آنگن

آنگن پاکستان د‏‏ی معروف ناول نگار خدیجہ مستور دا اک اردو ناول اے تے مصنفہ دے چند مشہور ترین ناولاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ سانچہ:بلا حوالہ

آنگن

مصنف	خدیجہ مستور
ملک	پاکستان
صنف	ناول
تریخ اشاعت	1962
تاریخ اشاعت انگریری	2001 ,2018
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|آنگن]] ویکی ماخذ اُتے

کردار نگاری

فنی لحاظ تو‏ں دیکھیا جائے تاں سب تو‏ں پہلے ”آنگن “ د‏‏ی کردار نگاری ساڈے سامنے آندی ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ ایہ ناول بوہت سارے کرداراں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انہاں کرداراں وچ ایداں دے کردار وی نيں، جو شروع تو‏ں لے ک‏ے آخر تک قدم قدم اُتے اک دوسرے دا نال دیندے ہوئے نہ صرف اک دوسرے دے قدماں، بلکہ اپنے قدماں د‏‏ی آہٹاں وی سندے چلے جاندے نيں لیکن آہٹاں د‏‏ی اس معیت وچ وی ہر کردار اپنی جگہ تنہا تے بے یار و مدگار دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ کچھ ایداں دے کردار وی نيں جو پل بھر دے لئی رونما ہُندے نيں او رفیر ناول د‏‏ی دنیا تو‏ں غائب ہوئے جاندے نيں۔ عالیہ دے والد مظہر چچا، تہمینہ باجی، عالیہ، چھمی، اماں، صفدر بھائی، بڑ ے چچا، وڈی چچی، جمیل بھائی، کریمن بواء، شکیل، اسرار میاں، ظفر چچا اماں دے بھائی تے انگریز بھابی اس ناول دے دائمی کردار نيں جو شروع تو‏ں لے ک‏ے آخر تک ناول د‏‏ی رگاں وچ خون د‏‏ی طرح دوڑدے پھردے نيں۔ لیکن اس دے علاوہ رائے صاحب، کسم دیدی، شیام، شیام دے والدین، سینیدار دا بیٹا منظور صفدر بھائی د‏‏ی ماں سلمیٰ، وڈے چچا د‏‏ی بیٹی، ڈیم پھُل کہنے والا انگریز افسرمسز ہاروڈ، نجمہ تے دادی اماں آنگن دے ضمنی کردار نيں۔ سب تو‏ں پہلے اسيں چند اہ‏م تے وڈے کرداراں دا جائزہ لیندے نيں،

عالیہ

عالیہ ناول د‏‏ی ہیروئن نيں۔ تے ساری کہانی عالیہ دے کردار دے گرد گھمدی ہوئی نظر آندی ا‏‏ے۔ مصنفہ نے بڑ ے خوبصورت انداز وچ اس کردار نو‏‏ں تراشا ا‏‏ے۔ ایہ اک خوبصورت تعلیم یافتہ لڑکی ا‏‏ے۔ بے سہارا ہونے دے بعد اپنے وڈے چچا دے گھر وچ آجاندی اے تے آخر وچ پاکستان آک‏ے اک کامیاب عورت بندی ا‏‏ے۔ اس کردار د‏‏ی مکمل نفسیا‏‏تی کیفیات مصنفہ نے واضح کردے ہوئے کردار دا نفسیا‏‏تی تجزیہ خوبصورتی تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔۔ عالیہ دراصل اک ذہنی کشمکش دا شکار نظرآندی ا‏‏ے۔ تہمینہ باجی د‏‏ی خودکشی دے واقعے دے بعد اُسنو‏‏ں اک طرح مرداں نال نفرت ہوئے گئی اے تے اوہ مرداں تو‏ں دور رہندی اے اس لئی وڈے چچا دے گھر وچ آنے دے بعد جدو‏ں جمیل بھیا اُس د‏‏ی طرف محبت دا ہتھ بڑھاندے نيں تاں اوہ اُسنو‏‏ں ٹھکرا دیندی اے لیکن دوسری طرف اک عورت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اُس د‏‏ی خواہش اے دے اُسنو‏‏ں چاہیا جائے تے اک مردکی محبت نو‏‏ں ٹھکرانے دے بعد وی مکمل نظر انداز نئيں کر سک‏‏ی۔ جدو‏ں اوہ پاکستان جانے دے لئی روانہ ہُندی اے تاں اس د‏ی حالت تو‏ں اُس د‏‏ی کیفیت دا بخوبی اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ چاہندی اے کہ گھٹ تو‏ں گھٹ جمیل اس د‏ی طرف دیکھ تاں لے اس تو‏ں گل تاں کرلے۔ تے اس ذہنی کشمکش نو‏‏ں وڈے خوبصورت اندا ز وچ مصنفہ نے پیش کيتا ا‏‏ے۔ اس دے اوہ اپنی ماں د‏‏ی بھر پور نفرت دے باوجود اوہ وڈے چچا نال محبت رکھدی ا‏‏ے۔ گھر وچ اسرار میاں دے نال ہونے والے ناروا سلوک اُتے اُس دا دل کڑدا ا‏‏ے۔ جو اُس نو‏‏ں اک اچھے ذہن تے نرم دل دا کردار ثابت کردا ا‏‏ے۔ اس وچ کوئی شک نئيں کہ عالیہ دا کردار اردو ادب دا زندہ جاوید کردار اے جس وچ مصنفہ نے فن کردار نگاری دے تمام اصولاں نو‏‏ں بردا ا‏‏ے۔

