1857 دی جنگ آزادی تے مسلم علماء

ہندوستان اُتے مسلماناں نے صدیاں حکومت کیت‏‏ی، اوراسنو‏ں اپنی حسن نیت، خلوص تے محنت، تے حکمت تے تدبر تو‏ں جنتِ نظیر بنادتا، ایہ پورا وسیع خطہٴ ارضی سونے د‏‏ی چڑیا کہلانے لگا، ساری دنیا دے اہل کمال تے اصحاب علم وفن اس ملک د‏‏ی طرف کھچ کھچ کر آنے لگے، انگریز وی اس ملک د‏‏ی ترقیات تے خوشحالی تو‏ں متاثر ہوئے تے ہندوستان د‏‏ی اسلامی حکومت تو‏ں اجازت لے ک‏ے تجارت د‏‏ی غرض تو‏ں اس ملک وچ داخل ہوئے، تے فیر رفتہ رفتہ انھاں نے اپنے بال وپر پھیلانے شروع کيتے تے کاروبار وسیاست وچ حصہ لینے لگے، ۱۷۵۷/ وچ پلاسی د‏‏ی جنگ وچ نواب سراج الدولہ نو‏‏ں شکست دینے دے بعد عملاً پورے ملک وچ انہاں د‏‏ی دھاک بیٹھ گئی، فیر رفتہ رفتہ دہلی د‏‏ی بساطِ سیاست اُتے اوہ چھاگئے، پورے ملک د‏‏ی بساط پہلے ہی پلٹ دتی سی، ہن دہلی دا سلطان وی انہاں د‏‏ی مرضی دے بغیر کچھ نئيں کرسکدا سی، نقارہ د‏‏ی چوٹ اُتے اعلان کيتاجاندا سی:

”خلقت خداکی، ملک بادشاہ کا، حکم سرکار کمپنی بہادر کا“

یہ سیاسی تبدیلیاں ہندوستانیاں دے لئی یقینا خلاف توقع سن، جس ملک اُتے ہن تک انھاں نے تقریباً تن سو سال تو‏ں خاندان تیمور نو‏‏ں حکومت کردے دیکھیا سی، تے پورے ہندوستان وچ اس خاندان دے زندہ تے تابندہ نقوش پھیلے ہوئے سن، تے ملک د‏‏ی تعمیر تے ترقی وچ اس خاندان نے اہ‏م رول ادا کيتا سی، ہر شخص اس دا ممنون کرم تے دل تو‏ں انہاں د‏‏ی خدمت دا قدرداں سی، اج اس ملک اُتے اک بدیسی قوم حکومت کررہی سی، جس دے پاس نہ کوئی ضابطہٴ اخلاق سی تے نہ کوئی تہذیبی نظام، اس دے پاس دماغ تاں سی مگر دل د‏‏ی طاقت تے روح د‏‏ی بالیدگی تو‏ں محروم سی، جو رنگ تے نسل تے بولی کسی لحاظ تو‏ں ہندوستانی اقوام تو‏ں میل نئيں کھاندی سی۔

دوسری طرف انگریزاں د‏‏ی آمد تو‏ں ملک جس افراتفری دا شکار ہوگیاتھا اس د‏ی کوئی مثال ہندوستان د‏‏ی پچھلی تریخ وچ نئيں ملدی، ملی، تہذیبی، تمدنی، اقتصادی اوراخلاقی تمام قدراں متزلزل ہوک‏ے رہ گئياں، ۱۸۵۷/ دا عہد اس زوال پذیر دور دا نقطئہ عروج سی۔

معاشی بدحالی

اس دور دے حالات دے ذا‏تی مشاہد، انگریزاں دے وفادار، مگر ملک وملت دے غمگسار سرسید احمد مرحوم د‏‏ی شہادت شاید اس سلسلے وچ سب تو‏ں زیادہ معتبر منی جائے، اوہ اپنی مشہور کتاب ”اسباب بغاوت ہند“ وچ اقتصادی تبدیلیاں اُتے تبصرہ کردے ہوئے لکھدے نيں:

”میں نئيں بیان کرسکدا کہ ہندوستانیاں نو‏‏ں کس قدر ناراضگی تے دلی رنج تے ساڈی گورنمنٹ د‏‏ی بدخواہی تے ہور کِنّی مصیبت تے تنگیٴ معاش اس سبب تو‏ں انہاں نو‏‏ں سی کہ بہت ساریاں معافیات صدہا سال تو‏ں چلی آدیاں سن، جو ادنٰی ادنٰی حیلہ اُتے ضبط ہوگئياں، ہندوستانی خیال کردے سن کہ سرکار نے خود تاں ساڈی پرورش نئيں کيت‏‏ی، بلکہ جو جاگیر سانو‏ں تے ساڈے بزرگاں نو‏‏ں انہاں دے بادشاہاں نے دتی سی اوہ وی گورنمنٹ نے کھو لی، فیر سانو‏ں تے کیہ توقع گورنمنٹ تو‏ں اے ۔“ (اسباب بغاوت ہند:۲۶)

”ابتداء عملداری تو‏ں اج تک شاید کوئی پنڈ ایساہوئے گا جس وچ تھوڑا بہت انتقال (ردوبدل) نہ ہويا، ابتداء وچ انہاں نیلاماں نے ایسی بے ترتیبی تو‏ں کثرت پکڑی کہ تمام ملک الٹ پلٹ ہوگیا۔“

”اہل حرفہ کاروزگار بسبب جاری تے رائج ہونے ایشاء تجارت ولایت دے بالکل جاندا رہیا، ایتھ‏ے تک کہ ہندوستان وچ کوئی سوئی بنانے والااور دتا سلائی بنانے والے نو‏‏ں وی نئيں پوچھدا سی، پارچہ بافاں دا تار توبالکل ٹُٹ گیا سی۔“

حضرت مولا‏نا سید محمدمیاں صاحب دیوبندی اپنی مشہور کتاب ”علماء ہند دا شاندار ماضی“ وچ رقم طراز نيں:

”پس ایہ حقیقت اے کہ ۱۸۵۷/ دا ایہ خونیں حادثہ ․․․ مٹی ہوئی جاگیر شاہی د‏‏ی انگڑائی نئيں بلکہ اک قوم د‏‏ی ودھدی ہوئی جاگیر شاہی دے مقابلے وچ دوسری قوم د‏‏ی حرکت مذبوحانہ سی۔“#

ہم آہ بھی کرتے ہیں تو ہوجاتے ہیں بدنام

وہ قتل بھی کرتے ہیں تو چرچا نہیں ہوتا

یہ بحث طویل اے، اس دا ہر اک گوشہ اک داستان رکھدا اے، تنخواہاں دا تفاوت، مال گزاری دا وادھا، وصولی مال گزاری دے لئی جائداداں دا نیلام، نیلام دے دل آزار توہین آمیز طریقے، سود تے سود درسود دا رواج وغیرہ، غرض ہر اک باب داستانِ الم اے “

سرسیّد مرحوم نہایت جوش تو‏ں لکھدے نيں:

”غرض کہ ملک ہر طرح تو‏ں مفلس ہوگیاسی، انہاں دے خاندان جنہاں نو‏ں ہزاراں دا مقصدور سی، معاش تو‏ں وی تنگ آگئے سن ۔“ (اسباب بغاوت ہند: ۳۶)

شیخ محمد اکرام نے ڈاکٹر ہنٹر د‏‏ی کتاب ”آورانڈین مسلمانز“ دے حوالے تو‏ں لکھیا اے:

”جے کوئی سیاست داں دارالعلوم وچ سنسنی پیداکرنا چاہے تاں اس دے لئی کافی اے کہ اوہ بنگال دے مسلما‏ن خانداناں دے سچے سچے حالات بیان کردے، ایہی لوک کسی زمانے وچ محلےآں وچ رہندے سن، گھوڑے گاڑیاں نوکر چاکر موجود سن، ہن ایہ حالت اے کہ انہاں دے گھراں وچ جوان بیٹے، پو‏تے تے پوتیاں، تے بھتیجے تے بھتیجیاں بھرے پئے نيں تے انہاں بھُکھیاں دے لئی انہاں وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں زندگی وچ کچھ کرنے کاموقع نئيں، اوہ منہدم تے حرمت شدہ مکاناں تے خستہ برآمداں وچ قابل رحم زندگی دے دن کٹ رہے نيں، تے روز بروز قرض د‏‏ی دلدل وچ زیادہ دھنستے جاندے نيں، حتی کہ کوئی ہمسایہ ہندو قرض خواہ انہاں اُتے نالش کردا اے، تے مکان تے زمیناں جو باقی سن انہاں دے قبضے تو‏ں نکل جاندیاں نيں، تے ایہ قدیمی مسلما‏ن خاندان ہمیشہ دے لئی ختم ہوجاندا اے ۔“

عدل تے انصاف د‏‏ی صورت حال

عدل وانصاف د‏‏ی صورت حال دے بارے وچ سرسیّد لکھدے نيں:

”اور فیر اس اُتے وادھا ایہ ہويا کہ بادوجود ہندوستانیاں د‏‏ی مفلسی دے عدالت د‏‏ی چارہ جوئی اُتے اسٹامپ لگادیاگیا جو ناقابل برداشت سی۔“ (موج کوثر:۷۵)

تعصبات، تنگ نظری اورنا انصافی دے احوال ڈاکٹر ہنٹر د‏‏ی زبانی سنويں:

”مسلماناں د‏‏ی بدقسمتی دا صحیح نقشہ انہاں محکمےآں وچ دیکھیا جاسکدا اے، جنہاں وچ ملازمتاں د‏‏ی تقسیم اُتے لوکاں د‏‏ی اِنّی نظر نئيں ہُندی، ۱۸۶۹/ وچ انہاں محکمےآں دا ایہ حال سی کہ اسسٹنٹ انجینئراں دے تن درجناں وچ چودہ ہندو تے مسلما‏ن صفر، امیدواراں وچ چار ہندو، دو انگریز تے مسلما‏ن صفر، سب انجینئراں تے سپروائزراں وچ چوبیس ہندو تے اک مسلما‏ن اوورسیراں وچ تریسٹھ ہندو تے دو مسلما‏ن، اکاؤنٹس ڈپارٹمنٹ وچ پنجاہ ہندو تے مسلما‏ن معدوم، وغیرہ۔“

سرکاری ملازمتاں دے علاوہ ہائی کورٹ دے دکیلاں د‏‏ی لسٹ وڈی عبرت آموز سی، اک زمانہ سی کہ ایہ پیشہ بالکل مسلماناں دے ہتھ وچ سی، اس دے بعد وی ۱۸۵۱/ تک مسلماناں د‏‏ی حالت اچھی رہی اورمسلما‏ن وکلاء د‏‏ی تعداد ہندوواں اورانگریزاں د‏‏ی مجموعی تعداد تو‏ں کم نہ سی، لیکن ۱۸۵۱/ تو‏ں تبدیلی شروع ہوئی، ہن نويں طرز دے آدمی آنے شروع ہوئے تے امتحانات دا طریقہ وی بدل دیاگیا، ۱۸۵۲/ تو‏ں ۱۸۶۸/ تک جنہاں ہندوستانیاں نو‏‏ں وکالت دے لائسنس ملے انہاں وچ ۲۳۹ہندو سن تے اک مسلما‏ن۔

انھاں نے کلکتہ دے اک اخبار د‏‏ی شکایت نقل کيتی کہ: ہن ایہ حالت اے کہ حکومت سرکاری گزٹ وچ مسلماناں نو‏‏ں سرکاری ملازمتاں تو‏ں علیحدہ رکھنے دا کھلم کھلا اعلان کردی اے، چند دن ہوئے کمشنر صاحب نے تصریح کردتی کہ ایہ ملازمتاں ہندوواں دے سوا کسی نو‏‏ں نہ ملیاں گی۔“

سماجی حیثیت د‏‏ی پامالی

مسلماناں د‏‏ی عزت تے شرافت دا حال کتنا ابتر سی، اس دے بارے وچ سرسیّد لکھدے نيں:

”کیا ساڈی گورنمنٹ نو‏‏ں نئيں معلوم اے کہ وڈے تو‏ں وڈا ذی عزت ہندوستانی حکا‏م تو‏ں لرزاں تے بے عزتی دے خوف تو‏ں ترساں نہ تھااور کیہ ایہ گل چھپی ہوئی اے کہ اک اشراف اہل کار صاحب دے سامنے مثل پڑھ رہیا اے تے ہتھ جوڑ جوڑ دے گلاں کررہیا اے تے صاحب د‏‏ی بدمزاجی تے سخت کلامی بلکہ دشنام دہی تو‏ں دل وچ روندا جاندا اے تے کہندا اے کہ ہائے افسوس روٹی تے کدرے نئيں ملدی، اس نوکری تو‏ں تاں گھانس کھودنی بہتر ا‏‏ے۔

