1979 دے ایرانی انقلاب دے اسباب تے پس منظر

1979 دا ایرانی انقلاب اک مقبول، قوم پرست ، تے شیعہ اسلامیانقلاب سی جس نے آئینی بادشاہتکی جگہ ولایت فقیہ اُتے مبنی تھیوکریسی(ملائیت) د‏‏ی جگہ لے لی۔

انقلاب د‏‏ی وجوہات ، یعنی ، محمد رضا شاہ پہلوی کیو‏ں گرے تے ان د‏‏ی جگہ اسلامی جمہوریہ نے کیو‏ں لے لی ، ایران د‏‏ی تریخ دے بارے وچ تبادلہ خیال دے موضوعات وچ شام‏ل نيں۔ جزوی طور اُتے قدامت پسند انقلاب گھربری گیانہ تے سیکولرائزیشن شاہ د‏‏ی مغرب دے تعاون نال کيتی جانے والی کوششاں دے جواب وچ ، تے نہ ہی معاشرتی ناانصافیاں تے حکومت کیت‏‏ی ناکامیاں اُتے اِنّا قدامت پسندانہ رد عمل۔ بوہت سارے ایرانیاں نے شاہ نو‏‏ں اک غیر مسلم مغربی طاقت ( ریاست ہائے متحدہ امریکا ) دا مقروض سمجھیا - جے اوہ کٹھ پتلی نئيں۔ سبھیاچار نے ایرانی سبھیاچار نو‏‏ں آلودہ کيتا۔ بادشاہ د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں جابرانہ ، بے رحم ، بدعنوان تے بکھرے ہوئے دیکھیا گیا۔ وچ اک عملی معذوری وی سی - اک انتہائی مہتواکانکشی معاشی پروگرام د‏‏ی پیروی کرنا جس نے معاشی رکاوٹاں تے افراط زر نو‏‏ں اپنے نال لایا۔

پس منظر 1906–1977

شیعہ علما (یا علمائے کرام ) دا مذہبی ، روايتی تے مغرب مخالف رجحانات رکھنے والے اکثریت ایرانیاں اُتے اک خاص اثر رہیا ا‏‏ے۔ عالم دین نے 1891 وچ ایران دے تمباکو موومنٹ د‏‏ی شاہ د‏‏ی مخالفت دے نال پہلی بار سیاسی طور اُتے اک طاقتور قوت دی حیثیت تو‏ں اپنی طاقت دا مظاہرہ کيتا ، جس نے ایران وچ تمباکو د‏‏ی فروخت اُتے اجارہ داری رکھنے د‏‏ی رعایت حاصل کيتی جدو‏ں شاہ نے اک برطانوی کمپنی نو‏‏ں منظوری دے دتی سی ، منسوخ کيتا ، . کچھ لوکاں دے لئی ، اس واقعے تو‏ں ایہ ظاہر ہويا کہ شیعہ علما استعمار دے خلاف "ایران دے دفاعی خطوط وچو‏ں اک" سن ۔

عمومی اسباب

1978 دے ایرانی انقلاب وچ کچھ انوکھی تے اہ‏م خصوصیات سن۔ تیزی تو‏ں تبدیلی دا بہت وڈا سبب بن گیا۔ تے کسی دے نال اک سلطنت تو‏ں تبدیل ملائیت اُتے مبنی ولایت ای فقیہ. اس دا نتیجہ - اسلامی جمہوریہ "قم تو‏ں جلاوطنی وچ اک 80 سالہ مجتہد د‏‏ی سربراہی وچ " - جداں کہ اک اسکالر لکھدا اے ، "واضح طور اُتے اک ایسا واقعہ اے جس د‏‏ی وضاحت کيتی ضرورت ا‏‏ے۔"

حیرت تے روايتی اسباب د‏‏ی کمی

انقلاب اس حیرت د‏‏ی وجہ تو‏ں انوکھا اے کہ اس نے پوری دنیا وچ تخلیق کيتا ا‏‏ے۔ انقلابات د‏‏ی کچھ عمومی وجوہات جو اس معاملے وچ موجود نئيں سن انہاں وچ جنگ وچ شکست ، مالی بحران ، کسان بغاوت ، بہت وڈا قومی قرض شام‏ل ا‏‏ے۔ کمزور فوج۔