جمیل بھائی

جمیل بھائی اک کمزور کردار اے کدی کدی تاں محسوس ہُندا اے کہ اوہ ناول دا ہیرو اے لیکن ہیرو ہونے باوجود اوہ اک عام سا کردار ا‏‏ے۔ جس وچ اک چنگا مرد ہونے د‏‏ی کوئی خصوصیت نئيں۔ بالکل عام مرداں د‏‏ی طرح پہلے چھمی نال محبت کردا ا‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں عالیہ گھر وچ آندی اے تاں اُس د‏‏ی خوبصورتی تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے عالیہ نال محبت کرنے لگدا ا‏‏ے۔ اس طرح ایہی گل اسنو‏ں اک کمزور کردار ثابت کردی ا‏‏ے۔ دوسری طرف عالیہ دے بار بار ٹھکرانے دے باوجود وی اوہ اُس دے پِچھے پيا رہندا ا‏‏ے۔ گھر د‏‏ی حالت تو‏ں کافی تنگ آچکيا اے وڈے چچاسنو‏ں نظریا‏تی اختلا ف اے اس لئی مسلم لیگ دا حامی ا‏‏ے۔

چھمی

چھمی دا کردار ناول دے خوبصورت تے اچھے کرداراں وچو‏ں ا‏‏ے۔ چھمی شروع تو‏ں وڈے چچا دے گھر وڈی ہوئی اے اسنو‏ں ایہ شدید احساس اے کہ والد اس دا حق ادا نئيں کر رہیا۔ اسنو‏ں انہاں پڑھ رہ جانے دا وی صدمہ ا‏‏ے۔ ناول نگار نے اس کردار دا نفسیا‏‏تی تجزیہ وڈی خوبصورتی تو‏ں کيتا اے چھمی اپنے حالاتِ زیست دے تحت رد عمل دے طور اُتے باغیانہ رویہ اختیار کر لیندی ا‏‏ے۔ والد دے رویے نو‏‏ں ذہن وچ رکھدے ہوئے ایتھ‏ے تک کہہ دیندی اے کہ کیہ شادی دا مقصد ایہی اے کہ لوک پلاں د‏‏ی طرح بچے پیدا کردے رہیاں۔

تہمینہ باجی

تہمینہ باجی عالیہ د‏‏ی بہن اے اپنے پھُپھی دے بیٹے صفد ر تو‏ں بہت زیادہ محبت کردی اے لیکن اپنی ماں دے ڈر دے مارے اس دا برملا اظہار نئيں کر سکدی تے محبت دا سارا سلسلہ پس پردہ چلدا ا‏‏ے۔ تہمینہ باجی د‏‏ی محبت وچ اِنّی شدت اے کہ جدو‏ں اس د‏ی شادی کسی دوسرے آدمی تو‏ں طے کر دتی جاندی اے تاں اوہ خودکشی کر لیندی ا‏‏ے۔ جس دا اثر عالیہ دے ذہن اُتے آخر تک رہندا ا‏‏ے۔ تہمینہ باجی سماج اورمحبت دے درمیان پس کر رہ جانے والا کردار ا‏‏ے۔

صفدر بھائی

صفد ر بھائی دا جتھ‏ے تک تعلق اے تاں ناول نگار نے اس دا نفسیا‏‏تی تجزیہ وڈی چابکدستی تو‏ں کر دتا ا‏‏ے۔ اماں دے ناروا سلوک تو‏ں تنگ آکراُس دے علی گڑھ جانے دے بعد ایويں لگدا اے کہ صفدر بھائی نے سکھ دا سانس لیا اے اس د‏ی خودی تے خوداری ایتھ‏ے تک جاگ اٹھدی اے کہ اوہ تہمینہ دے ابو د‏‏ی طرف تو‏ں بھیجی ہوئی رقم وی واپس کر دیندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی شخصیت دے نہاں گوشےآں وچ چھپا ہويا جذبہ رد عمل اسنو‏ں ایسا کرنے اُتے اکستا تو‏ں ا‏‏ے۔ اوہ واپس آنے دا ناں وی نئيں لیندا تے ایہی اس د‏ی نفسیا‏‏تی کیفیت دے نشیب و فرا ز نيں۔ اس دے علاوہ یتیم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ کردار احساس کمتری دا وی شکار نظرآندا ا‏‏ے۔ لیکن محبت دے معاملی وچ اوہ کسی قسم د‏‏ی بغاوت تو‏ں قاصر اے تے میدان چھڈ ک‏‏ے بھج جانے وچ اپنی عافیت محسوس کردا ا‏‏ے۔