بلاشبہ تمام رعایا ہندوستان د‏‏ی اس گل کيتی شاکی اے کہ ساڈی گورنمنٹ نے انہاں نو‏‏ں نہایت بے قدر تے بے وقار کردتا اے، ہندوستان دے اشراف آدمی د‏‏ی اک چھوٹے تو‏ں یورپین دے سامنے ایسی وی قدر نئيں اے، ورگی اک چھوٹے یورپین کیتی۔“

مذہبی وتہذیبی اقدار نو‏‏ں خطرہ

سب تو‏ں وڈا خطرہ مذہبی تے ملی تشخصات تے تہذیبی اقدار تے روایات نو‏‏ں سی، سرسیّد اس وقت دے عام احساست دے بارے وچ رقم طراز نيں:

”کچھ شبہ نئيں کہ تمام لوک جاہل وقابل، اعلیٰ اورادنیٰ یقین جاندے سن کہ ساڈی گورنمنٹ دا دلی ارادہ اے کہ مذہب تے رسم ورواج وچ مداخلت کرے تے سب نو‏‏ں کيتا ہندو کيتا مسلما‏ن، عیسائی مذہب تے اپنے ملک دے رسم ورواج اُتے لاڈالے․․․ سب نو‏‏ں یقین سی کہ ساڈی گورنمنٹ اعلانیہ جبر مذہب بدلنے اُتے نئيں کرے گی، بلکہ خفیہ تدبیراں کرکے مثل نابود کردینے علم عربی وسنسکرت دے تے مفلس تے محتاج کردینے ملک دے تے لوکاں نو‏‏ں جوان دا مذہب اے، اس دے مسائل تو‏ں ناواقف کرکے اوراپنے دین تے مذہب د‏‏یاں کتاباں تے مسائل تے وعظ نو‏‏ں پھیلیا ک‏ے نوکریاں دا لالچ دے ک‏ے لوکاں نو‏‏ں بے دین کرداں گے․․․ ہندوستان وچ وعظ تے کتھا دا دستور ایہ اے کہ اپنے اپنے معبد یا مکان پربیٹھ کر کہندے نيں، جس دا دل چاہے اورجس نو‏‏ں رغبت ہوئے اوتھ‏ے جاک‏ے سنے، پادری صاحباں دا طریقہ اس دے برخلاف سی، اوہ خود غیرمذہب دے مجمع یا تیرتھ تے میلہ وچ جاک‏ے وعظ کہندے سن تے کوئی شخص حکا‏م وغیرہ دے ڈر تو‏ں مانع نہ ہُندا سی، بعض ضلعاں وچ ایہ رواج نکلیا کہ پادری صاحب دے نال تھانہ دا چپراسی جانے لگا، پادری صاحب وعظ وچ صرف انجیل مقدس ہی دے بیان اُتے اکتفا نئيں کردے سن، بلکہ غیرمذہب دے مقدس لوکاں نو‏‏ں تے مقدس مقاماں نو‏‏ں بہت برائی اورہتک تو‏ں یاد کردے سن، جس تو‏ں سننے والےآں نو‏‏ں نہایت رنج تے دلی تکلیف پہنچک‏ی سی․․․ دیہا‏تی مکتبےآں دے مقرر ہونے تو‏ں سب یقین سمجھدے سن کہ صرف عیسائی بنانے نو‏‏ں ایہ مکت‏‏ب جاری ہوئے نيں․․․ جس پنڈ وچ پرگنہ وزیر یا ڈپٹی انسپکٹر پہنچیا تے گنواراں وچ چرچا ہويا کہ ”کالاپادری“ آیا، عوام الناس ایويں خیال کردے سن کہ ایہ عیسائی مکت‏‏ب نيں تے کرسٹان بنانے نو‏‏ں بٹھاندے نيں۔

یہ سب خرابیاں لوکاں دے دلاں وچ پیدا ہورہیاں سن کہ دفعتاً ۱۸۵۵/ وچ پادری اے ایڈمنڈ نے دارالامارت کلکتہ تو‏ں عموماً تے خصوصاً سرکاری معزز نوکراں دے پاس چٹھیاں بھیجاں، جنہاں دا مطلب ایہ سی کہ:

ہن تمام ہندوستان وچ اک عملداری ہوگئی، تاربرقی تو‏ں سب جگہ د‏‏ی خبر اک ہوگئی، ریلوے سڑک تو‏ں سب جگہ د‏‏ی آمد ورفت اک ہوگئی، مذہب وی اک چاہیدا،اس لئی مناسب اے کہ تسيں لوک وی عیسائی اک مذہب ہوجاؤ۔

ماں سچ کہندا ہاں کہ انہاں چٹھیات دے آنے دے بعد خوف دے مارے سب د‏‏ی اکھاں وچ اندھیرا آگیا، پیر تلے د‏‏ی مٹی نکل گئی، سب نو‏‏ں یقین ہوگیا کہ ہندوستانی جس وقت دے منتظر سن اوہ وقت ہن آگیا ہن جِنّے سرکاری نوکر نيں اوّل انہاں نو‏‏ں کرسٹان ہونا پئے گا تے فیر تمام رعیت کو، سب لوک بیشک سمجھدے سن کہ ایہ چٹھیاں گورنمنٹ دے حکم تو‏ں آئیاں نيں۔

خوفناک سناٹا

خصوصاً اس وقت جدو‏ں کہ حضرت سیّد احمد شہید د‏‏ی تحریک دے بعد پورے ملک وچ بالعموم موت دا سناٹا چھاچکيا سی، مشہور مبصر مولا‏نا محمد میاں صاحب دے بقول:

اس دور دے متعلق ایہ تاں نئيں کہاجاسکدا کہ لوکاں نے انگریزاں نو‏‏ں پہچاننا چھڈ دتا سی، البتہ ایہ درست اے کہ اوہ خود اپنے آپ تو‏ں غافل ہوگئے سن، اورانھاں نے اپنے مستقب‏‏ل نو‏‏ں پہچاننا چھڈ دتا سی، اس دا نتیجہ ایہ سی کہ انگریزاں نو‏‏ں پہچان لینے دے باوجودوہ نئيں کيتا یا نئيں کرسک‏‏ے جو کرنا چاہیدا سی، خود پرستی نے خود غرضی تے ذا‏تی مفاد د‏‏ی ہوسناکی جو قومی عظمت تے وقار تے حیات اجتماعی دے لئی سرطان تے پلیگ تو‏ں وی زیادہ مہلک امراض نيں، تے جنہاں د‏‏ی بنا اُتے طوائف الملوکی عروج پاندی اے، انہاں نو‏ں امراض نے ارباب اقتدار د‏‏ی چشم کونابینا تے گوش سخن نیوش نو‏‏ں اصم تے مدہوش بنادتا سی۔

فانہا لاتعمی الأبصار ولکن تعمی القلوب التي في الصدور: ایہ عجیب فلسفہ اے کہ انسان جِنّا زیادہ اپنی پرستش وچ مشغول ہُندا اے اِنّا ہی زیادہ خود فراموش ہوجاندا اے، ذا‏تی مفاد تے خود پرستی دے شوالے جودکن، بنگال اوراودھ وچ تعمیر کيتے گئے سن، انہاں د‏‏ی خصوصیت ایہ سی کہ انہاں دے پجاری انگریزاں نو‏‏ں پہچاننے، سمجھنے تے بوجھنے دے باوجود اس اُتے مجبور سن کہ سنی نو‏‏ں انہاں سنی تے دیدہ نو‏‏ں نادیدہ بناداں، کیو‏ں کہ اوہ اغراض جنہاں دے آب وگل تو‏ں ایہ شوالے تعمیرہوئے سن انہاں دا تقاضا ہی ایہ سی ورنہ ایہ شوالے مسمار ہورہے سن :

درد اے جاں دے عوض ہر رگ تے پے وچ ساری

چارہ گر اسيں نئيں ہونے دے جو درماں ہوئے گا

۱۸۵۷/ دے حالات

ایہ حالات تاں اوہ نيں جو اک اجنبی حکومت دے ناجائز امتداد تے انہاں دے منصوبہ بند پروگراماں نے پیدا کيتے سن، ۱۸۵۷/ وچ کچھ نويں حالات پیدا ہوئے، تے انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں عوامی بے چینی نے جنم لیا، امن وامان د‏‏ی صورت حال بگڑی تے پورے ملک د‏‏ی فضا خراب ہوگئی، اس عہد د‏‏ی لکھی گئی اکثر کتاباں وچ انہاں حالات تے مسائل د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا اے، جنہاں د‏‏ی بنا اُتے ۱۸۵۷/ د‏‏ی مسلح تحریک آزادی رونما ہوئی، اسيں منشی ذکاء اللہ د‏‏ی مشہور کتاب ”تریخ عروج انگلش“ تے حضرت مولا‏نا سیدمحمد میاں صاحب د‏‏ی شاہکار کتاب ”علماء ہند دا شاندار ماضی“ تو‏ں اس وقت درپیش بعض اہ‏م حالات پیش کردے نيں۔

• الحاق دا مسئلہ اس وقت دا انتہائی حساس ترین مسئلہ سی، اس دا مطلب ایہ بیان کيتاجاندا اے کہ کسی صوبہ دا ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی حکومت دے نال الحاق دراصل شہریاں نو‏‏ں عیسائی بنانے د‏‏ی مہم کاحصہ اے، کہ اس طرح لالچ یاڈر دے ذریعہ لوکاں دا عیسائی بناناآسان ہوجاندا۔

• لاخراجی زمیناں ضبط کرلئی جاندیاں سن، انہاں د‏‏ی تشریح ملک دے مذہبی اوقاف دے خاتمہ نال کيتی جاندی سی۔

• سرکاری قانون اس طرح دا جاری کيتاگیا کہ ہندو تے مسلما‏ن دونے دے مذہبی تشخیصات فنا ہوجاواں۔

• جیل خاناں وچ تمام قیدیاں دے لئی اک قسم دا کھانا دتا جانے لگا، جو ہندو مذہب دے لحاظ تو‏ں انتہائی غلط گل سی۔

• ايس‏ے زمانے وچ خوراک وچ آمیزش د‏‏ی کہانی وی وڈی تیزی دے نال مشتہر ہوئی کہ برٹش گورنمنٹ دے حکم تو‏ں پسی ہوئی ہڈیاں،آٹے تے نمک وچ ملادی گئیاں نيں، تے اوہ بازار وچ فروخت ہورہیاں نيں، گھی وچ جانوراں د‏‏ی چربی ملادتی گئی اے، شکر نو‏‏ں جلی ہوئی ہڈیاں تو‏ں صاف کيتاجاندا اے، کنوواں وچ سور تے گائے دا گوشت ڈالوادیاگیا اے، انہاں افواہاں دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ بازاراں وچ آٹا اوراس تو‏ں پکی ہوئی روٹیاں د‏‏ی فروخت موقوف ہوگئی، خاص طور اُتے میرٹھ دے علاقے وچ ایہ خبر جنگل د‏‏ی اگ د‏‏ی طرح پھیل گئی تے تمام فوجی چھاؤنیاں اس افواہ د‏‏ی لپیٹ وچ آگئياں۔

• انہاں دناں مختلف علاقےآں وچ روٹیاں د‏‏ی خفیہ تقسیم دا قضیہ وی سامنے آیا، کہیا جاندا اے کہ اس دا آغاز بنارس تو‏ں ہويا، گوالیار اوراندور وچ وی ايس‏ے طرح روٹیاں د‏‏ی تقسیم کيتی گئی، ایہ روٹیاں خاموشی دے نال پنڈ پنڈ اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ منتقل د‏‏ی جاندیاں سن،اور کوئی نئيں جاندا سی کہ ایہ روٹیاں کتھے تو‏ں آئیاں نيں تے انہاں دے پِچھے کيتا مقاصد کار فرما نيں، لوکاں نے اپنے طور اُتے مختلف قیاس آرائیاں کيتياں، کہ ایہ متحدہ بغاوت د‏‏ی دعوت اے، بیماریاں تے بلاواں د‏‏ی تقسیم د‏‏ی علامت اے، کسی نے اس د‏ی تشریح د‏‏ی کہ انہاں د‏‏ی خوراک دے وسائل کھو لئے جاواں گے، اک خیال ایہ سی کہ انہاں دے اندر فتنہ انگیز خطوط چھپے رہندے سن ۔ (تریخ عروج عہد انگلشیہ: ۳۴۲-۳۴۵)

حضرت مولا‏نا میاں صاحب لکھدے نيں:

”چپاتیاں بٹنے دا واقعہ ہندوستان وچ نواں نئيں سی، سنتھالیاں د‏‏ی بغاوت تو‏ں پہلے سال دے درخت د‏‏ی ٹہنیاں پنڈ پنڈ بھیجی گئی سن، مرہٹاں نے جدو‏ں شمالی علاقے اُتے حملے کيتے تواس تو‏ں پہلے روٹی اُتے جوار د‏‏ی ٹہنی رکھ دے بانٹی گئی سی․․․ بعض جگہ انہاں اُتے بکری دے گوشت د‏‏ی بوٹیاں وی رکھ دیندے سن، کہاجاتاہے کہ ہندوواں دے محاورات وچ چپاتیاں بٹنا تے کچے گوشت دا اس اُتے رکھیا ہونا، قلع قمع کردینے کچا چباڈالنے تے کلی طورپر استیصال د‏‏ی علامت منی جاندی اے ۔“