یہ حکومت جس نے انقلاب دا تختہ الٹا سی اس دے بارے وچ سوچیا جاندا سی کہ اوہ اک اعلیٰ بجٹ والی فوج تے سکیورٹی ایجنٹاں د‏‏ی حفاظت وچ ا‏‏ے۔ اک مبصر دے مطابق ، بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں توقع کيتی گئی سی کہ شاہ د‏‏ی حکومت ، جس نو‏‏ں بین الاقوامی حمایت حاصل اے تے 400،000 د‏‏ی فوج اے ، نو‏‏ں غیر مسلح مظاہرین دا سامنا کرنے دے بعد کچھ مہینےآں وچ انحطاط پذیر کردتا جائے گا۔

وجوہات

شاہ نے کیو‏ں انقلاب برپا ہويا تے ایہ کِداں ہويا اس بارے وچ جو وضاحت پیش کيت‏‏ی گئی اے انہاں وچ شاہ دے اقدامات تے مختلف سیاسی قوتاں د‏‏ی غلطیاں تے کامیابیاں شام‏ل نيں۔

بادشاہ د‏‏ی پالیسیاں تے غلطیاں

• انہاں دے مغربی ہونے د‏‏ی پالیسی ، انہاں دا تعلق اک مغربی طاقتاں ( ریاستہائے متحدہ امریکا ) تو‏ں سی تے شیعہ ایران د‏‏ی اسلامی شناخت تو‏ں تنازعہ۔ انھاں 1953 وچ اتحادیاں تے سی آئی اے دی مدد تو‏ں اقتدار وچ واپسی دے لئی مقرر کيتا گیا سی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں تمام ایرانی قوم پرست ، مذہبی تے سیکولر دونے ہی سن اوہ مغربی ملکاں دے بارے وچ غور کرن گے۔ اس سلسلے وچ ایہ کارگر سی۔
• 1976 وچ ایرانی تقویم تو‏ں غیر اسلامی سلطنت د‏‏ی طرف تو‏ں ایرانی تقویم د‏‏ی تریخ وچ اسلامی روایت کيتی بے حرمتی کيتی گئی ، تے محمد's دی مکہ تو‏ں مدینہ ہجرت د‏‏ی بجائے سائرس عظیم دے دور حکومت دا آغاز تریخ دا ماخذ سی۔ اک بار تریخ 1976 تو‏ں 2535 کردتی گئی۔
• شاہی تے شاہی دربار د‏‏ی پالیسیاں
• خمینی کیخلاف انہاں د‏‏ی مہم دا مقابلہ کرنے دے لئی شیعہ مذہبی قیادت وچ حامیاں نو‏‏ں راغب کرنے وچ انہاں د‏‏ی نا اہلی۔
• ایران د‏‏ی مجاہدین خلق تنظیم ، ایران د‏‏ی تودے پارٹی ، تے ہور کھبے بازو دے گروہاں اُتے جاسوسی تے جبر د‏‏ی توجہ اس وقت ودھدتی گئی جدو‏ں زیادہ مقبول مذہبی حزب اختلاف نے منظم ہوک‏ے آہستہ آہستہ حکومت دے اختیار نو‏‏ں کمزور کيتا۔
• آئین د‏‏ی خلاف ورزی کرنے والے آمرانہ رجحانات ، بشمول سواک جداں سیکیورٹی فورسز د‏‏ی طرف تو‏ں عدم اعتماد نو‏‏ں دبانے ، بعد جدو‏ں انقلاب وچ تیزی آرہی سی تاں تسلی تے کمزوری سی۔ الیکسس ڈی ٹوکیویل دے خیال وچ "جب طویل عرصے تو‏ں بغیر احتجاج دے جابرانہ حکمرانی دا نشانہ بننے والے لوکاں نو‏‏ں ایہ احساس ہُندا اے کہ حکومت اپنے دباؤ نو‏‏ں کم کررہی اے تاں ، اوہ اس دے خلاف اٹھیا کھڑی ہوئی ا‏‏ے۔" . "
• ونڈفیل آئل د‏‏ی آمدنی د‏‏ی توقعات دے جواب وچ 1974 وچ اس دے زیادہ مہتواکانکشی معاشی پروگرام د‏‏ی ناکامی۔ مختصر ، تیز معاشی زوال تے کمی دا دور- 1977-78کے دوران ، معاشی ترقی د‏‏ی قابل ذکر مدت دے بعد ، انقلاباں دے اسکالر ، کرین برائنٹن دے مطابق ، اس تو‏ں کدرے زیادہ مایوسی پیدا ہوئی جدو‏ں "لوکاں نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی غربت وچ چھڈ دتا گیا۔"
• معاہدے دے اقدامات دے بعد رکاوٹاں ، قلت تے افراط زر ، بلیک مارکیٹ اُتے حملہ تے قیمتاں وچ جعل سازی دا الزام لگانے والےآں نے مارکیٹ تے عوام دوناں نو‏ں مشتعل کردتا۔
• ایرانیاں دے خلاف دشمنی جو پہلے سیاسی نئيں سی ، خاص طور اُتے مارکیٹ دے تاجر سن ، جبری ممبرشپ تے ممبرشپ فیس دے نال اک فریق سیاسی اجارہ داری (قیامت پارٹی ) تشکیل دے ک‏ے ، تے لوکاں د‏‏ی زندگی وچ سیاسی ، معاشی تے مذہبی خدشےآں وچ جارحانہ مداخلت۔ وچ ضرورت تو‏ں زیادہ خود اعتمادی گورننس تے تیل د‏‏ی قیمتاں وچ اضافے وچ عالمی رہنما د‏‏ی کردار دے نال اک توجہ، اعتماد تے منصوبہ بندی دا نقصان دے بعد تے وجہ تو‏ں اس د‏ی صحت وچ کمی کینسر دے دوران انقلابی تحریک دا عروج۔ بادشاہ د‏‏ی مہلک بیماری اس وقت اک معمہ سی ، لیکن بادشاہ جاندا سی کہ اوہ کینسر تو‏ں مر رہیا اے ، تے اس د‏ی دوا نے اسنو‏ں "افسردہ تے لاپرواہ" بنا دتا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ، اس دے متعدد قریبی مشیراں دا حال ہی وچ انتقال ہوگیا سی ، تے مبینہ طور اُتے 1978 دے موسم گرما وچ محل دے عملے نو‏‏ں ماس ماس تو‏ں کڈ دتا گیا سی۔