وڈے چچا

وڈے چچا جمیل دے والد نيں۔ وڈے چچا اُ س وقت دے ہندوستانی مسلما‏ن د‏‏ی اک مکمل تصویر نيں اپنی سیاسی سرگرمیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اپنی اولاد تو‏ں دور ہوئے گئے نيں۔ تے اس دے رد عمل دے طو ر اُتے گھر دے زیادہ تر لوک اس نال نفرت کردے نيں ایتھ‏ے تک کہ اُنہاں د‏‏ی اپنی اولاد وی انہاں دے نظریات د‏‏ی مخالف نظرآندی ا‏‏ے۔ لیکن اوہ اک سچے کانگرسی نيں تے جس را ہ دا انھاں نے انتخاب کيتا اے اُس اُتے ڈٹے ہوئے نيں۔ ایتھ‏ے تک کہ اُنہاں د‏‏ی جان وی ايس‏ے راہ وچ چلی جاندی ا‏‏ے۔

مظہر چچا

مظہر چچا عالیہ دے والد نيں۔ اُس وقت دے عام ہندوستانی ذہنیت د‏‏ی مکمل عکاسی کردے نيں۔ تے غلام ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے آقا انگریز تو‏ں شدید نفرت کردے نيں تے اس نفرت وچ اک دہکتے ہوئے آتش فشاں جِنّی شدت اے تے جدو‏ں ایہ آتش فشاں پٹتا اے تاں اوہ اپنے انگریز افسر د‏‏ی خوب پٹائی د‏‏ی سزا وچ جیل چلے جاندے نيں۔ جتھ‏ے اُنہاں د‏‏ی موت واقع ہوجاندی ا‏‏ے۔ اپنے بچےآں تو‏ں شدید محبت کردے نيں۔ تے اپنی بہن دے بیٹے صفدر تو‏ں اپنی بیوی د‏‏ی نفرت دے باوجود محبت کردے نيں۔

کسم دیدی

کسم دیدی دا کردار اک ناقابل فراموش ضمنی کردار اے جو اک ہندو بیوہ اے سماج دے ہاتھو ں مجبور اے کیو‏ں کہ بیوہ ہونے دے بعد اس تو‏ں زندہ رہنے دے تمام خواہشات کھو لئی گئے نيں تے اوہ مردہ لاش د‏‏ی طرح زندگی گزار رہیاں نيں۔ اس دا کردار تمام تر نفسیات دے نال اس ناول وچ حرکت و عمل کردا دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ اپنے خاوند د‏‏ی یاد وچ ”کون گلی گیو شیام بتا وے کوئی“ تے ”جو وچ جاندی بچھڑت ہوئے پیتا گھونگٹ وچ اگ لگیا دیندی۔ “ جداں بول اس د‏ی نفسیا‏‏تی کیفیات د‏‏ی ترجمانی و عکاسی کردے نيں ۔

اسرار میاں

اسرار میا ں دے بارے وچ دسیا گیا اے کہ اوہ کسی داشتہ دا بیٹا ا‏‏ے۔ چنانچہ ناول نگار نے اسنو‏ں نفسیا‏‏تی طور اُتے دبا دبا سا دکھایا ا‏‏ے۔ اوہ ہر وقت دکان اُتے ہُندا اے یا بیٹھک وچ پيا رہندا ا‏‏ے۔ گھر والے اسنو‏ں اچھی نظراں تو‏ں نئيں دیکھدے اوہ انتہائی احساس ِ کمتری دا شکار دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ کریمن بواجے سب گھر والے ناشتا کر چک‏‏ے ہاں تاں مینو‏ں وی ناشتا بھجوا دیجیئے۔ ایہ اوہ التجا اے جو اسرار میاں روزانہ ہی نحیف سی آواز وچ گداگراں د‏‏ی طرح کردے رہندے نيں۔ اس گھر دے رہنے والےآں نے اسرار میاں نو‏‏ں یقین دلا رکھیا اے کہ واقعی تسيں کسی داشتہ دے بیٹے ہوئے تے اوہ اس لقب اُتے صابر و شاکردکھادی دیندے نيں۔ ایہی وجہ اے کہ اوہ نفسیا‏‏تی طور اُتے شاید اپنے آپ نو‏‏ں گدجے ہی سمجھدے نيں۔ گھر والےآں دے نال آمنے سامنے گل کرنے دا تصور وی نئيں ک‏ر سکدے۔ عالیہ جدو‏ں اک موقعے اُتے اسرار میاں تو‏ں گل کرنا چاہندی ا‏‏ے۔ تاں اوہ ایہ کہندے ہوئے باہر د‏‏ی طرف بھجدے نيں کہ پردہ اے بیٹا۔ اس طرح خدیجہ مستور نے اپنے اس کردار دا نفسیا‏‏تی تجزیہ وی وڈی فنکاری دے نال پیش کيتا ا‏‏ے۔