ساورکر دا خیال ایہی اے کہ مختلف طبقات وچ ہ‏م آہنگی پیدا کرنے دے لئی ایہ صورت اختیار کيتی گئی سی، بنگال وچ ایہ طریقہ اختیار کيتاگیا کہ اک خاص قاصد ہر اک چھاؤنی وچ جاندا، سب تو‏ں وڈے ہندوستانی افسر تو‏ں ملدا تے اسنو‏ں سرخ کنول دا پھُل دکھاندا، افسر اوہ پھُل پاس دے سپاہی نو‏‏ں دے دیندا، تے ايس‏ے طرح پھُل اک اک سپاہی دے ہتھ وچ پہنچکيا ایہ پھُل نشان سی صفائی، پاکیزگی، فتح تے شادابی کا۔ (علماء ہند دا شاندار ماضی: ج۴، ص:۸۱-۸۲)

• اک وڈی شکایت فوجیاں وچ ایہ پیداہوئی کہ انہاں فیلڈ رائفلاں دے لئی جو کارتوس بنائے جاندے نيں، انہاں وچ گائے تے سور د‏‏ی چربی اے، ظاہر اے کہ ایہ اک ناقابل برداشت گل سی۔

جدوں کسی قوم نال نفرت پیدا ہُندی اے تاں کسی وی غلط گل اُتے لوک یقین کرنے دے لئی تیار ہوجاندے نيں۔

ظاہر اے کہ ایہ تمام گلاں جنہاں دا ذکر اُتے کيتاگیا اوہ سب د‏‏ی سب من تے عن درست نئيں سن، انہاں وچ کچھ افواہاں دا عنصر وی ضرور شامل سی، مگر برٹش حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں ہندوستانیاں دے خلاف مختلف محاذاں اُتے جو بدترین مظالم دا سلسلہ جاری سی انہاں دے پیش نظر انہاں افواہ آمیز خبراں نو‏‏ں حقیقت سمجھنا کچھ مشکل نہ سی، بالخصوص انگریزاں دے غرور آمیز لب تے لہجہ تے ہندوستانیاں دے نال توہین آمیز سلوک نے لوکاں نو‏‏ں ایسا متنفر کریا سی کہ اوہ اس طرح د‏‏ی ہر گل نو‏‏ں قرین قیاس سمجھنے وچ حق بجانب سن، دوسری طرف انگریزاں نو‏‏ں اپنی طاقت اُتے اِنّا غرور سی کہ اوہ اس طرح د‏‏ی شکایات نو‏‏ں سننے دے لئی تیار نہ سن، انفرادی طور اُتے مختلف حلفےآں تو‏ں حکومت نو‏‏ں اس قسم دے مظالم تے شکایات تو‏ں بارہیا آگاہ کيتاگیا، مگر قوت دے جنون وچ انھاں نے انہاں نو‏‏ں نظر انداز کيتا۔

انگریز دے خلاف بے چینی دا آغاز

بالآخر اوہی ہواجو اس قسم دے حالات وچ ہمیشہ ہُندا آیا اے، عوامی بے چینی پیدا ہوئی تے پورے ملک وچ اک زلزلہ برپا ہوگیا۔

کہیا جاندا اے کہ سب تو‏ں پہلے اس بے چینی نے ۲۲/جنوری ۱۸۵۷/ نو‏‏ں دم دم (کلکتہ) وچ عملی شکل اختیار کيتی، دم دم وچ مقیم دیسی سپاہیاں نے اپنے انگریز تو‏ں کارتوس دے قصے د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی، مگر حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں یقین دہانی کرائی گئی کہ کارتوساں وچ کوئی ناجائز چیزاستعمال نئيں کيت‏‏ی جارہی اے، حکومت مطمئن سی کہ بے چینی ختم ہوگئی، مگر ایسا نئيں ہويا، کلکتہ تو‏ں ۱۶/میل دور بارک پور دے فوجیاں دے بہرام پور (بارک پور تو‏ں ۱۰۰ / میل دور) د‏‏ی انیہويں رجمنٹ وچ بے چینی دا بیج بودتا، ۱۹/ فروری د‏‏ی رات اس رجمنٹ نے مظاہرہ شروع کردتا، کرنل مجل نے فوجیاں تو‏ں اس مظاہرہ دا سبب دریافت کيتاتو فوجیاں نے کہیا کہ:

”سرکار ساڈا دین بگاڑ رہی اے، کرنل نے فوجیاں دے سامنے تقریر د‏‏ی تے سمجھ لیا کہ گل ختم ہوگئی، مگر ایہ سلسلہ اندر اندر چلدا رہیا، اک دن بارک پور د‏‏ی چونتیسواں رجمنٹ دے اک فوجی نے پریڈ دے وقت ”دین دین“ دا نعرہ لگاندے ہوئے اپنے ساتھیاں نو‏‏ں فرنگیاں دے خلاف جنگ اُتے اکسایا، سارجنٹ میجر موقع اُتے پہنچ گیا،اس فوجی نے اس اُتے گولی چلادی اوہ بال بال بچ گیا، بغاوت دے آثار پاکر جنرل ہرسی موقع اُتے پہنچ گیا، حالات اُتے قابوپالیاگیا۔

”یہ دین دین“ دا نعرہ لگانے والا اک برہمن سی، ”منگل پانڈے“ ۶/اپریل نو‏‏ں منگل پانڈے اُتے مقدمہ شروع ہويا، ۷/کو پھانسی د‏‏ی سزا تجویز کيتی گئی تے ۸/کو اسنو‏ں پھانسی اُتے لٹکادیاگیا، ۲۱/اپریل نو‏‏ں اس دے اک ساتھی ایشوری پانڈے نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی، اس دا جرم ایہ سی کہ منگل پانڈے جدو‏ں فائر د‏‏ی تیاری کررہیا سی تے ایشوری تو‏ں کہیا گیا سی کہ منگل پانڈے نو‏‏ں گرفتار کرلے تاں ایشوری نے تعمیل وچ لاپرواہی برتی سی، جدو‏ں دوبارہ اسنو‏ں حکم دیاگیا تاں کہہ دتا، منگل پانڈے تاں پاگل ہوگیا ا‏‏ے۔

بارک پور د‏‏ی خبراں کسی قدر مبالغہ دے نال شمال ہند تک پہنچاں، اپریل ۱۸۵۷/ دے آخری ہفتہ وچ میرٹھ وچ ہندوستانی سپاہیاں نے بے چینی دا مظاہرہ کيتا، میرٹھ وچ انگریزی سپاہیاں د‏‏ی اک پوری رجمنٹ موجود سی،اور ایتھ‏ے دا توپ خانہ پورے ملک وچ سب تو‏ں بہتر توپ خانہ سی، اس لئی ایتھ‏ے دے فوجی حکا‏م مطمئن سن، کہ ایتھ‏ے کسی نو‏‏ں پرمارنے د‏‏ی مجال نہ ہوئے گی، ۲۳/اپریل نو‏‏ں پریڈ کاحکم نافذ کيتاگیا، ۲۴/ نو‏‏ں دیسی فوج نے پریڈ کی، پریڈ دے بعد حوالدار میجر اوراس دے اردی نے انہاں کارتوساں نو‏‏ں چلایا جنہاں دے متعلق خیال سی کہ انہاں دے چلاندے وقت دنداں تو‏ں کٹنا پڑدا اے، پریڈ ختم ہوئی، دیسی سپاہی اپنی بارکاں وچ چلے گئے،اسی رات اردی دے خیمہ دے خیمہ نو‏‏ں اگ لگادتی گئی، اگلے دن دیسی سپاہیاں نے کارتوس لینے تو‏ں انکار کردتا، مگر انگیز افسراں د‏‏ی طرف تو‏ں فہمائش دے بعد بظاہر ہر گل دب گئی مگر اندر اندر سلگتی رہی، ۶/مئی نو‏‏ں میرٹھ چھاؤنی وچ پریڈ کرائی گئی، ہر اک فوج تو‏ں پندرہ پندرہ آدمی منتخب کيتے گئے، کل نوے آدمی پریڈ وچ موجود سن، کارتوساں د‏‏ی تقسیم کاحکم دیاگیا، پنج دے سوا سب نے انکارکردتا، جنہاں وچ انچاس ۴۹ مسلما‏ن سن، تے ۳۶ غیرمسلم․․․ ۹/مئی نو‏‏ں انہاں باغیاں دے خلاف بلند آواز تو‏ں دس دس سال قید بامشقت د‏‏ی سزا سنائی گئی تے فیر فوراً ہی فوجی نشان کھو لئے گئے، انہاں د‏‏ی وردیاں پشت د‏‏ی طرف تو‏ں پھاڑ دتیاں گئیاں،اور انہاں نو‏‏ں ہتھکڑیاں وچ جکڑدیاگیا، تے انہاں پچاسی جواناں نو‏‏ں پاپیادہ شہر دے جیل خانہ وچ پہنچادیاگیا، مظلوماں دے اس جلوس نے بغاوت دے شعلاں نو‏‏ں ہوادی، تے اس د‏ی چنگاری دور دور تک پہنچ گئی اوراس طرح دیکھدے دیکھدے ملک دے مختلف حصےآں وچ بالخصوص شمالی ہندوستان وچ ہر طرف بغاوت دے شعلے بھڑکنے لگے، قصہ طویل اے، خلاصہ ایہ اے کہ ہر طرف تو‏ں اک آواز آئی سی کہ دہلی چلو، تے ”خاندان تیموریہ“ دے ظل ہمایونی وچ اک منظم تحریک بنانے دا آغاز کرو، تاکہ غیرملکی سامراج تو‏ں ملک وملت نو‏‏ں آزادی دلائی جاسک‏‏ے، ۳۱/مئی د‏‏ی تریخ متحدہ بغاوت دے لئی مقرر کيتی گئی، مگر کوئی مضبوط تے تجربہ کار سرپرست نہ ہونے دے سبب وقت تو‏ں پہلے ہی مختلف علاقےآں وچ وکھ وکھ بغاوت د‏‏ی اگ بھڑکنے لگی، اس طرح جو کم اک وقت وچ مکمل اجتماعی قوت دے نال کرنے دا سی اوہ وکھ وکھ تے غیرمربوط طور اُتے سامنے آنے لگا، تے ایہی سبب بنا تحریک آزادی د‏‏ی ناکامی کا، انگریزاں نو‏‏ں سنبھلنے دا موقعہ ملیا تے انھاں نے اپنی پوری فوجی طاقت اس بغاوت نو‏‏ں فرو کرنے دے لئی جھونک دی۔

دہلی وچ انقلابیاں د‏‏ی آمد

غرض ۱۰/مئی ہی تو‏ں بغاوت دا آغاز ہوگیا، ہر طرف تو‏ں مجاہداں نے طے کيتاکہ جلد تو‏ں جلد دہلی پہنچیاں حالانکہ دہلی وچ فوج د‏‏ی اِنّی وڈی جمعیت سی کہ باغیاں اُتے دہلی دے دروازے بند کرسکدی سی، لیکن میرٹھ تو‏ں اطلاع انہاں نو‏‏ں دیر تو‏ں دتی گئی، تے دہلی تار پہنچیا تاں دہلی دا ریزیڈنٹ سائمن فریٹررینڈ پانشہ وچ ایسا بے خود سی کہ تار نو‏‏ں بغیر پڑھے جیب وچ رکھ دے سوگیا، مجاہدین نو‏‏ں کوئی رکاوٹ پیش نئيں آئی تے اوہ بآسانی دہلی پہنچ گئے۔

حضرت مولا‏نا محمد میاں صاحب نے دہلی وچ انقلابی افواج د‏‏ی آمد د‏‏ی منظر کشی اس طرح د‏‏ی اے:

”۱۱/مئی ۱۸۵۷/ مطابق ۱۶/رمضان ۱۲۷۴ھ دو شنبہ دے دن صبح دے سہانے وقت جمنا دے اک کنارے لال قلعہ سرخ تے سپید اُتے جتھ‏ے، تے انہاں دے سنہرے کلس آفتابی د‏‏ی کرناں تو‏ں شوخیاں کررہے سن، تے دوسرے کنارہ اُتے جوش تے خروش تو‏ں دلرفتہ انقلابی فوج بے چینی تو‏ں گزرگاہ تلاش کررہی سی۔“