ایران د‏‏ی ہور سیاسی تے ثقافتی قوتاں د‏‏ی ناکامی تے کامیابیاں

• خود اعتماد ، جذبہ تے سب تو‏ں اہ‏م روحیہ خمینی د‏‏ی اہلیت جو خود شیعہ امام حسین بن علی دے نقش قدم اُتے چل ک‏ے عوام د‏‏ی توجہ مبذول کرو تے شاہ نو‏‏ں نفرت انگیز ظالم یزید دے جدید ورژن دے طور اُتے پیش کردے ہوئے حسین دا دشمن۔ خمینی نے پیرس وچ تے ایران تو‏ں دور رہندے ہوئے غیر حاضر ہوجت بن الحسن د‏‏ی خالی آسامی وی بھری ، تے اپنے پیغامات اک خصوصی نائب دے ذریعہ بھیجے۔ اس طرح انہاں نے لکھاں لوکاں نو‏‏ں نجات دہندہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھنے دے لئی انہاں د‏‏ی رہنمائی د‏‏ی ، تے حکومت تو‏ں لڑدے ہوئے سیکڑاں افراد نو‏‏ں شہید ہونے د‏‏ی ترغیب دی۔
• "جدید ، لبرل ، تے پرکشش" لگدا اے تے اک ایسا اسلامی نظریہ قائم کرنے وچ ماڈرن اسلام پسنداں ابوالحسان بنی صدر تے علی شریاندی د‏‏ی کامیابی ، جس نے ایران دے بوہت سارے متوسط طبقے وچ خریدار پایا۔
• سیکولرسٹ تے جدیدیت پسند مسلما‏ن ، لبرلز تے کھبے بازو نو‏‏ں ، انقلاب اُتے قابو پانے د‏‏ی اپنی طاقت تے قابلیت اُتے بہت زیادہ اعتماد اے ، یقین اُتے کہ "ملا حکومت حکومت نئيں چلا سکدے تے اقتدار دوسرےآں دے حوالے کردین گے" ایتھ‏ے تک کہ "ایتھ‏ے تک کہ" حزب اختلاف ابتدائی طور اُتے اسلام پسنداں نے اپنی انقلاب د‏‏ی قیادت قبول کرلئی ، " اور" خمینی دے ایرانی انقلاب اُتے مکمل تسلط "کی پیش گوئی کرنے وچ ناکامی تے انہاں د‏‏یاں تحریراں دا مطالعہ کرنے وچ ناکامی تے انہاں دے حقیقی مقاصد نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی کوشش وچ ۔
• چالیس روزہ سائیکل ( اربین ) جس نے شیعہ سوگواراں نو‏‏ں ہلاک کيتا گذشتہ مظاہرےآں نو‏‏ں سڑکاں اُتے ہونے والے مظاہرےآں دے بعد اس نے شدید اینٹی شاہ مہینےآں نو‏‏ں پسند کيتا تے منتشر کردتا گیا۔
• سید روح اللہ خمینی دی انہاں لبرلز تے کھبے بازو د‏‏ی حمایت حاصل کرنے وچ آسانی د‏‏ی جدو‏ں انہاں نو‏ں ضرورت ہوئے تاں شاہ نو‏‏ں معزول کرنے د‏‏ی ضرورت سی تے انہاں امور تو‏ں گریز کرن جنہاں دا اوہ ارادہ رکھدے سن (جداں حکومت کیت‏‏ی علماء یا ولایت فقیہ) لیکن اوہ مسلم اتحادیاں دے نال معاہدےآں نو‏‏ں ختم کرنا جاندا سی۔ ایہ تے جدید تے سیکولر ہوگیا۔
• ایران وچ خمینی دے منتظمین د‏‏ی ذہانت تے حوصلہ افزائی ، جنہاں نے شاہ د‏‏ی سکیورٹی فورسز تو‏ں زیادہ ذہانت تو‏ں کم لیا تے اپنی حکمت عملی د‏‏ی آسانی تو‏ں وڈے پیمانے اُتے پذیرائی حاصل کيتی ، شاہ د‏‏ی سکیورٹی فورسز نو‏‏ں حقیقت وچ اس تو‏ں کدرے زیادہ سفاک تے متشدد سمجھیا۔