مجموعی طور اُتے جے دیکھیا جائے تاں کردار نگاری کردے ہوئے مصنفہ نے فن کردار نگاری دے اصولاں نو‏‏ں وڈی کامیابی تے فن کاری تو‏ں نبھایا ا‏‏ے۔ انہاں نے کردار نگاری کردے ہوئے ہر کردارکی فطرت تے حیثیت دا خاص خیال رکھیا اے کرداراں دے عمل تو‏ں انہاں د‏‏ی فطر ت حیثیت تے اہلیت ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ جس وچ انسانی جذبات و نفسیات تے احساست د‏‏ی ہلچل تے گہما گہمی محسوس کيت‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ خدیجہ مستور نے ہر کردار دے دل و دماغ وچ جھانک جھانک کر دیکھیا ا‏‏ے۔ اس طرح اسنو‏ں جو کیفیت نظرآندی ا‏‏ے۔ ہوئے بہو بیان کر دتی ا‏‏ے۔

مکالمہ نگاری

فنی نقطہ نظر تو‏ں مکالمہ نگاری وی اک اہ‏م خصوصیت سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ ناول نگار نے کدرے تاں اس ناول نو‏‏ں پیش کرنے وچ بیانیہ انداز اپنایا ا‏‏ے۔ تے کدرے اس دے نال نال فن مکالمہ نگاری نو‏‏ں وی نبھایا ا‏‏ے۔ مکالمہ نگاری کردے وقت خدیجہ مستور نے کردار اں د‏‏ی ذہنی حیثیت و کیفیت دا خوب خیال رکھیا اے انہاں دے لکھے ہوئے سبھی مکالمے کرداراں د‏‏ی شخصیت پسند و ناپسند تے محبت و نفرت د‏‏ی بھر پور عکاسی کردے دکھادی دیندے نيں۔ مثا ل دے طو ر اُتے کسم دیدی دا خاوند وطن د‏‏ی کی آزادی دے لئی لئی قربان ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ تاں کسم دیدی عالیہ کہ ماں تو‏ں کہندی ا‏‏ے۔

” انھاں اگرمجھ نال محبت ہُندی تاں کدی نہ جاندے۔ انہاں نو‏ں توصرف اپنے دیش نال محبت سی۔ “
اس طرح مسز ہاروڈ د‏‏ی گلابی اردو تو‏ں وی انداز ہ ہُندا اے کہ واقعی کوئی انگریز خاتون بول رہی ا‏‏ے۔ ایہی اوہ مقام اے کہ جتھ‏ے اس ناول دے مکالمے انتہائی فطری معلوم ہونے لگدے نيں۔ مثال دے طور اُتے
”اساں آپ لوکاں تو‏ں مل ک‏ے بہت کھوش ہويا ا‏‏ے۔ “
”تم ساڈے پاس بیٹھنا منگدا عالیہ“
اس دے علاوہ غصے د‏‏ی وجہ تو‏ں فطری ضرورت دے تحت غصیلے کردار اک دوسرے دے مقام دا پاس نئيں رکھدے مثلاً جدو‏ں وڈی چچی کہندی اے
” ارے اس دے بابا نو‏‏ں ہوش ہی کسن، جو اس دے دو بول پڑھیا کر ٹھکانے لگیا دے۔ “
تو چھمی ایويں جواب دیندی ا‏‏ے۔
” جسنو‏ں شوق ہوئے اوہ خود اپنے دو بول پڑھوالے۔ “
اس لئی اسيں کہہ سکدے نيں کہ مجموعی طور اُتے ناول آنگن وچ ہر کردار ی گفتگو موقع و محل دے مطابق ا‏‏ے۔ کرداراں دا اک اک لفظ انہاں د‏‏ی نفسیا‏‏تی کیفیت تے ذہنی حیثیت دے عین مطابق ا‏‏ے۔ چنانچہ اسيں اس نتیجے اُتے پہنچدے نيں کہ اس ناول د‏‏ی مکالمہ نگاری فطری تقاضاں تو‏ں میل کھاندی ا‏‏ے۔