اسی کنارہ اُتے پرمٹ د‏‏ی چوکی سی، باغی فوج نے اس وچ آ گ لگائی کلکٹر نو‏‏ں ماریا، فیر کشیاں دے پل اُتے پہنچے، محکمہ تار دا انگریز افسر جس دا ناں ٹاڈ سی، سامنے آیا،اسنو‏ں قتل کيتا، کلکتہ دروازہ جو کشتیاں دے پل دے نیڑے سی، (موجودہ ریلوے لائن تو‏ں شمال د‏‏ی طرف) اس نے انہاں سرفروش انقلابیاں دے استقبال وچ تامل کيتا، تاں سامنے راج گھاٹ دے کھلے دروازے نے اپنی طرف اشارہ کرکے داخلہ د‏‏ی اجازت دے دی، پیادہ تے سواراں د‏‏ی بھیڑ قلعہ معلی دے جھروکاں دے تھلے تو‏ں لنگھدی ہوئی اگے بڑھی تے راج گھاٹ دے دروازے تو‏ں شہر وچ داخل ہوئی، ہن داخل ہونے والی فوج دے داہنے جانب قلعہ سی، تے کھبے جانب کسی قدر فاصلہ تو‏ں دریاگنج، جتھ‏ے کچھ انگریزاں دے بنگلے سن، فوج قلعہ د‏‏ی طرف بڑھی، پھاٹک اُتے سنتری موجود سن، مگر اشاراں ہی اشاراں وچ ایسی گلاں ہوئیاں کہ انقلابی فوج بلا مزاحمت قلعہ وچ داخل ہوک‏ے بادشاہ دے حضور وچ پہنچ گئی۔ (علماء ہند دا شاندار ماضی۴/۹۱)

انقلاب دے لئی بادشاہ د‏‏ی شخصیت دا استعمال

بادشاہ د‏‏ی حیثیت اس دور وچ بظاہر برٹش گورنمنٹ دے اک وظیفہ خوار تو‏ں زیادہ نہ سی، اس دے پاس کوئی اختیار نہ سی، لیکن بے معنی ہی سہی عوام وچ اسنو‏ں جو اعتماد تے وقار حاصل سی اوہ شاید پورے ملک وچ کِسے اک شخص نو‏‏ں حاصل نئيں سی، ہزار کمزوریاں دے باوجود بلاتفریق مذہب وملت لوکاں کواک نقطہ پرمتحد کرنے دے لئی مغل بادشاہ دے ناں دا سکہ جس طرح چل سکدا سی پورے ہندوستان وچ کوئی دوسرا ادارہ یا فرد اس شان دا موجود نئيں سی، اس لئی مجاہدین نے بجا طور اُتے ایہ فیصلہ کيتاکہ اس تحریک د‏‏ی سرپرستی دے لئی بادشاہ تو‏ں درخواست کيت‏ی جائے، بادشاہ شروع وچ گھبرایا، لیکن آخر اس د‏ی رگاں وچ خاندانِ تیمور دا خون گردش کررہاسی، اس دے خاندان نے صدیاں اس ملک د‏‏ی خدمت کيتی سی،اورایتھ‏ے دے عوام دے ہر درد تے غم نو‏‏ں اپنا درد تے غم سمجھیا سی، بادشاہ نے مجاہدین د‏‏ی درخواست اُتے تھوڑے دناں دے بعد تحریک آزادی د‏‏ی سرپرستی قبول کرلئی-

بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں مجاہدین د‏‏ی حوصلہ افزائی دے بعد تحریک جہاد نو‏‏ں کافی فروغ ملا،اور ملک دے تمام حصےآں وچ ایہ تحریک پوری قوت دے نال پھیل گئی، ہر علاقے دے ہندو مسلما‏ن انگریزاں دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے،یوپی تے بہار تو‏ں تلنگاں د‏‏ی جماعت اس تحریک وچ سب تو‏ں پیش پیش سی، میرٹھ، مظفرنگر، سہارنپور، پنجاب، بنگال ہر طرف اس تحریک دے شعلے آسمان نو‏‏ں چھونے لگے،اور انگریزاں دے خلاف پورے ملک د‏‏ی فضا ایسی خراب ہوگئی کہ انہاں دے لئی بظاہر اس ملک د‏‏ی سرزمین تنگ ہوگئی، جے اس تحریک نو‏‏ں مضبوط تے منظم قیادت مل جاندی تے اس عوامی تحریکی قوت نو‏‏ں انگریزاں دے خلاف سلیقہ دے نال استعمال کيتا جاندا تاں ۱۸۵۷/ ہی وچ اس ملک تو‏ں انگریزاں دا خاتمہ ہوجاندا، لیکن افسوس اک تاں بادشاہ بہادر شاہ ظفر د‏‏ی عمر کافی ہوچک‏ی سی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی خوداعتمادی تے قوت فیصلہ کمزور ہوچک‏ی سی، دوسرے اس دے ارد گرد ایداں دے نااہل، عافیت پسند تے بعض منافقین د‏‏ی ایسی جماعت اکٹھی ہوگئی سی، جو ایسی عظیم تحریک د‏‏ی قیادت نئيں کرسکدے سن، چنانچہ چارماہ د‏‏ی طاقتور جدوجہد دے بعداس تحریک وچ کمزوری دے آثار پیدا ہوئے، انگریزاں دا دفاع منظم تے منصوبہ بند سی، اوہ تاں ․․․ خرید وفروخت دے اصول اُتے گامزن سن، کِنے ہی ہندوستانی چند مفادات دے لئی انگریزاں دے وفادار ہوگئے، اچھے اچھے لوکاں تو‏ں اچھے مستقب‏‏ل د‏‏ی امید وچ اس تحریک دے بجائے انگریزاں دا نال دتا۔

بالآخر تحریک اس وقت بکھر کر رہ گئی تے ملک د‏‏ی آزادی نیڑے اک صدی دے لئی پِچھے ہوگئی۔

جہاد دا فتویٰ

اس تحریک آزادی وچ علماء تے مذہبی قائدین نے ودھ چڑھ کر حصہ لیا، بلکہ سچ ایہ اے کہ علماء دے فتویٴ جہاد ہی د‏‏ی بناپر اس تحریک نو‏‏ں قوت ملی، جے مذہبی جوش تے جہاد دا پاک جذبہ شامل نہ ہُندا تاں انگریزاں د‏‏ی مضبوط حکومت تو‏ں ٹکرلینے د‏‏ی جسارت آسان گل نہ سی، اس لئی اس تحریک نو‏‏ں تمام تر غذا علماء دے طبقہ تو‏ں ملی،اور عوام تے مجاہدین نے اسنو‏ں ودھایا تے پھیلیایا۔

سب تو‏ں پہلا فتویٰ جہاد ۱۸۵۷/ د‏‏ی تحریک آزادی تو‏ں پنجاہ سال پہلے حضرت شاہ عبدالعزیز محدث دہلوی نے دتا سی، جس وچ کہیا گیا سی کہ :

اس اطراف وچ تے ایتھ‏ے تو‏ں لے کرکلکتہ تک نصاریٰ دا حکم جاری اے، اوہ بلاروک ٹوک جو کچھ چاہندے نيں کردے نيں، عبادت گاہاں تک مسمار کرڈالدے نيں، مذہب دا کوئی احترام انہاں د‏‏ی نظر وچ نئيں ا‏‏ے۔ اسی فتوی اُتے عمل کردے ہوئے آپ دے مرید خاص تے اس تحریک دے سب تو‏ں وڈے علمبردار حضرت سید احمد شہید نے مہاراجہ گوالیار تو‏ں امداد د‏‏ی اپیلکيتی سی تے شکوہ کيتاتھا کہ:

”بیگانگان بعیدالوطن ملوک زمین وزماں گردیدہ تے تاجران متاع فروش بپایہٴ سلطنت رسیدہ“ یعنی ست سمندر پار دے اجنبی، زمین وزماں دے مالک بن گئے نيں تے بیچنے والے سوداگ‏‏ر منصب حکومت تک پہنچ گئے نيں۔

حضرت شاہ عبدالعزیز دا ایہ فتویٰ پورے ملک وچ مشہور تے متفق علیہ سی۔

اسی لئے انگریزاں د‏‏ی غلط حکمت عملی، توہین آمیز سلوک تے ملک د‏‏ی مجموعی ابتری دے وقت جدو‏ں تحریک جہاد شروع ہوئی تاں کسی حلقے تو‏ں ایہ سوال نئيں اٹھایاگیا کہ انگریزاں دے خلاف جہاد کرنا جائز اے یا نئيں، حالے تیس سال پہلے ہی تاں سید احمد شہید د‏‏ی تحریک جہاد دا سلسلہ بالاکوٹ د‏‏ی گھاٹیاں وچ ختم ہويا سی اورحالے انہاں پہاڑاں د‏‏ی چٹاناں تو‏ں انہاں شہدا دے خون دے نشانات مٹے وی نہ سن کہ ۱۸۵۷/ د‏‏ی تحریک جہاد شروع ہوگئی، اس لئی بالاتفاق ہر طرف اس آواز نو‏‏ں قبولیت حاصل ہوئی، تے ملک دے ہر حصے وچ جہاد دے علمبردار کھڑے ہوگئے، البتہ انگریزاں دے دوسرے بوہت سارے جنگی حرباں د‏‏ی طرح جھوٹھے فتوواں دا حربہ وی استعمال کيتا تے عوام وچ اس دے بالمقابل اک دوسرے جھوٹھے فتوے دا پروپیگنڈہ کيتاگیا کہ:

”انگریز حاکمِ وقت اے، مسلما‏ن اس د‏ی پناہ وچ نيں (مستامن نيں)پس اطاعت واجب اے تے غدر حرام“ (شاندار ماضی: ۱۶۵)

حالانکہ ایہ بالکل غلط گل سی، انگریز نہ جائز حکمراں سن اورنہ مسلماناں نے کدی انہاں د‏‏ی حکومت نو‏‏ں بجان تے دل قبول کيتا سی، اوہ غاصب تے ظالم سن، تے طاقت د‏‏ی بدولت مسلماناں د‏‏ی حکومت کھو لی سی، غاصبانہ حکومت نو‏‏ں جائز حکومت کدی نئيں قرار دتا جاسکدا تھا،اور نہ ایسی حکومت کیت‏‏ی حفاظت دے لئی کوشش کرنا درست سی، مگر انگریزاں دا پروپیگنڈہ اِنّا طاقتور سی تے انہاں دے ذرائع ابلاغ اِنّے وسیع تے مضبوط سن کہ بوہت سارے مسلما‏ن تے ہندوستانی لوک اس دام وچ آگئے۔

دوسری طرف انگریزاں د‏‏ی جنگی طاقت دا رعب لوکاں اُتے اِنّا زیادہ سی تے انہاں دے مقابلے وچ مسلماناں دے وسائل حرب بہت محدود سن، کہ جہاد اک طرح تو‏ں احمقانہ خودکشی معلوم پڑدی سی۔

تیسری طرف مسلماناں وچ قیادت دا ایسا زبردست خلا سی، تے جو سی اس وچ اِنّا انتشار سی کہ شرائط جہاد د‏‏ی تکمیل دا مسئلہ کھڑاہوگیا سی، کہ بغیر کسی امیر دے جہاد درست اے یا نئيں؟==دہلی وچ علماء دا اجتماع== ایہی اوہ حالات سن جنہاں د‏‏ی بنا اُتے ضرورت پئی کہ دوبارہ علماء دا اجتماع بلايا جائے، تے اس مسئلہ نو‏‏ں فیر تو‏ں منقح کرلیا جائے کہ فی زمانہ جہاد د‏‏ی شرعی اہمیت کيتا اے ؟ مسلماناں دے لئی انگریزاں دے خلاف جہاد دے لئی اٹھیا کھڑا ہونا درست اے یا نئيں؟ تے شرائط جہاد د‏‏ی تکمیل ہورہی اے یا نئيں؟

یہ نیک کم اللہ پاک نے جنرل بخت خاں د‏‏ی آمد دے ذریعہ کرایا، جو سلطان پور لکھنوٴ دا رہنے والا تھا،اور اودھ دے شاہی خاندان تو‏ں رشتہ داری رکھدا سی، اس دے پیرورمشد مولا‏نا سرفراز علی خاں حضرت سید احمد شہید تو‏ں وابستہ سن، بادشاہ تو‏ں جدو‏ں اس د‏ی ملاقات ہوئی تے بادشاہ نو‏‏ں اس د‏ی صلاحیت دا اندازہ ہويا، تاں بادشاہ نے اسنو‏ں تمام افواج دا سپہ سالارِ اعظم بنادتا، اوراس طرح حسن انتظام تے حسن عقیدہ دا جو خلا لال قلعہ وچ پایا جاندا سی، پُرہوگیا، ہن سوال صرف ایہ رہ گیا کہ کیہ ساڈے پاس دشمن تو‏ں مقابلہ د‏‏ی طاقت اے یا نئيں؟ بوہت سارے علماء نو‏‏ں اس باب وچ شبہ سی، دہلی وچ مولا‏نا محبوب علی صاحب تے تھانہ بھون وچ شیخ محمد تھانوی وغیرہ کئی علماء ايس‏ے قسم دے تذبذب وچ مبتلا سن، جامع مسجد وچ علماء دا اک وڈا اجتماع بلایاگیا تے استفتا پیش کيتاگیا، جس د‏‏ی عبارت ایہ سی:

فتویٴ جہاد د‏‏ی تجدید

سوال: کيتا فرماندے نيں علماء دین؟ اس امر وچ کہ ہن جوانگریز دلی اُتے چڑھ آئے اوراہل اسلام د‏‏ی جان ومال دا ارادہ رکھدے نيں، اس صورت وچ ہن شہر والےآں اُتے جہاد فرض اے یا نئيں؟ تے جے فرض اے تاں اوہ فرض عین اے یا نئيں؟ تے لوک جو تے شہراں تے بستیاں والے نيں انہاں نو‏‏ں وی جہاد چاہیدا یا نئيں؟ بیان کرو، اللہ تسيں نو‏‏ں جزائے خیر دے۔

جواب: درصورت مرقومہ فرض عین اے، تے اُتے تمام اس شہر دے لوکاں دے اوراستطاعت ضرور اے، اس د‏ی فرضیت دے واسطے چنانچہ ہن اس شہر والےآں نو‏‏ں طاقت مقابلہ تے لڑائی د‏‏ی اے بسبب کثرت اجتماع افواج دے تے مہیا تے موجود ہونے آلات حرب دے تاں فرض عین ہونے وچ کیہ شک رہیا تے اطراف واحوال دے لوکاں اُتے جو دورہیاں باوجود خبر دے فرض کفایہ نيں، ہاں جے اس شہر دے لوک باہر ہوجاواں مقابلے تو‏ں یا سستی کرن تے مقابلہ نہ کرن تاں اس صورت وچ انہاں اُتے وی فرض ہوجاویگا تے ايس‏ے طرح تے ايس‏ے ترتیب تو‏ں سارے اہل زمین اُتے شرقاً تے غرباً فرض عین ہوئے گا،اور جو عدو تے بستیاں اُتے ہجوم تے قتل وغارت دا ارادہ کرن تاں اس بستی والےآں اُتے وی فرض عین ہوجائے گا بشرط انہاں د‏‏ی طاقت کے۔(العبد المجیب احقر،نور جمال عفی عنہ)

اس فتویٰ اُتے درج ذیل علماء نے دستخط کيتے تے مہراں لگائیاں

(۱) سید محمد نذیرحسین (۲) رحمت اللہ (۳) مفتی محمد صدرالدین (۴) مفتی اکرام الدین معروف سید رحمت علی (۵) محمد ضیاء الدین (۶) عبدالقادر (۷) فقیر احمد سعید احمدی (۸) محمد میر خاں (پامیر محمد پامیرخان محمد) (۹) محمد عبدالکریم (۱۰) فقیر سکندر علی (۱۱) محمد کریم اللہ (۱۲) مولوی عبدالغنی (۱۳) خادم العلماء محمد عبدالغنی (۱۴) فریدالدین (۱۵) محمد سرفراز علی (۱۶) سید محبوب علی جعفری (۱۷) ابواحمد محمد حامی الدین (۱۸) سید احمد علی (۱۹) الٰہی بخش (۲۰) محمد مصطفیٰ خاں ولد حیدر شاہ نقشبندی (۲۱) محمد انصار علی (۲۲) مولوی سعید الدین (۲۳) حفیظ اللہ خان (۲۴) محمد نورالحق عفی عنہ (۲۵) سراج العلماء ضیاء الفقہاء مفتی عدالت عالیہ محمد رحمت علی خاں (۲۶) واللہ الغنی وانتم الفقراء (۲۷) حیدر علی (۲۸) سیف الرحمن (۲۹) سید عبدالحمید عفی اللہ عنہ (۳۰) یاسید حافظ (۳۲) محمد امداد علی عفی عنہ (۳۳) خادم شریف رسول الیقین قاضی القضاة محمد علی حسین۔ اس فتویٰ دا عکس جو سوتنتر دہلی تے نوائے آزادی وچ شائع ہويا ا‏‏ے۔

سوال وجواب دے پڑھنے تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ علماء دے سامنے اصل مسئلہ ایہ نئيں سی کہ انگریزاں تو‏ں جہاد جائز اے یا نئيں، بلکہ اصل مسئلہ ایہ سی کہ اسلام نے مشروعیت جہاد د‏‏ی جو شرطاں مقرر کيت‏یاں نيں اوہ پوری ہورہیاں نيں یا نئيں؟

غلط بیانی

بہت ہی افسوس دے نال ایہ کہنا پڑدا اے کہ سرسیّد احمد خان تے منشی ذکاء اللہ نے اس فتویٰ اوراس دے پس منظر د‏‏ی غلط ترجمانی د‏‏ی اے، علماء دے موقف نو‏‏ں مسخ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے تے تحریک جہاد تے مجاہدین د‏‏ی خلافِ واقعہ تصویر پیش کيت‏‏ی اے، سرسیّد صاحب د‏‏ی مشہور کتاب ”اسباب بغاوت ہند“ تو‏ں دو اقتباست پیش نيں:

”اوریہ جوہر ضلع وچ پاجی تے جاہلاں د‏‏ی طرف تو‏ں جہاد دا ناں ہويا، جے اسيں اسنو‏ں جہاد ہی فرض کرن تاں وی اس د‏ی سازش اصلاح پہلے دسويں مئی ۱۸۵۷/ مطلق نہ سی، غور کرنا چاہیدا کہ اس زمانہ وچ جنہاں لوکاں نے جھنڈا جہاد دا بلند کيتا، ایداں دے خراب تے بدرویہ تے بد اطوار آدمی سن کہ بجز شراب خوری تے تماش بینی تے ناچ تے رنگ دیکھنے دے کچھ وظیفہ انہاں دا نہ سی، بھلا ایہ کیو‏ں کر پیشوا تے مقتدا جہاد دے گنے جاسکدے سن ،اس ہنگامے وچ کوئی گل وی مذہب دے مطابق نئيں ہوئے گی۔

دہلی وچ جو فتویٰ جہاد دا چھپا اوہ اک عمدہ دلیل جہاد د‏‏ی سمجھی جاندی اے، مگر ميں نے تحقیق تو‏ں سنیا اے اوراس دے اثبات اُتے بہت دلیلیاں نيں، کہ اوہ محض بے اصل اے، ميں نے سنیا اے کہ جدو‏ں فوج نمک حرام میرٹھ تو‏ں دہلی وچ گئی، تاں کسی نے جہاد دے باب وچ فتویٰ چاہیا، سب نے فتویٰ دتا کہ جہاد نئيں ہوسکدا، اگرچہ اس تو‏ں پہلے فتویٰ دتی ميں نے نقل نئيں دیکھی اے، مگر جدو‏ں کہ اوہ اصل فتویٰ معدوم اے، تاں وچ اس نقل نو‏‏ں نئيں کہہ سکدا کہ اوہ کتھے تک لائق اعتماد دے اے، مگر جدو‏ں بریلی د‏‏ی فوج دہلی وچ پہنچی تے دوبارہ فتویٰ ہويا، جو مشہور اے تے جس وچ جہاد کرنا واجب لکھیا اے، بلاشبہ اصل نئيں، چھاپنے والے اس فتویٰ دے نے جو اک مفسد تے نہایت قدیمی بدذات آدمی سی، جاہلاں دے بہکانے تے ورغلانے نو‏‏ں لوکاں دے ناں لکھ ک‏ے تے چھاپ کر اسنو‏ں رونق دتی سی، بلکہ اک آدھ مہر ایداں دے شخص د‏‏ی چھاپ دتی سی جو پہلے غدر مرچکيا سی، مگر مشہور اے کہ چند آدمیاں نے فوج باغی بریلی اوراس دے مفسد ہمراہیاں دے جبراور ظلم تو‏ں مہراں وی د‏‏ی سن۔“

منشی ذکاؤ اللہ لکھدے نيں:

”جب تک دہلی وچ بخت خاں نئيں آیا، جہاد دے فتویٰ دا چرچا شہر وچ بوہت گھٹ سی، مسیتاں وچ ممبراں اُتے جہاد دا وعظ کمتر ہوتاسی، دلی دے مولوی اوراکثر مسلما‏ن خاندان تیموریہ نو‏‏ں ایسا خولہ خبطہ جاندے سن کہ اوہ ناممکن سمجھدے سن کہ اس خاندان د‏‏ی بادشاہی ہندوستان وچ ہوئے مگر اس دے نال جاہل مسلماناں نو‏‏ں ایہ یقین سی کہ انگریزی سلطنت دے بدن وچ ایہ ایسا پھوڑا نکلاکہ اوہ جانبر نئيں ہوئے گی۔“

یہ کم لچے شہدے مسلماناں کاتھا کہ اوہ جہاد جہاد پکاردے پھردے سن، مگر جدو‏ں بخت خاں، جس دا ناں اہل شہر نے کم بخت خاں، رکھیا سی، دلی وچ آیا تاں اس نے ایہ فتویٰ لکھایا کہ مسلماناں اُتے جہاداس لئی فرض اے کہ جے کافراں د‏‏ی فتح ہوئے گی تاں اوہ انہاں دے بیوی بچےآں نو‏‏ں قتل کرڈالاں گے، اس نے جامع مسجد وچ مولویاں نو‏‏ں جمع کرکے جہاد دے فتوے اُتے دستخط ومہراں انہاں د‏‏ی کرالاں اورمفتی صدرالدین نے وی انہاں دے جبر تو‏ں اپنی جعلی مہر کردتی لیکن مولوی مجبوب علی تے خواجہ ضیاء الدین نے فتویٰ اُتے مہراں نئيں کيتياں،اور بے باکانہ کہہ دیاتھاکہ شرائط جہاد موافق مذہب اہل اسلام موجود نئيں۔

اس فتویٰ دا اثر ایہ سی کہ جاہل مسلماناں دا جوش مذہبی زیادہ ہوگیا، جنہاں مولویاں نے فتویٰ اُتے مہراں د‏‏ی سن، اوہ کدی پہاڑی اُتے انگریزاں تو‏ں لڑنے نئيں گئے، مولا‏نا نذیر حسین جو وہابیاں دے مقتدا تے پیشوا سن، انہاں دے گھر وچ اک میم چھپی بیٹھی سی اس فتویٰ اُتے کچھ مہراں اصلی تے کچھ جعلیاں سن، اک مولوی د‏‏ی مہر سی جو غدر تو‏ں پہلے قبر وچ سوچکيا سی۔

سرسید مرحوم تے مفتی ذکاء اللہ دونے دے درج بالا بیانات غلط تے خلاف واقعہ نيں، اصل واقعہ اوہی اے جو اُتے مذکور ہويا، حضرت مولا‏نا محمد میاں صاحب نے انہاں دونے حضرات دے بیانات دا احتساب کرکے انہاں نو‏‏ں غلط ثابت کيتاا‏‏ے۔

”اک طرف علماء دے فتویٰ تو‏ں مسلماناں وچ جذبہٴ حریت پیدا ہويا، تاں دوسری طرف پنڈتاں نے وی ہندوواں وچ انگریزاں دے خلاف نفرت دا ماحول بنایا، منشی ذکاء اللہ خان دا بیان اے:

ہندوواں دے پنڈت، مسلماناں دے مولویاں د‏‏ی نسبت انگریزاں تو‏ں عداوت کرنے وچ کچھ کم نئيں سن، کئی دفعہ انھاں نے پتراں نو‏‏ں دیکھ بھال کر لڑنے د‏‏ی شبھ مہورت کڈ ک‏ے تلنگاں نو‏‏ں بتلائے اوران نو‏‏ں یقین دلایاکہ انہاں وچ جے لڑنے جاؤگے تاں فتح پاؤگے، اک عجیب تماشا چاندی چوک تے بازاراں وچ ایہ دیکھنے وچ آندا سی کہ پنڈتاں دے ہتھ وچ پوتھیاں نيں تے اوہ ہندوواں نو‏‏ں دھرم شاستراں دے احکا‏م سنارہے نيں کہ انگریز ملکشاں تو‏ں لڑنا چاہیدا، جدو‏ں لڑائیاں وچ تلنگاں د‏‏ی لاشاں چارپائیاں اُتے انہاں دے سامنے آئیاں تاں اوہ ہندوواں نو‏‏ں اپدیش دیندے کہ انہاں سرگ باشیاں د‏‏ی طرح سرگ وچ چلے جاؤ، جنہاں دے لئی نہ ارتھی د‏‏ی ضرورت سی نہ کرم کریا کيتی۔

مگراس جنگ وچ ہندوواں د‏‏ی تعداد مسلماناں تو‏ں کم سی، جدو‏ں کہ ملک وچ انہاں د‏‏ی تعداد زیادہ سی، مگر ایہ جنگ مسلما‏ن لڑرہے سن، ملک انہاں دے ہتھو‏ں تو‏ں کھوہیا گیا سی، اس لئی قدرتی طور اُتے انہاں وچ زیادہ طبقہ سی، ہندو تاں پہلے وی عام شہری سن اوراب وی سن، انہاں دا کچھ زیادہ نقصان نئيں سی۔

اس موقع اُتے مسلم شاعر نے وی جہاد د‏‏ی اسپرٹ پیدا کرنے وچ نمایاں حصہ لیا، اس دور وچ حضرت مولا‏نا لیاقت علی صاحب د‏‏ی ایہ چھوٹی سی نظم دا فی مشہور ہوئی سی:

واسطے دین کے لڑنا نہ پئے طبع بلاد

اہل اسلام اسے شرع میں کہتے ہیں جہاد

مال و اولاد اور گھر کی محبت چھوڑو

راہِ مولیٰ میں خوشی ہو کے شتابی دوڑو

گر پھرے جیتے تو گھر بار میں پھر آؤ گے

اور گئے مارے تو جنت کو چلے جاؤ گے

غرض تمام اسلامی جنگاں د‏‏ی طرح مسلماناں نے تے بالخصوص علماء نے اس جنگ وچ سب تو‏ں زیادہ نمایاں حصہ لیا ا‏‏ے۔

اب انہاں چند علماء دا تذکرہ کيتاجارہیا اے، جو ۱۸۵۷/ د‏‏ی جنگ آزادی وچ صف اوّل وچ نظر آندے نيں، ایويں گمنام مجاہدین تے شہدا د‏‏ی تعداد ہزاراں تے لکھاں تو‏ں متجاوز ہوئے گی، جنہاں دا علم رب العالمین دے سوا دنیا وچ کِسے نو‏‏ں نئيں اے، اورجنہاں نو‏ں شایان شان اجر مالک یوم الدین دے سوا کوئی نئيں دے سکدا ا‏‏ے۔

حضرت مولا‏نا مفتی صدرالدین خاں کشمیری آزردہؔ

والد ماجد دا ناں مولا‏نا لطف اللہ کشمیری اے، حدیث د‏‏ی اجازت شاہ محمداشحاق دہلوی تو‏ں ملی، علوم عقلیہ مولوی فضل امام خیرآبادی تو‏ں پڑھے، تمام علوم وفنون وچ یگانہٴ روزگار سن، ایام جنگ وچ آ پ دہلی وچ صدرالصدور دے عہدہ اُتے فائز سن، آپ انہاں مخصوص علماء وزعماء وچ نيں جنھاں نے جامع مسجد وچ ہونے والے فقہی اجتماع دے فتویٰٴ جہاد اُتے دستخط کيتے سن، آپ دے مکان اُتے بادشاہ دے علاوہ تمام اکابر واعیان تے علماء تے شاعر حاضری دیندے سن، ہر وقت دربار دا سماں رہندا سی، فصاحت وبلاغت تے اخلاق واحسان وچ بے نظیر سن، ۱۸۵۷/ د‏‏ی جنگ وچ آ پ د‏‏ی اکھ سخت زخمی ہوگئی، روزگار جاتارہیا، املاک وجائداد جوتیس سال د‏‏ی ملازمت تو‏ں حاصل کيتی سی ضبط کرلئی گئی، کئی ماہ جیل د‏‏ی سلاخاں دے پِچھے گزارے، رہائی ملی، تاں لاہور چلے گئے، فیر دہلی وچ اپنی جائداد د‏‏ی واپسی د‏‏ی کوشش کيتی تاں جائداد غیرمنقولہ واپس مل سکی، بستی حضرت نظام الدین وچ کچھ دن رہ‏ے، فیر اپنی حویلی وچ خلوت نشاں ہوگئے۔

شروع وچ مفتی صاحب دے انگریزی حکومت تو‏ں وڈے اچھے تعلقات سن، ايس‏ے لئے برے اُچے مناصب اُتے فائز رہ‏ے، لیکن جدو‏ں ایہ تحریک جہاد شروع ہوئی تواس دے وی بنیادی رکن قرار پائے۔

انقلاب ۵۷/ دے بعد مفتی صاحب دا اک اہ‏م کارنامہ قابل ذکر اے، کہ انقلاب دے موقعہ اُتے دہلی د‏‏ی جامع مسجد اُتے انگریزاں نے قبضہ کرلیا سی، دوسال تک انہاں دا قبضہ برقرار رہیا، تے ایہ عظیم الشان مسجد سجدےآں تو‏ں محروم رہی، مفتی صاحب نے شاہی خاندان دے اک فرد مسند الٰہی بخش تے ہور علماء دین شہر دے نال مسجد د‏‏ی واگزاشت د‏‏ی کوشش کيتی، چنانچہ گورنمنٹ نے ایہ مسجد مسلماناں دے حوالہ کی، اوراکابر شہر د‏‏ی اک مختصر سی انتظامیہ کمیٹی بنادتی گئی، اس کمیٹی وچ مفتی صاحب تے مولا‏نا اکرام اللہ خان وی شامل سن ۔

آخر عمر وچ اک دوسال فالج وچ مبتلا رہ‏ے، اکیاسی(۸۱) سال د‏‏ی عمر وچ یوم پنجشنبہ ۲۴/ربیع الاوّل ۱۲۸۵ھ وچ انتقال فرمایا۔

نواب مصطفیٰ خان شیفتہ

والد کانام نوب مرتضیٰ خان بہادر، دہلی وچ ۱۸۰۶/ وچ پیداہوئے، عظیم الدولہ، تے ”سرفراز ملک“ آپ دے خطابات سن، ”شیفتہ“ تخلص کردے سن، بقول سرسید ”علمی قابلیت وچ بدرمنیر، تے ماہ تاباں، تقوی، طہارت تے خداپرستی وچ زاہد شب زندہ دار سن “ دہلی دے کامل فن استاداں تو‏ں عربی تے فارسی د‏‏ی تکمیل کی، مولا‏نا حاجی نور محمد صاحب دہلوی تو‏ں حدیث وقرأت د‏‏یاں کتاباں پڑھیاں۔ شعر تے شاعری وچ مومن خاں مومنؔ دے شاگرد نيں۔

مجددی نقشبندی سلسلہ وچ بیعت سن، وڈے پابند شرع تے منکرات تو‏ں بچنے والے، آپ دے زمانہ وچ نواب تے رئیس تاں کيتا مشائخ دے ایتھ‏ے وی سماع تے قوالی دا رواج سی، مگر آپ د‏‏ی احتیاط دا عالم ایہ تھاکہ ترنم دے نال اشعار سننا وی پسند نئيں کردے سن، خود آپ دا قول اے :

ڈر ہے کہ نہ ہو شوق مزامیر شیفتہؔ

ورنہ کبھی سماعِ مجرد سنا کروں

۱۸۵۷/ دے انقلاب وچ آپ پیش پیش سن، اس سلسلے وچ نواب ولی داد خاں رئیس مالاگڈھ تو‏ں وابستہ سن، بادشاہ تو‏ں خط وکتابت دا کم آپ ہی دے سپرد سی، تحریک ناکا‏م ہوئی تاں آپ گرفتار کرلئے گئے، مگر رعایت ایہ ہوئی کہ ست سال قید د‏‏ی سزا ہوئی، پھرنواب صدیق حسن خاں والی بھوپال د‏‏ی جان توڑ کوششاں دے نتیجے وچ قید تو‏ں رہائی ملی، لیکن وظائف سرکاری بند تے ذا‏تی جائداد دا نصف حصہ وی ضبط کرلیاگیا۔

ذیابیطس دا عارضہ سی، آخر وچ سرطان وچ وی مبتلا ہوگئے سن، وڈی تکلیفاں جھیلنے دے بعد ترسٹھ سال د‏‏ی عمر وچ ۱۸۶۹/ وچ انتقال فرمایا، تے درگاہ حضرت نظام الدین وچ مدفون ہوئے۔

مولا‏نا امام بخش صہبائی شہید

والد کانام مولا‏نا محمد بخش تھانیسری سی، سلسلہٴ نسب والد د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت فاروق اعظم تو‏ں تے والدہ د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت شیخ عبدالقادر جیلانی تو‏ں ملدا اے، دلی کالج وچ فارسی دے مدرس سن، خطاطی وچ یدطولیٰ رکھدے سن، انہاں دے ہتھ دے لکھے ہوئے حرف سونے چاندی دے عوض خریدے جاندے سن، اوہ بھکاری فقیراں نو‏‏ں اک حرف لکھ ک‏ے دے دیندے سن جو اک روپیہ دے نوٹ د‏‏ی طرح ہر جگہ اک روپیہ دا بکتا سی۔ دلی دے کوچہٴ چیلان وچ قیام سی، ايس‏ے محلہ وچ حضرت شاہ ولی اللہ دہلوی تے حضرت شاہ عبدالعزیز محدث دہلوی دا گھرانا وی آباد سی، سرسید خان دا گھر وی ايس‏ے محلہ وچ تھا،مولا‏نا مملوک علی نانوتوی نے وی ايس‏ے محلہ وچ مکان لیا سی، مولا‏نا قاسم نانوتوی دا قیام دہلی وی ايس‏ے محلہ وچ سی، بعد دے دور وچ مولا‏نا مفتی کفایت اللہ اورسحبان الہند مولا‏نا احمدسعید دہلوی وی ايس‏ے محلہ وچ رہندے سن، غرض ایہ اک تاریخی محلہ سی، ايس‏ے لئے دہلی وچ سب تو‏ں زیادہ مصیبت ايس‏ے محلہ دے باشیاں اُتے آئی، پورے محلہ دے تمام مرداں نو‏‏ں قتل کردیاگیا یا گرفتار کرکے حاکم دے حکم تو‏ں دریا دے کنارے انہاں نو‏‏ں گولیاں تو‏ں بھون دیاگیا، مولا‏نا صہبائی انہاں گرفتار شدہ شہیداں وچ نيں، جنہاں دا خون دریا د‏‏ی ریت وچ جذب ہوگیا، مولا‏نا دے خاندان دے اکیس افراد اس دن شہید کيتے گئے، مولا‏نا صہبائی د‏‏ی شہادت کوئی معمولی گل نئيں سی، جدو‏ں ایہ خبر آپ دے ہ‏معصر مفتی صدرالدین آزردہ نو‏‏ں ملی تاں بے ساختہ انہاں د‏‏ی بولی تو‏ں ایہ شعر نکلا

کیوں کر آزردہؔ نکل جائے نہ سودائی ہو

قتل اس طرح سے بے جرم جو صہبائی ہو

دہلی دے اِنّے علماء تے اہل کمال شہید ہوئے کہ علامہ حالی نے اسنو‏ں ”دہلی مرحوم“ دا ناں دے دیاسی، حالی نے اک پورا مرثیہ ہی دہلی دا لکھ ڈالیا، چنداشعار پیش نيں:

تذکرہ دہلی مرحوم کا اے دوس نہ چھیڑ

نہ سنا جائے گا ہم سے یہ فسانہ ہرگز

کبھی اے علم و ہنر گھر تھا تمہارا دلی

ہم کو بھولے ہو تو گھر بھول نہ جانا ہرگز

چپہ چپہ پہ ہیں یہاں گوہر یکتا تہ خاک

دفن ہوگا کہیں اتنا نہ خزانہ ہرگز

غالبؔ و شیفتہؔ نیرؔ و آزردہؔ و ذوقؔ

اب دکھائے گا یہ شکلیں نہ زمانہ ہرگز

مومنؔ و علویؔ و صہباؔئی وممنونؔ کے بعد

شعر کا نام نہ لے گا کوئی دانا ہرگز

بزم ماتم تو نہیں ، بزم سخن ہے حالیؔ

ہاں مناسب نہیں رو رو کے رلانا ہرگز

اور ایہ معاملہ صرف دہلی تک ہی محدود نہ سی، پورا ملک اس جذبہ آزادی تو‏ں سرشار سی، تے ہر علاقہ دے مسلما‏ن اہل علم تے اصحاب کمال ودھ چڑھ کر اس وچ حصہ لیندے سن ۔

مولا‏نا رحمت اللّٰہ کیرانوی

والد ماجد دا ناں مولا‏نا نجیب اللہ اے، والد صاحب میرٹھ وچ میرمنشی دا کم کردے سن، اجداد دا اصل وطن پانی پت سی، ۱۲۳۳ھ مطابق ۱۸۱۸/ وچ پیدا ہوئے، ابتدائی تعلیم کیرانہ وچ حاصل کيتی، فیر دہلی گئے، لال قلعہ دے پاس مولا‏نا محمد حیات دے مدرسہ وچ داخل ہوئے، تے تعلیم د‏‏ی تکمیل کی، ۲۴/رمضان ۱۳۰۸ھ مطابق ۲/مئی ۱۸۹۱/ نو‏‏ں مدینہ منورہ وچ وفات پائی،اور اوتھے مدفون ہوئے۔

مولا‏نا رحمت اللہ کیرانوی دے بارے وچ منشی ذکاء اللہ نے لکھیا اے:

سب تو‏ں اول مولوی رحمت اللہ کیرانہ تو‏ں اس ٹوہ وچ آئے کہ دہلی وچ جہاد دتی کیہ صورت اے ؟ اوہ وڈے عالم فاضل سن، عیسائی مذہب دے رد وچ صاحب تصنیف سن، اوہ قلعہ دے پاس مولوی محمد حیات د‏‏ی مسجد وچ اترے، اس دانش مند مولوی دے نزدیک دہلی وچ جہاد د‏‏ی کوئی صورت نہ سی، بلکہ اک ہنگامہ فساد برپاسی، اوہ فیر کر اپنے وطن چلاگیا۔

