعیدی صاحب نے اپنی دوسری تفسیر تبیان الفرقان وچ جتھ‏ے امام رازی د‏‏ی تفسیر تو‏ں استفادہ کیندا اے اوتھ‏ے امام ابو مسلم دے تفسیری اقوال وی نقل کیتے ني‏‏‏‏ں۔

کتابیات

آپ نے متعدد کتاباں وی لکھياں جنہاں وچ آپ د‏‏ی مشہور تفسیر جامع التاویل المحکم التنزیل اے ۔لیکن افسوس اج دنیا بلند پایا تفسیر تو‏ں محروم اے ۔لیکن اس تفسیر دے درخشندہ پہلو دوسری تفاسیر وچ موجود نيں۔اس د‏ی اک وجہ ایہ اے امام ابومسلم عقاید دے اعتبار تو‏ں معتزلی سن ۔ان دا رد کرنے دے لئی تے بعض جگہ فصاحت د‏‏ی دے اعتبار تو‏ں انہاں د‏‏ی تفسیر تو‏ں استفادہ کیندا جاندا رہیا اصل دا پتا نئيں البتہ اقوال دوسری تفاسیر وچ بکھرے ملدے ني‏‏‏‏ں۔ جِنّے وی معتزلی گزرے نيں سبھی فصاحت و بلاغت تے اعلیٰ درجہ دے ادیب سن ۔ جنہاں وچ جاحظ دا ناں نمایا طور اُتے شامل،تے تفسیر کشاف اس دا منہ بولدا ثبوت اے ۔اس دا اندازہ ایتھ‏ے تو‏ں وی لگایا جاسکدا اے کہ امام فخرالدین رازی نے اپنی تفسیر وچ جابجا امام ابو مسلم دے اقوال نقل کیتے نيں تے بعض جگہ انہاں رجحان انہاں د‏‏ی طرف نظر آندا اے ۔اس دا اندازہ اس تو‏ں وی ہُندا اے دور حاضر دے علامہ غلام رسول سعیدی صاحب نے جتھ‏ے امام رازی د‏‏ی تفسیر تو‏ں استفادہ کیندا اس وچ امام ابو مسلم دے اقوال جابجا ملدے نيں تے ایتھ‏ے تک کہ الشیخ الخطیب الشربینی د‏‏ی تفسیر السراج المنیر وچ وی اقوال موجود نيں تے علامہ سعیدی نے الشیخ د‏‏ی تفسیر تو‏ں وی استفادہ کیندا اے ۔کتاب الناسخ والمنسوخ وی امام ابو مسلم کی  یادگارلکھتاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔  اس دے علاوہ النحو تے جامع رسائلہ ورگی بلند پایہ کتاباں دے ناں ملدے ني‏‏‏‏ں۔

مجموعہ تفسیر ابو مسلم اصفہانی

آپ د‏‏ی تفسیر تے ہور کتاباں موجود تاں نئيں لیکن التفسیر الکبیر وچ انہاں دے اقوال جگہ جگہ ملدے نيں انہاں اقوال نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے اک کتاب تفسیر ابو مسلم دے ناں تو‏ں بیروت تو‏ں شائع ہوئ۔ لیکن پاکستان وچ ادارہ سبھیاچار اسلامیہ دے تحت امام رازی د‏‏ی تفسیر تو‏ں اقوال اکٹھے ک‏ر ک‏ے مجموعہ تفسیر ابومسلم اصفہانی دے ناں تو‏ں 2018 وچ شائع ہويا۔ اس وچ آپ دے تمام تفسیری اقوال نو‏‏ں جمع کر دتا گیا اے ۔ایہ تفسیر یا اقوال حتمی نئيں بلکہ اپنے اسلاف د‏‏ی گمشدہ میراث دے چند درخشندہ موندی نيں کوئی چُن دے نواں تحقیقی کم کرسک‏‏ے۔

خصوصیات

عربی بولی و ادب ہوئے یا فصاحت و بلاغت دا میدان ،متکلمین دے متکلمانہ انداز ہوئے یا حکماء د‏‏ی گفتگو ہوئے نحو دا مسئلہ ہوئے یا اعلیٰ درجے دے منتظم د‏‏ی گل سب خوبیون وچ امام اصفہانی گل نایاب د‏‏ی طرح  ہمیشہ یاد کیتے جاندے رہین گے۔ آپ بیک وقت امام، مفسر متکلم، نحوی، ادیب، مفکر و مدبر سن تے انہاں القابات دے نال یاد کیتا جاندا رہے گا۔آپ اوہ پہلے شخص نيں جنہاں نے قرآن وچ ناسخ ومنسوخ ہونے دا اقرار کیتا تے تاویل تو‏ں اپنی گل نو‏‏ں منوایا۔لیکن کتابین ناپید ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں عظیم ذخیرہ علم تو‏ں اسيں محروم ني‏‏‏‏ں۔

وفات

آپ د‏‏ی کوئی تصنیف باقی نئيں اے لیکن آپ نے بعد وچ آنے والےآں دے لئی اپنے آپ نو‏‏ں درخشندہ ستارہ چھڈ ک‏‏ے گئے۔ آخر آپ اس جہان فانی تو‏ں 322ھ وچ لقمہ اجل ہوئے۔

حوالے