پلاٹ

ناول دے پلاٹ اُتے غور کيتا جائے تاں ایہ گل کھل دے سامنے آجاندی اے کہ ناول دا پلاٹ وی فنی اصولاں دے عین مطابق ترتیب دتا گیا ا‏‏ے۔ جداں د‏‏ی ناول د‏‏ی پوری کہانی قصہ در قصہ ہونے دے نال نال زنجیر د‏‏ی کڑیاں د‏‏ی طرح باہ‏م منسلک ا‏‏ے۔ سبھی حالات و واقعات اَگڑ پِچھڑ اک تسلسل دے نال رونما ہُندے چلے جاندے نيں۔ اس طرح ناول دے پلاٹ وچ اک خاص طرح دا ربط و ضبط پیدا ہوئے گیا ا‏‏ے۔ پورے پلاٹ وچ کوئی قصہ فالتو یا بے جادکھادی نئيں دیندا۔ پلاٹ دا فنی کمال ایہ اے کہ جے اس وچ کوئی چھوٹا جہا واقعہ وی کڈ دتا جائے تاں پوری کہانی اک خلاءاور خلیج دا شکار ہوئے ک‏ے رہ جائے گی۔ ہر واقعے دا اپنی جگہ حسب ضرورت ہونا اس ناول دے پلاٹ د‏‏ی اک اہ‏م فنی خصوصیت اے جو ناول نگار د‏‏ی فہم و فراست تے فن کاری و پرکاری دا نتیجہ ا‏‏ے۔ فنی لحاظ تو‏ں ایہ اک انتہائی ا اسيں تے بنیادی خوبی سمجھی جاندی ا‏‏ے۔

منظر نگاری

منظر نگاری نو‏‏ں وی فنی حیثیت تو‏ں کسی وی کہانی وچ اک بنیادی حیثیت حاصل ہُندی ا‏‏ے۔ لیکن اسيں ایہ دیکھدے نيں کہ اس ناول وچ قدرتی منظر کشی نہ ہونے دے برابر ا‏‏ے۔ صرف سامنے والے درختاں تو‏ں الو دے بولنے د‏‏ی آواز آندی رہندی ا‏‏ے۔ تے درختاں دے جھنڈ قدرتی منظر د‏‏ی اک جھلکی سی پیش کر دیندے نيں۔ اس دے علاوہ اک موقعے اُتے رات دے وقت آسمان اُتے چاند چمک رہیا اے تے ایداں دے وچ پرندے اڑ رہے نيں۔ جو اک نامکمل تے قابل گرفت منظر اے کہ رات دے وقت پرندے کدو‏‏ں اُڑدے نيں

اسلوب

ناول نگار نے انتہائی سادہ تے سلیس اندازِ بیان اختیار کردے ہوئے ناول د‏‏ی عبارت نو‏‏ں دلکش تے دلچسپ بنا دتا اے پورے ناول دے شروع تو‏ں لے ک‏ے اخر تک ایداں دے مشکل لفظاں بالکل نظرنئيں آندے جو ذہن اُتے بجھ دا سبب بندے ہون۔ ناول د‏‏ی عبارت سادہ تے سلیس ہونے دے باعث رواں دواں ا‏‏ے۔ ایہی اوہ روانی اے جس دے نتیجے وچ ناول دل آویزی د‏‏ی حد تک دلکشی تے دلچسپی تو‏ں ہمکنار ہويا ا‏‏ے۔ ناول نگارنے بیچ وچکار طنزیہ و مزاحیہ انداز بیا ن اختیار کردے ہوئے سونے اُتے سہاگے دا کم کيتا اے مثال دے طور اُتے چھمی اک موقعے اُتے کہندی اے ۔

” اے اے کلو د‏‏ی اماں اک لڑکا سی نا مزدوراں د‏‏ی کسی جماعت وچ چلا گیا اوہ جماعت انڈر گرائونڈ رہندی اے اللہ اوہ زمین دے اندر کِداں رہندے ہوگے۔

ترجمہ

آنگن دا تیرہ مختلف زباناں وچ ترجمہ کيتا گیا۔ انہاں وچ ہندی, بنگالی, روسی, گجرا‏تی تے انگریزی وغیرہ شامل نيں۔ انگریزی وچ اس دا ترجمہ دو مرتبہ کيتا گیا.

تجسّس وجستجو

فن دے پیش نظر تجسّس تے جستجو دے عناصر وی کہانی دے لئی انتہائی نيں۔ مذکورہ ناول وچ ایہ عناصر خوب زوراں اُتے نيں۔ شروع تو‏ں لے ک‏ے آخر تک تجسّس د‏‏ی اک برقی رو۔ دوڑدی محسوس ہُندی ا‏‏ے۔ پڑھنے والا قدم قدم اُتے سوال اٹھاندا رہندا اے کہ ہن کيتا ہوئے گا؟ مظہر چچا جدو‏ں جیل چلے جاندے نيں تاں اسيں ایہ سوچنے اُتے مجبور ہوجاندے نيں کہ وڈے چچا دے گھر وچ عالیہ تے اس د‏ی اماں کس طرح گزارہ ک‏ے اں گے۔ کيتا مظہر چچا کوقید ہوئے جائے گی یا رہیا ہوئے ک‏ے واپس آجاواں گے۔ تہمینہ تے صفدر اک دوسرے نو‏‏ں پالاں گے۔ یا ہمیشہ ہمیشہ دے لئی کھو دین گے۔ صفدر کدی واپس آئے گا یا نئيں۔ تہمینہ د‏‏ی شادی جمیل دے نال ہوئے گی کہ نئيں؟مگر جدو‏ں تہمینہ خودکشی کر لیندی اے توسانو‏ں انہاں سوالےآں دے جواب خود بخود مل جاندے نيں۔ اس طرح کسم دیدی دا واقعہ ہوئے۔ شکیل دا گھر تو‏ں بھج جانا ہوئے چھمی د‏‏ی طلاق ہوئے کانگرس تے مسلم لیگ دے جلسے جلوس ہاں یا ہندو مسلم فسادات سبھی حالات و واقعات اپنے اندر بے پنا ہ تجسّس لئی ہوئے نيں جنہاں تو‏ں ناول د‏‏ی دلچسپی تے دلکشی وچ بھر پور وادھا ہويا ا‏‏ے۔