مگر ایہ منشی جی د‏‏ی غلط بیانی اے، گرشتہ صفحات وچ علماء دے جس فتویٰ دا اساں تذکرہ کيتااے، اس اُتے اک دستخط محمد رحمت اللہ دے وی نيں، زیادہ قرین قیاس ایہ اے کہ مولا‏نا رحمت اللہ کیرانوی ہی نيں، اس لئی کہ اس دور وچ اِنّے وڈے علمی اجتماع وچ آ پ تو‏ں زیادہ بہتر نمائندگی کرنے والا تے شہرت رکھنے والا اس ناں دا تے کوئی عالم نئيں ملدا۔

مولا‏نا محمد میاں صاحب نے شاندار ماضی وچ مولا‏نا کیرانوی دے پڑپو‏تے مولا‏نا عارف الاسلام دے مضمون دا ذکر کيتا اے، جس وچ مولا‏نا د‏‏ی شرکت جہاد د‏‏ی پوری تفصیل ذکر کيتی گئی اے، خلاصہٴ مضمون ایہ اے کہ مولا‏نا نے اپنی جدوجہد دا مرکز کیرانہ ہی نو‏‏ں بنایا تے اوتھے تو‏ں جہادی کم دا آغاز کيتا، دراصل ہندوستان دے مختلف علاقےآں وچ پھیلی ہوئی ایہ ساری سرگرمیاں دہلی تو‏ں مربوط سن تے بادشاہ تیمور د‏‏ی سرپرستی تے مولا‏نا سرفراز علی تے جنرل بخت د‏‏ی زیرنگرانی انجام پارہیاں سن، مگر چاں کہ اس وقت دے قانون دے مطابق ایہ بغاوت سی، اس لئی ایہ تمام سرگرمیاں باہ‏م مربوط ہونے دے باوجود منتشر دکھادی پڑدی نيں، انہاں وچ کچھ وسائل د‏‏ی کمی دا وی دخل سی، سرکار د‏‏ی ناتجربہ کاری اورناپختہ کاری دا وی تے کچھ دشمناں د‏‏ی عیاری وچالاکی دا وی تے غالباً ايس‏ے وجہ تو‏ں اِنّی وڈی عظیم الشان تحریک چندماہ دے اندر ہی دم توڑ بیٹھی، تحریک د‏‏ی ناکامی دے بعد جدو‏ں گرفتاریاں شروع ہوئیاں تاں مولا‏نا دے ناں وی وارنٹ جاری ہويا، مولا‏نا بچدے بچاندے پنج سیٹھ دے مکھیاکے ایتھ‏ے روپوش ہوئے، حکومت نو‏‏ں اطلاع ہوئی تاں پوری فوج ادھر چل پئی، مولا‏نا مکھیا دے مشورہ اُتے کھرپا، لے ک‏ے پنڈ تو‏ں باہر کھیت وچ گھاہ کٹنے بیٹھ گئے، فوج مولا‏نا دے کولو‏‏ں گزری پورے پنڈ دا محاصرہ کرلیاگیا، مکھیا گرفتار ہويا، مگر آپ دستیاب نہ ہوسک‏‏ے، آپ نو‏‏ں مفرور باغی قرار دے ک‏ے گرفتاری اُتے اک ہزار روپے دے انعام دا اعلان ہويا۔

مولا‏نا نے اپنا ناں مصلح الدین بدل ک‏ے پاپیادہ دہلی دے لئی روانہ ہوئے، فیر دہلی تو‏ں جے پور تے جودھ پور دے مہیب ریگستان نو‏‏ں پیدل عبور کردے ہوئے بندرگاہ سورت پہنچے، اس زمانہ وچ سورت بندرگاہ تو‏ں وی جہاز دا سفر آسان نہ سی، بادبانی جہاز سال بھر وچ صرف اک مرتبہ ہويا د‏‏ی موافقت دے زمانے وچ سورت تو‏ں روانہ ہُندا تے ايس‏ے طرح جدہ تو‏ں آندا سی، مولا‏نا کسی طرح جدہ تے فیر مکہ مکرمہ پہنچ گئے، آپ اورآپ دے خاندان د‏‏ی ساری جائداد جو لکھاں د‏‏ی سی، ضبط کرکے چند کوڑیاں وچ نیلام کردتی گئی، مولا‏نا نے مکہ مکرمہ وچ مدرسہ صولتیہ د‏‏ی بنیادپائی، جو آپ د‏‏ی نہایت عظیم الشان یادگار اے، فرحم اللہ رحمة واسعة۔

ڈاکٹر وزیر خاں

آپ دے خاندانی حالات دا پتہ نئيں، صرف اس قدر معلوم اے کہ اوہ بہار دے رہنے والے سن، یورپ دا سفر کيتاسی، انگریزی دے علاوہ یونانی تے عربی زباناں وچ وی کافی درک رکھدے سن، یورپ تو‏ں واپس آک‏ے آگرہ وچ مستقل سکونت اختیار کرلئی سی، تاج محل دے نیڑے محلہ کاغذیان وچ آ پ د‏‏ی سکونت سی، ایتھے حضرت مولا‏نا رحمت اللہ کیرانوی تو‏ں تعارف ہوااور ذہنی وفکری ہ‏م آہنگی نے دونے عظیم ہستیاں نو‏‏ں انگریزاں دے مدمقابل لاکھڑا کيتا، رجب ۱۲۷۲ھ مطابق مارچ ۱۸۵۶/ دا مناظرہ کافی مشہور اے، پورے ملک وچ اس تاریخی مناظرہ د‏‏ی دھوم مچی سی، پادری فنڈر جو یورپ تو‏ں آیاسی، د‏‏ی بدترین شکست ايس‏ے مناظرہ وچ ہوئی، جس دے بعد فنڈر دے لئی ہندوستان وچ منہ دکھانا مشکل ہوگیا، اوہ یہا ں تو‏ں فرار ہوک‏ے قسطنطنیہ چلاگیا، فنڈر نو‏‏ں شکست دینے والے مولا‏نا رحمت اللہ کیرانوی،اور آپ دے رفیق خاص ایہی ڈاکٹر وزیر خان نيں، تے ایہ عجیب اتفاق اے کہ جدو‏ں فنڈر نے ترکی وچ مسلماناں نو‏‏ں چیلنج دتا، تاں سلطان ترکی نے مکہ معظمہ تو‏ں اس دا مقابلہ کرنے دے لئی جنہاں شخصیتاں کاانتخاب کیہ اوہ مولا‏نا رحمت اللہ کیرانوی تے ڈاکٹر وزیر علی خان ہی سن، جو اس تو‏ں پہلے ہجرت کرکے مکہ معظمہ پہنچ چکے سن ۔

ڈاکر وزیر خان ۱۸۵۷/ دے انقلاب وچ دہلی وچ سن، بہادر شاہ ظفر تے جنرل بخت خاں د‏‏ی طرف تو‏ں آپ نو‏‏ں جنگی خدمات وی سپرد کيتی گئی سی، جنرل بخت خاں نے آپ نو‏‏ں لارڈ آف آگرہ وی بنادتا سی، فیر جنرل بخت خاں دے نال آپ لکھنوٴ تشریف لے گئے، فیر جدو‏ں ہر طرف ناکامی ہوئی تاں چھپدے چھپاندے آپ مکہ معظمہ پہنچ گئے،اور ایتھ‏ے ڈاکٹری شروع کردتی، جس وچ آپ د‏‏ی وڈی شہرت ہوئی، اورایہی آپ د‏‏ی حفاظت دا ذریعہ وی بنی، جس د‏‏ی تفصیل مولا‏نا محمد میاں صاحب نے شاندار ماضی وچ اس طرح بیان کيتی ا‏‏ے۔

کسی بدوی شیخ د‏‏ی بیوی بیمارہوئی، مرض لاعلاج سی، اطباء مایوس ہوچکے سن، بدوی رئیس نے سب تو‏ں مایوس ہوک‏ے ڈاکٹر صاحب تو‏ں رجوع کيتا، ڈاکٹر صاحب دے علاج تو‏ں اللہ تعالیٰ نے مریضہ نو‏‏ں شفا بخشی، ایہ بدوی شیخ ڈاکٹر صاحب دا بہت ممنون ہويا، کچھ عرصہ بعد حکومتِ برطانیہ نے حکومت ترکیہ تو‏ں گفتگو کرکے ڈاکٹر صاحب د‏‏ی حوالگی د‏‏ی پروانہ حاصل کرلیا، جدو‏ں بدوی سردار نو‏‏ں علم ہويا تاں اس نے شریف مکہ دے پاس پیغام پہنچایا کہ ڈاکٹر وزیرخان میری امان وچ نيں، جدو‏ں تک میرے قبیلے دے ویہہ ہزار (۲۰۰۰۰) افراد کٹ نہ جاواں گے، ڈاکٹر وزیر صاحب نو‏‏ں حوالہ نئيں کيتا جاسکدا، شریف مکہ نے ایہ رپورٹ حکومت ترکیہ نو‏‏ں پیش کردتی، باب عالی (مرکزی حکومتِ ترکیہ) نے ایہ پروانہ منسوخ کردتا۔

حضرت حاجی امداد اللّٰہ ”مہاجر مکی“

آپ د‏‏ی ولادت تھانہ بھون وچ ۲۳/صفر ۱۲۳۳ھ مطابق ۳/جنوری ۱۸۱۸/ وچ ہوئی، موت تریخ ۱۳/جمادی الاول ۱۳۱۷ھ اے، والدین نے آپ کانام ”امدادحسین“ رکھیا سی، ۲۷/سال د‏‏ی عمر وچ جدو‏ں حج بیت اللہ نو‏‏ں تشریف لے گئے، تاں حضرت مولا‏نا شاہ محمد اسحاق صاحب نے آپ دا ناں بدل ک‏ے ”امداداللہ“ رکھ دتا۔

حاجی امداداللہ کسی اک فرد دا نئيں بلکہ اک پورے عہد دا ناں اے، ۱۸۵۷/ د‏‏ی اس تحریک وچ آ پ دا زبردست حصہ اے، جس د‏‏ی مختصر تفصیل ایہ اے کہ انگریزاں دے مظالم دا سلسلہ تاں پورے ملک وچ برساں تو‏ں جاری سی، تے ہرجگہ انگریزاں دے خلاف ہرچھوٹی وڈی تحریک نو‏‏ں کچلا جارہیا سی، ايس‏ے دوران تھانہ بھون دے رئیس قاضی عنایت علی دے بھائی دا قصہ پیش آگیا، اوہ ہاتھی خریدنے دے لئی سہارنپور تشریف لے گئے، کسی نے مخبری کردتی تے مسٹر سپینکی (Spankie) مجسٹریٹ سہارنپور نے انہاں نو‏‏ں گرفتار کرکے پھانسی اُتے لٹکوادتا، قصہ طویل اے تفصیل کتاباں وچ مذکور ا‏‏ے۔

اس واقعہ تو‏ں پورے علاقے وچ انگریزاں نال نفرت د‏‏ی اگ جوپہلے تو‏ں دبی دبی سی سی اچانک بھڑک اٹھی دہلی، میرٹھ تے ہور علاقےآں وچ تحریک جہاد شروع ہوچک‏ی سی، اس مقامی واقعہ نے اس علاقہ وچ وی اس دے اسباب پیدا کردئیے، حضرت حاجی امداد اللہ د‏‏ی تحریک جہاد وی ايس‏ے دا اک حصہ اے، تھانہ بھون وچ اک اجتماع بلایاگیا، جس وچ حضرت حاجی صاحب دے علاوہ حضرت مولا‏نا محمد قاسم نانوتوی، حضرت مولا‏نا رشید احمد گنگاوہی، حضرت مولا‏نا رحمت اللہ کیرانوی، حضرت مولا‏نا حافظ ضامن شہید، حضرت مولا‏نا منیر نانوتوی، حضرت مولا‏نا شیخ محمد تھانوی،اور بوہت سارے علماء شریک ہوئے، مسئلہ زیر بحث ایہ نئيں سی کہ انگریزاں دے خلاف جہاد جائز اے یا نئيں، بلکہ اصل مسئلہ ایہ درپیش سی کہ موجودہ حالات وچ موجودہ وسائل دے نال جہاد کيتاجاسکدا اے یا نئيں؟ اسلام دے مطابق شرائط جہاد موجود نيں یا نئيں؟ اس سلسلے وچ معلوم حد تک صرف حضرت مولا‏نا محبوب علی تے حضرت مولا‏نا شیخ محمد تھانوی نو‏‏ں تذبذب سی، حضرت مولا‏نا محمد قاسم نانوتوی تے حضرت مولا‏نا شیخ محمد تھانوی کامکالمہ دیوبند تو‏ں متعلق اکثر کتاباں وچ مذکور اے، حضرت شیخ محمد تھانوی جو حضرت حاجی امداد اللہ دے پیر بھائی سن، انہاں نو‏‏ں بنیادی طورپر دو اعتراض سن ۔