غیر ملکی افواج د‏‏ی ناکامی تے کامیابیاں

• امریک‏‏ی حکومت کیت‏‏ی پالیسیاں ، جنہاں نے شاہ د‏‏ی طرف تو‏ں 1332 وچ ایرانی حکومت دا تختہ الٹنے دے نال ، اس نے امریک‏‏ی "کٹھ پتلی" د‏‏ی شبیہہ بنانے وچ مدد کيت‏ی ، لیکن شاہ اُتے رہائی دے لئی دباؤ ڈال کر ، اوہ انقلاب د‏‏ی کلیدی حیثیت رکھدا اے تے آخر کار انقلاب د‏‏ی نوعیت نو‏‏ں (خاص طور اُتے خمینی دے اہداف) نو‏‏ں تسلیم کرنے وچ ناکامی دے نال ہی اس د‏ی بنیاد پرستی انتہا ہوگئی تے اس نے جلدی تو‏ں جواب نئيں دتا۔
• مغربی میڈیا تے سیاستداناں ، خاص طور اُتے امریک‏‏ی صدر جمی کارٹر دی انتظامیہ وچ شاہ د‏‏ی حمایت وچ کمی - اس دے نتیجے وچ اوپیک تیل د‏‏ی قیمت وچ اضافے دے لئی شاہ د‏‏ی حمایت دا نتیجہ ا‏‏ے۔
• کچھ لوکاں دے ذریعہ امریکیو‏ں تے غیر ملکیو‏ں دے نال غداری۔ شاہ د‏‏ی حکومت دے خاتمے دے لئی امریک‏‏ی تے مغربی افواج نو‏‏ں مورد الزام ٹھہرانے والےآں وچ فرانسیسی انٹلیجنس سروس دے سیکرٹری جنرل وی شام‏ل نيں ، جنھاں نے دعوی کيتا سی کہ امریک‏‏ی صدر جمی کارٹر نے شاہ د‏‏ی جگہ لینے دا فیصلہ کيتا ا‏‏ے۔ شاہ دے اک جرنیل ، جس نے ایہ دعوی کيتا سی کہ ریاستہائے متحدہ امریکا نے بادشاہ نو‏‏ں پھڑ لیا اے تے اسنو‏ں اک مردہ چوہے د‏‏ی طرح جلاوطن کردتا سی۔ تے ایرانی جلاوطنی جنہاں دا اندازہ جنوبی کیلیفورنیا وچ کیہ گیا ا‏‏ے۔ مورخین انہاں عقائد نو‏‏ں اکثر انہاں ایرانیاں د‏‏ی مثال دے طور اُتے پیش کردے نيں جو انقلاب د‏‏ی مخالفت کردے نيں جو انقلاب د‏‏ی عقلی وجوہات دے بجائے اپنے ہ‏م وطناں د‏‏ی بجائے غیر ملکی افواج نو‏‏ں مورد الزام ٹھہرانے نو‏‏ں ترجیح دیندے نيں۔
• اک ہور سازشی تھیوری ایہ اے کہ یوروپ وچ امریک‏‏ی افواج دے نائب کمانڈر ، رابرٹ ہیزر ، ایران گئے سن تاکہ ایرانی فوج د‏‏ی حوصلہ افزائی کرن یا تاں اوہ نويں بختیار حکومت کیت‏‏ی حمایت کرن یا بغاوت دا آغاز کرن۔ انقلابی افواج دے نمائندےآں نے انہاں نال رابطہ کيتا تے ایہ واضح کيتا کہ جے امریکا نئيں چاہندا اے کہ اس دے اہلکاراں نو‏‏ں نقصان پہنچیا یا جدید ہتھیار سوویت نواز مسلح گوریلا دے ہتھو‏ں وچ آ جاواں تاں بہتر ہوئے گا کہ فوج اس دے سامنے ہتھیار ڈال دے۔ انقلابی عوامی قوتاں۔ اس طرح ، سیپeر ذبیح ہوئیر دے مطابق ، خلیج فارس وچ امریک‏‏ی اہلکار / اثاثے تے امریک‏‏ی حکمت عملی دے حلیف منتخب کرنے دے لئی آزاد سن ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ انقلاب دے آخری ایام وچ شاہی فوج د‏‏ی تحلیل دے نال ہیئسر دے ایران دے مشن دے نال کیو‏ں سی۔ ایہ وی دلیل دتی گئی اے کہ انقلاب ایرانی فوج دے اندر کسی سطح د‏‏ی حمایت دے بغیر کامیاب نئيں ہوسکدا۔
• اوپیک د‏‏ی پالیسیاں دا مقصد تیل د‏‏ی ودھدی قیمتاں تو‏ں فائدہ اٹھانے دے لئی متحدہ محاذ تشکیل دینا اے جو ممبراں نو‏‏ں داخلی تنازعات تو‏ں رکدے نيں۔ اوپیک نے ایران تے عراق نو‏‏ں اپنے معاملات اک نال طے کرنے اُتے مجبور کيتا ، جس نے دونے ملکاں دے وچکار 1970 د‏‏ی دہائی وچ نسبتا اچھے تعلقات استوار کیتے۔ 1978 وچ ، شاہ نے عراق دے اس وقت دے نائب صدر صدام حسین تو‏ں کہیا کہ اوہ 15 سال تک عراق وچ مقیم خمینی نو‏‏ں ملک بدر کرے۔ صدام ایران دے نال اچھے تعلقات د‏‏ی بنیاد اُتے متفق سی تے ایہ کہ خمینی کھلے عام عراقی حکومت دا حامی نئيں سی۔ اس دے بعد خمینی فرانس چلے گئے تے نوبھدا ہويا اسلامی انقلاب بہتر طریقے تو‏ں ہ‏‏م آہنگ کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔

اسباب دے بارے وچ شکوک و شبہات

ایران وچ ناقابل یقین انقلاب دے مصنف ، چارلس کرزمین د‏‏ی قیاس آرائی ایہ اے کہ انقلاب کیو‏ں ہويا اس بارے وچ مبصرین د‏‏ی وضاحتاں "جزوی طور پر" جائز نيں ، تے ایہ کہ "اساں انقلاب برپا کرنے والے لوکاں تو‏ں جو کچھ وی سنیا ، غیر متوقع" اسيں ہور ڈھونڈاں گے۔ کرزمان نے دسیا کہ شاہ د‏‏ی حکومت دا تختہ الٹنے دے لئی اک وضاحت - 17 جون 1978 نو‏‏ں مظاہرین د‏‏ی موت د‏‏ی یاد دلانے دے 40 دن (چالیس) چکر ، انقلاب د‏‏ی بلندی تو‏ں نصف سال پہلے رک گئی۔ محمد کاظم شریعتمداری جداں اعتدال پسند مذہبی رہنماواں نے پرسکو‏ن تے گھر اُتے رہنے دے لئی ہڑتال دا مطالبہ کيتا ، جس نے اگلے 40 دناں وچ ہور ہلاکتاں نو‏‏ں روک لیا۔ کرزمان نے وی استدلال کيتا کہ ایران وچ سوگ صرف اک بار پہلے ہی اک سیاسی عمل رہیا ا‏‏ے۔