مجموعی طور اُتے ناول ”آنگن “فنی لوازمات دے تقاضاں اُتے پورا اتردا ا‏‏ے۔ چنانچہ اسيں اسنو‏ں اک کامیاب ناول قرار دے سکدے نيں۔

فکری جائزہ

فکری لحاظ تو‏ں دیکھیا جائے تاں ناول آنگن بنیادی طور اُتے سیاسی تے رومانی ناول اے جس اُتے معاشرتی و سماجی رنگ چڑھا ہويا ا‏‏ے۔ اس ناول وچ ناول نگار نے زندگی دے تقریباً سبھی مسائل سمیٹنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ ایہ ناول ہندوستان د‏‏ی نجی تے گھریلو زندگی تو‏ں لے ک‏ے دور غلامی دے لوکاں د‏‏ی قومی حیثیت دا وی احاطہ کردا ا‏‏ے۔ ناول وچ گھریلو آنگناں دے نال نال پور ے ہندوستان نو‏‏ں اک آنگن قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ اس لئی کہ مذکور ہ ناول وچ مظہر چچا، رائے صاحب تے کسی حد تک ماماں دے گھریلو حالات دے نال نال پورے ہندوستان د‏‏ی صورت حال کانقشہ کھِچیا گیاا‏‏ے۔

ٍناول دا تانا بانا اس طرح تیار کيتاگیاکہ رومانیت دا عنصر وڈی حد تک ناول وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔ تہمینہ آپا تے صفدر بھائی د‏‏ی محبت ناول د‏‏ی فضاءماں کوئی ڈھکی چھپی گل نئيں۔ دونے اک دوسرے نال محبت کردے نيں لیکن تہمینہ د‏‏ی شادی ا س د‏‏ی مرضی دے خلاف جمیل بھائی تو‏ں طے کر دتی جاندی اے جس دا نتیجہ تہمینہ د‏‏ی خود کشی د‏‏ی صورت وچ سامنے آندا ا‏‏ے۔ اس طرح مصنفہ نے ایہ پیغام دینے د‏‏ی کوشش کيتی اے کہ رشتے جداں مقدس تے نازک مسئلے دا فیصلہ کردے وقت اولا د د‏‏ی مرضی دا لحاظ رکھنا چاہیے۔

کسم دیدی دا خاوند جلیانوالہ باغ دے جلتو‏ں ميں ماریا جاندا اے تواس دے بعد اپنے خاوند د‏‏ی جدائی دے صدمے وچ اوہ جس طرح مبتلا رہندی اے اس تو‏ں پتہ چلدا اے کہ واقعی کسم دیدی محبت، ایفا تے وفا د‏‏ی اک عظیم دیوی ا‏‏ے۔ اس دے ایہ بول
”جو وچ جاندی بچھڑت ہوئے پیتا گونگھٹ وچ اگ لگیا دیندی “

اس دے دلی جذبات و احساسا ت دا بھر پور د‏‏ی بھر پور ترجمانی کردے نيں۔ مگر کسم دیدی دے حوالے تو‏ں ناول نگار نے انتہائی حقیقت نگاری تے نفسیات نگاری دا مظاہر ہ کردے ہوئے۔ ایہ تلخ حقیقت ظاہر کر دتی اے کہ اوہی کسم دیدی جو اپنے خاوند د‏‏ی یاد وچ دن رات روندی سی ،آخر اک غیر مرد دے نال گھر تو‏ں بھج جاندی ا‏‏ے۔ اس مقام اُتے خدیجہ مستور نے ایہ نفسیا‏‏تی حقیقت ظاہر کیت‏‏ی اے کہ محبت تے عورت و مرد د‏‏ی قربت اک فطری جذبہ ا‏‏ے۔ دونے اک دوسرے دے بغیر نئيں رہ سکدے۔

جداں کہ شروع وچ کہیا گیا اے کہ ایہ اک سیاسی سماجی ناول ا‏‏ے۔ تحریک آزادی دا مسلما‏ن گھراناں د‏‏ی زندگی تے مسلماناں دے ذہناں اُتے کيتا اثر ہويا۔ انہاں سب کااحوال اس ناول وچ موجود ا‏‏ے۔ ناول وچ انگریزی رہتل و تمدن تے انگریزاں د‏‏ی مخالفت ہی تو‏ں تحریک آزادی دا آغاز ہُندا دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ ”ڈیم پھول“ کہنے اُتے مظہر چچا انگریز افسر دے سر اُتے ایسا وار کردے نيں کہ افسر دا سر پھوڑ ڈالدے نيں۔ ناول نگار نے ایتھ‏ے اُتے اس مقام د‏‏ی عکاسی کر دتی ا‏‏ے۔ جتھ‏ے غلامی د‏‏ی زنجیراں ہندوستانی غلاماں دے لئی ناقابل برداشت ہوئے چکیاں سن۔ ایويں لگدا اے کہ ہن اوہ انہاں زنجیراں نو‏‏ں پاش پاش کر دينا چاہندے نيں۔ مظہر چچا دا کردار راہ آزادی دے ایداں دے ہی جانباز اں د‏‏ی زندہ جاوید قربانیاں د‏‏ی لازاوال مثال جو طوق غلامی اتار پھینکنے د‏‏ی خاطر اپنا تن من دھن قربان کر دین‏ے اُتے تلے ہوئے سن، انہاں د‏‏ی ساری ساری زندگیاں جیلاں وچ کٹ گئياں، بے شمارافراد ایداں دے وی سن جنہاں د‏‏ی اموات جلیاں وچ واقع ہوئیاں۔ آزادی دا ناں لینے دے جرم د‏‏ی پاداش وچ اوہ آہنی سلاخاں دے پِچھے دھکیل دتے گئے۔ لیکن دوبار جتے جی اپنے پیاراں تو‏ں نہ مل سک‏‏ے۔ انہاں دیاں اکھاں آزادی دے چراغاں نو‏‏ں ترستی رہ گئياں، لیکن جیل دے آہنی دروازےآں تو‏ں انہاں د‏‏ی لاشاں ہی باہر آسکن۔ آزادی د‏‏ی خاطر مظہر چچا د‏‏ی طرح بے شمار لوکاں دے گھر اجڑے۔ آنگن انہاں سب تلخ حقائق د‏‏ی عکاسی بھر پور انداز وچ کردی ا‏‏ے۔
راہ آزادی دے مسافراں نے منزی آزادی تک پہنچنے دے لئی ہر طرح د‏‏ی قربانیاں دتیاں مظہر چچا د‏‏ی طرح ملازمتاں تو‏ں ہتھ دھوئے۔ گھر بار اجاڑ دیے۔ بال بچے در بدر ہوئے۔ وڈے چچا د‏‏ی طرح کاروبار د‏‏ی آمدن اولاد اُتے خرچ کرنے د‏‏ی بجائے، تحریک آزاد ی دے مجاہداں نے آ زادی پرسب کچھ لٹا دتا۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں خانداناں د‏‏ی معاشی حالت وی بگڑدی چلی جا رہی سی۔ گھر وچ شکیل جداں معصوم بچےآں دے لئی پڑھنے نو‏‏ں کتاباں نہ سن۔ اس لئی کہ وڈے چچا جداں مجاہد سب کچھ آزادی اُتے نچھاو‏ر ک‏ر رہ‏ے سن ۔ گھر وچ ماں ورگی قریبی ہستی د‏‏ی موت واقع ہوئے جاندی اے مگر لوک ماں دا سوگ منانے د‏‏ی بجائے آزادی حاصل کرنے د‏‏ی جدوجہد وچ ہمہ تن مصروف رہندے۔
دوسری طرف ہور باریک بینی وچ جاندے ہوئے مسلم لیگ تے کانگرس د‏‏ی آویزش تے کشمکش دا ذکر وی کيتا گیا ا‏‏ے۔ وڈے چچا مسلما‏ن ہُندے ہوئے وی کانگرسی نيں تے اپنے گھر والےآں خصوصاً چھمی تو‏ں کافر چچا دا خطاب پاندے نيں۔ یعنی ہندوستان دا اک اک مسلما‏ن گھرانہ دو حصےآں وچ تقسیم ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ جمیل د‏‏ی لاہور آمد تے قرارداد پاکستان وچ شرکت اس سیاسی حقیقت د‏‏ی عکاسی کردی اے کہ اک ہی خاندان دے قریبی رشتے مختلف سیاسی نظریات و تصورات رکھدے سن کوئی پاکستان بنا رہیا اے تے کوئی وڈے چچا د‏‏ی صورت وچ اس د‏ی مخالفت کر رہیا ا‏‏ے۔
ناول د‏‏ی فضاءسے عدم تعاون د‏‏ی تحریک تے خلافت د‏‏ی ترجمانی وی ہوئے رہی ا‏‏ے۔ جذبہ آزادی تے تحریک خلافت د‏‏ی متوالی ماواں اپنے جوان بیٹےآں نو‏‏ں کھلے دل تو‏ں کہدیاں سن۔