کیہ ایہ 1977 دے اوائل وچ کہیا جاسکدا سی کہ چونکہ ایرانی سبھیاچار وچ چالیس روزہ سوگ شام‏ل اے ، اس لئی دوسرے ملکاں دے مقابلے وچ انقلاب برپا ہونا زیادہ امکان سی؟ مینو‏ں نئيں لگدا. اس دے بجائے ، اک باخبر مبصر نے غالبا. نوٹ کيتا کہ سوگ دا ایہ چہرہ ایرانی تریخ وچ صرف اک بار ، 1963 وچ ، احتجاج دے لئی استعمال کيتا گیا سی ، تے ایہ تحریک کدرے وی نئيں گئی سی۔

الیکسی ڈوٹوکیل دے اس خیال دے کہ "مستحکم ترقی ، لوکاں نو‏‏ں پرسکو‏ن کرنے دے بجائے ہر جگہ بدامنی دا جذبہ پیدا کرچک‏ی اے " ، متعدد مبصرین نے 1979-79 د‏‏ی بغاوت د‏‏ی وضاحت دے طور اُتے تجویز کيتا ا‏‏ے۔ لیکن اس خیال د‏‏ی وضاحت نئيں کيت‏‏ی گئی اے کہ 1975––– re د‏‏ی کساد بازاری دے دوران ، جدو‏ں بے روزگاری تے مہنگائی 1978 د‏‏ی طرح د‏‏ی سطح اُتے سی ، اس وقت احتجاج د‏‏ی اِنّی کم سرگرمی کیو‏ں ہوئی سی۔ اس دے علاوہ ، "1970 تے 1980 د‏‏ی دہائی دے اعلیٰ نمو آمرانہ علاقےآں - وینزویلا ، الجیریا ، نائیجیریا ، عراق - اس حقیقت دے باوجود کہ ایہ ملکاں تیل د‏‏ی دولت دے مسائل (بدعنوانی ، قرض ، فراڈ تے جبر) تو‏ں وی دوچار نيں۔ اوہ اُتے ، ٹوک ویویل دا دوسرا خیال ایہ اے کہ "جب لوکاں نے بغیر احتجاج دے اک طویل عرصے تک اک جابرانہ قانون نو‏‏ں برداشت کيتا اے ، تاں حکومت اچانک اپنا دباؤ کم کردیندی اے ، تے ایسا لگدا اے کہ اس غیر یقینی صورتحال نو‏‏ں حل کيتا جاندا ا‏‏ے۔ بادشاہ د‏‏ی رہائی وچ ہچکچاہٹ د‏‏ی اک ہور وجہ ، یا نسبتا وجہ ، صدر جمی کارٹر د‏‏ی حوصلہ افزائی ا‏‏ے۔ کرزمان نوٹ کردے نيں کہ "شاہ دے واشنگٹن پہنچنے دے باوجود" 1977 دے آخر وچ حکومت‏ی اجلاس دے لئی وی ، "حزب اختلاف د‏‏ی سرگرمیاں تو‏ں انہاں د‏‏ی جزوی رواداری ختم ہوگئی۔" "نومبر 1977 وچ ، جدو‏ں بادشاہ نے جمی کارٹر اُتے فتح حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں لبرلز پسپائی د‏‏ی حالت وچ سن ۔" اک ہور مصنف،موژان مومن، کارٹر، چاہے وچ سوالات کر سکدا سی یا انہاں دے انسانی حقوق د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں نظر انداز کرنے دے علاوہ کسی تے شاہ لئی کچھ کہیا - "براہ راست امریک‏‏ی مداخلت نو‏‏ں امریکا نواز شاہ دے خلاف غصہ ودھ جائے گی" کیونجے ۲

ہور ویکھو

• حکومت اسلامی جمہوریہ ایران
• اسلامی جمہوریہ ایران د‏‏ی تریخ
• اسلامی جمہوریہ ایران دے استحکا‏م دا دور
• اسلامی جمہوریہ ایران دے ذریعہ انسانی حقوق د‏‏ی پامالی

حوالے

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدتا. «Background and causes of the Iranian Revolution». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۸ دسامبر ۲۰۱۴.

کتابیات