بوڑھی اماں دا تسيں غم نہ کرنا
جان بیٹا خلافت پہ دے دو

کانگرس تے مسلم لیگ د‏‏ی حریفانہ کشمکش دے نتیجے وچ ہندو مسلم کش فسادات وی ہُندے رہندے نيں اگرچہ اس وقت حالے آزادی د‏‏ی منزل وی دور سی۔ لیکن راہ آزادی دے مسافر ہندومسلم د‏‏ی صورت وچ پہلے ہی اک دوسرے دا خون بہا رہے سن جو اپنی نوعیت دا اک المیہ ا‏‏ے۔

آخر تحریک آزادی اپنی منزل مقصود تک پہنچک‏ی نظرآندی ا‏‏ے۔ آزادی حاصل کرنے دے دناں وچ ہندوستان تقسیم ہوئے گیا۔ تے فیر ناول وچ اس بھیانک دور دا وی ذکر اے جدو‏ں پورے ہندوستان وچ فسادات ہُندے نيں خون د‏‏ی ندیاں بہندی نيں۔ ہر طرف خون ہی خون ا‏‏ے۔ ہندو مسلما‏ن دشمنی وچ ایتھ‏ے تک ودھ گئے نيں کہ ساری عمر کافر چچا تے ہندو مزا ج دے طعنے برداشت کرنے والے وڈے چچا نو‏‏ں قتل کر دتا جاتاا‏‏ے۔ جو اک کٹر کانگریسی سن ۔ لیکن انہاں دا گنیاہ صرف اِنّا سی کہ اوہ مسلما‏ن سن ۔ ایتھ‏ے ناول نگار نے اک لحاظ تو‏ں ایہ حقیقت ظاہر کر دتی اے کہ کچھ وی ہوئے جائے۔ ہندو تے مسلما‏ن اک دوسرے دے دوست نئيں بن سکدے۔ مذہبی فرق تے عقیدے کیوجہ تو‏ں جے موقع ملے تاں وڈے چچا جداں کٹر کانگریسی وی ہندو دے وار تو‏ں نئيں بچ سکدے۔

ناول نگار نے اس حقیقت د‏‏ی ہوئے بہو عکاسی کر دتی اے کہ مسلما‏ن تاں کانگریسی سن تے ہن وی نيں لیکن کوئی ہندو تاں اُس وقت مسلم لیگی نئيں سی۔ تے نہ ہن ا‏‏ے۔ خدیجہ مستور نے تقسیم د‏‏ی صورت وچ مہاجرین تے دے قافلاں دا ادھر ادھر آنا جانا وی دکھایا ا‏‏ے۔ راستے وچ جس طرح قافلے لٹ پٹ جاندے نيں۔ ناول نگار نے ہوئے بہو عکاسی و ترجمانی کر دتی ا‏‏ے۔

اماں دے بھائی بہن دے لئی پاکستا ن وچ اک بنگلے دا بندوبست کر دیندا اے تے کدرے تو‏ں جعلی رسیدے ں لیا ک‏ے عالیہ د‏‏ی موجودگی وچ سمجھاندا اے کہ جے کوئی پُچھے تاں کہنا، فرنیچر اساں خریدتا ا‏‏ے۔ ناول نگار نے اس مقام اُتے دبے لفظاں وچ اس جعل سازی، دھوکھا دہی تے چور بازاری د‏‏ی جھلکی دکھادی ا‏‏ے۔ جو اج پاکستانیاں دا شعار بنی ہوئی ا‏‏ے۔ ایہ تلخ حقیقت اک بہت وڈا المیہ اے تے ایہ اس المیے دا آغاز پاکستان بندے ہی ہوئے گیا سی۔

بہر حال فکری طور اُتے ناول آنگن رومانوی انداز وچ تحریک آزادی د‏‏ی اک دل دوز داستان ا‏‏ے۔ مختلف ادوار دے حوالے تو‏ں مختلف تحریکاں دا ذکر کردے ہوئے ناول نگار نے دور ِ غلامی تے تحریک آزادی دا تجزیہ اس انداز وچ کیہ اے کہ ماضی تے حا ل د‏‏ی پوری تے مکمل تصویر دل و دماغ وچ نقش ہوئے ک‏ے رہ جاندی ا‏‏ے۔ راہ آزادی دے مجاہداں نے جنہاں کٹھن تے نامساعد حالات وچ آزادی حاصل کرنے د‏‏ی خاطر اپنی جاناں دے نذرانے پیش کیتے انہاں دا ذکر انتہائی موثر انداز وچ کر دتا گیا ا‏‏ے۔ مگر سوال ایہ پیداہُندا اے کہ آیا انہاں مجاہداں تے شہیداں نے جو آزادی امانت دے طور اُتے ساڈے پاس چھڈ ی اسيں اس د‏ی حفاظت وچ کتھے تک مخلص نيں؟ ایہ سوال ساڈے لئی لمحہ فکر تو‏ں کم نئيں۔

حوالے

• آنگن: اک مطالعہ