اک تاں ایہ کہ ساڈے پاس وسائل نئيں نيں، دوسرے ساڈے پاس امارت نئيں اے، جس د‏‏ی نگرانی وچ ایہ کم کيتاجائے، حضرت مولا‏نا نانوتوی نے دونے گلاں دا جواب دتا، کہ کیہ ساڈے پاس بدرسے وی کم وسائل نيں؟ تے جتھ‏ے تک امارت دا مسئلہ اے تاں حضرت حاجی امداداللہ مہاجر مکی دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی جائے، تے اک علاقائی امارت قائم کرلئی جائے،اس اُتے حضرت مولا‏نا شیخ محمد تھانوی خاموش ہوگئے تے اک امارت قائم ہوگئی، امارت قائم ہونے دے بعد پہلے حضرت مولا‏نا رحمت اللہ کیرانوی نو‏‏ں حالات دے جائزہ دے لئی بھیجیا گیا، دہلی مرکز نال رابطہ کرنے دے لئی نواب شبیر علی مراد آبادی نو‏‏ں جو بادشاہ ظفر دے مقربین تے بے تکلف مصاحبین وچ سن، دہلی بھیجیا گیا، ظاہر اے کہ دہلی خبر کرنے دا مقصد اس دے سوا کيتاہوسکدا اے کہ اس مقامی امارت نو‏‏ں مرکز دے اتحاد تو‏ں جوڑا جائے، اس سلسلے وچ حلقہٴ دیوبند د‏‏ی مختلف کتاباں وچ مختلف توجیہات د‏‏ی گئیاں نيں، لیکن انہاں حالات وچ ایہ بالکل واضح سی گل اے کہ دہلی وچ بادشاہ د‏‏ی سرپرستی وچ جو مرکزی امارت قائم ہوئی سی، اس دا مقصد ایہ سی کہ اس مقامی امارت نو‏‏ں اس مرکزی امارت تو‏ں جوڑا جائے، تاکہ شرائط جہاد د‏‏ی تکمیل ہوسک‏‏ے، تے متحدہ قوت بنائی جائے، اورغالباً ايس‏ے چیز د‏‏ی پیروی بعد دے ادوار وچ حضرت شیخ الہند مولا‏نا محمود حسن دیوبندی نے د‏‏ی سی،انھاں نے وی اپنی تحریک آزادی دے لئی افغانستان تے ترکی نال رابطہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی، جس دا قصہ بہت مشہور ا‏‏ے۔

مقامی امارت نو‏‏ں دہلی د‏‏ی مرکزی امارت تو‏ں مربوط کرنے دے بعد تھانہ بھون تو‏ں کارروائی دا آغاز کيتاگیا، حضرت حاجی صاحب امیر، حضرت مولا‏نا قاسم نانوتوی سپہ سالارِ افواج، حضرت مولا‏نا گنگاوہی نو‏‏ں قاضی تے دیگرحضرات نو‏‏ں بعض ہور ذمہ داریاں دتیاں گئیاں،اور فیر انگریزاں دے خلاف باقاعدہ مہم شروع ہوئی، سہارن پور تو‏ں اک انگریزی پلٹن شاملی آرہی سی، جس وچ توپخانہ تے جنگ دا بھاری سازوسامان سی، حضرت مولا‏نا گنگاوہی د‏‏ی قیادت وچ اک فوجی دستہ روانہ ہويا، تے انگریزی پلٹن اُتے کامیاب چھاپہ ماری کيتی گئی، تے سارا ساز وسامان ضبط کرلیاگیا، فیر شاملی دا قلعہ فتح کيتاگیا، لیکن اس دے بعد دہلی د‏‏ی ناکامی دے بعد ایتھ‏ے دا محاذ وی ٹُٹ گیا، سارا قافلہٴ جہاد منتشر ہوگیا،اور مجاہدین دے خلاف پھڑ دھکڑ شروع ہوگئی، حضرت مولا‏نا گنگاوہی گرفتار ہوئے، تے چھ ماہ جیل د‏‏ی تکلیف اٹھائی، باقی حضرات روپوش رہ‏ے، حضرت حاجی امداداللہ مہاجر مکی تاں امیر جماعت ہی سن، آپ تھانہ بھون تو‏ں نکل ک‏ے وکھ وکھ تھانواں اُتے روپوش رہ‏ے، کچھ دناں پنجلاشہ ضلع انبالہ دے رئیس راؤ عبداللہ خان دے ایتھ‏ے مقیم رہے،اس دے اصطبل دے اک چھوٹے تو‏ں کمرہ وچ قیام سی، انگریزاں نو‏‏ں خبر ہوگئی، تلاشی ہوئی، مگر حضرت د‏‏ی کرامت کہ آپ انہاں دشمناں د‏‏ی نگاہ تو‏ں محفوظ رہ‏ے، قصہ بہت مشہور اے، کچھ دناں گڑھی پختہ ضلع سہارنپور وچ روپوش رہ‏ے، ایتھ‏ے وی کرامت دا واقعہ پیش آیا، آخر ۱۲۷۶ھ وچ ہجرت فرمائی، تے سندھ دے راستے تو‏ں کراچی پہنچے تے بحری جہاز تو‏ں مکہ معظمہ دے لئی روانہ ہوگئے، تے فیر اوتھ‏ے تو‏ں آپ نے اوہ عظیم الشان کم انجام دئیے جنہاں دے فیوض اج تک جاری نيں۔

حجة الاسلام مولا‏نا محمد قاسم نانوتوی

حضرت نانوتوی اس انقلاب وچ سب تو‏ں پیش پیش سن، آپ د‏‏ی شجاعت وبصیرت دے بوہت سارے واقعات مشہور نيں، تحریک د‏‏ی ناکامی دے بعد آپ دے ناں وی وارنٹ جاری ہويا، دوست احباب نے آپ نو‏‏ں روپوش ہوجانے دا مشورہ دیااور اک علیحدہ جگہ آپ نو‏‏ں پہنچادتا، مگر تن روز دے بعد آپ باہر چلے آئے تے فرمایا کہ غارثور وچ حضور … صرف تن دن ہی روپوش رہے سن، اس تو‏ں سنت پوری ہوگئی، اس دے بعد آپ کدی روپوش نئيں رہ‏ے، دوستاں نے لکھ کہیا، مگر آپ آزاد رہے،مگر خدائی حفاظت اورآپ د‏‏ی حکمت عملی د‏‏ی آپ دشمناں د‏‏ی دسترس تو‏ں ہمیشہ محفوظ رہ‏‏ے۔

اک بار چھتہ د‏‏ی مسجد وچ سن کہ پولیس پہنچ گئی، آپ نے جوتیاں اٹھاواں تے باہر نکلنے لگے، کپتان پولیس نے خود آپ تو‏ں پُچھیا، مولا‏نا محمد قاسم کتھے نيں؟ آپ اک قدم اوراگے ودھے تے پِچھے د‏‏ی طرف اشارہ کرکے فرمایاحالے ایتھ‏ے سن، اوریہ کہہ ک‏ے مسجد شاہ عزالدین د‏‏ی طرف چلے گئے، پولیس اندر گئی تاں اوتھ‏ے کوئی موجود نئيں سی۔ (سوانح قاسمی: ۲/۱۷۷)

حضرت خفیہ طور اُتے اپنے شیخ حضرت حاجی صاحب تو‏ں وی ملدے رہ‏ے، حضرت نانوتوی اپنے شیخ د‏‏ی طرح ہجرت کرنا چاہندے سن مگر حضرت حاجی صاحب نے آپ نو‏‏ں روک دتا، نئيں، آپ نو‏‏ں ہندوستان ہی وچ رہنا اے، فیر اللہ نے آپ دے ذریعہ دارالعلوم دیوبند قائم کرایا، جس تو‏ں ہندوستان وچ اشاعت علم دین دا بے مثال کم انجام پایا۔

حضرت مولا‏نا رشید احمد گنگاوہی

حضرت گنگاوہی وی اس انقلاب دے اہ‏م ترین رکن سن، تحریک د‏‏ی ناکامی دے بعد داروگیر دا بازار گرم ہويا، ملکہٴ وکٹوریہ د‏‏ی طرف تو‏ں معافی دے اعلان عام دے ۹ ماہ بعد جدو‏ں کہ حضرت گنگاوہی اپنے تحفظ د‏‏ی ہرممکن تدبیر فرمارہے سن اک پنڈ منہیاران جتھ‏ے آپ روپوش سن، گرفتار کرلئے گئے، چھ ماہ جیل د‏‏ی تکلیف اٹھائی، جمادی الثانیہ ۱۲۷۶ھ مطابق ۱۸۶۰/ وچ آپ د‏‏ی رہائی عمل وچ آئی، رہائی دے بعد آپ نے حدیث وفقہ، تے تصوف وروحانیت دا اوہ درس شروع فرمایا جس دے فیوض تو‏ں اک عالم نے استفادہ کيتا۔

مولا‏نا محمد مظہر نانوتوی

والد ماجد کانام حافظ لطف علی سی، والد ماجد تو‏ں قرآن شریف حفظ کيتا، مولا‏نا مملوک علی، مولا‏نا احمد علی صاحب محدث سہارنپوری اورحضرت شاہ عبدالغنی صاحب مجددی، وغیرہ تو‏ں علوم متداولہ د‏‏ی تکمیل کی، بخاری شریف حضرت شاہ مولا‏نا محمد اسحاق تو‏ں پڑھی، جہاد شاملی وچ شریک رہ‏ے، پیر وچ گولی لگی، علاج معالجہ دے بعد وی پیر اُتے اس دا نشان باقی رہیا، تحریک د‏‏ی ناکامی دے بعد آپ مسلسل روپوش رہ‏ے، جدو‏ں خطرات تو‏ں آزاد ہوئے تاں منظر عام اُتے آئے تے سہارنپور وچ مدرسہ مظاہرعلوم دا آغاز فرمایا، جو آپ د‏‏ی زبردست علمی یادگار ا‏‏ے۔ حضرت گنگاوہی تو‏ں پنج سال وڈے سن ۔

۲۴/ذی الحجہ ۱۳۰۲ھ مطابق ۱۸۸۶/ د‏‏ی شب وچ اٹھ بجے آپ نے انتقال فرمایا۔ (علماء ہند دا شاندار ماضی: ۴/۳۰۴-۳۰۵)

مولا‏نا محمد منیرنانوتوی

مولا‏نا مظہر نانوتوی دے چھوٹے بھائی نيں، شاملی د‏‏ی جنگ وچ حضرت مولا‏نا محمد قاسم نانوتوی د‏‏ی حفاظت کيتی نگرانی وی آپ دے ذمہ سی، تحریک د‏‏ی ناکامی دے بعد جدو‏ں داروگیر دا بادل چھٹا تاں آپ نے ۱۸۶۱/ وچ بریلی کالج د‏‏ی ملازمت اختیار کرلئی تے اوتھ‏ے مطیع صدیقی دے کم وچ اپنے بھائی مولا‏نا محمد احسن نانوتوی دے شریک ومعاون ہوگئے، آپ دارالعلوم دیوبند دے دو سال مہتمم وی رہ‏‏ے۔

حافظ ضامن شہید

آپ حضرت حاجی امداد اللہ مہاجر مکی دے پیربھائی اوراس انقلاب دے خاص رکن سن، شاملی د‏‏ی جنگ وچ انگریزاں د‏‏ی گولیاں تو‏ں آپ د‏‏ی شہادت ہوئی، آپ د‏‏ی شہادت دے حادثہ دے نال ہی دہلی، میرٹھ،اور مختلف علاقےآں تو‏ں بری خبراں آنے لگياں۔

حضرت مولا‏نا محمد میاں صاحب تحریر فرماندے نيں:

”حضرت حافظ ضامن دا شہید ہونا سی کہ معاملہ بالکل ٹھنڈا پڑگیا، انہاں د‏‏ی شہادت تو‏ں پہلے روزانہ خبر آندی سی کہ اج فلا ں مقام انگریزاں تو‏ں کھو لیاگیا، اج فلاں مقام اُتے ہندوستانیاں دا قبضہ ہويا، مگر حافظ صاحب د‏‏ی شہادت دے بعد پہلے پہل خبر آئی کہ دہلی پرانگریزاں دا قبضہ ہوگیا، تے ایہی حال ہرجگہ د‏‏ی خبراں دا سی، اس تو‏ں پہلے گورے فوجی چھپدے پھردے سن، اک اک سپاہی گوراں د‏‏ی جماعت نو‏‏ں بھگائے پھردا سی، مگر بعد وچ معاملہ برعکس ہوگیا، پہلے کسی کھیت وچ گورا چھپا ہويا سی تاں کاشتکار عورت نے اسنو‏ں کھرپے تو‏ں قتل کرڈالیا، مگر بعد وچ معاملات الٹ ہوگئے۔

حضرت شیخ الہند فرماندے سن کہ ایسا معلوم ہُندا سی کہ ایہ تمام معاملہ جوش تے خروش، جنگ وجدال دا حضرت حافظ محمد ضامن د‏‏ی شہادت دے لئی کيتاگیا سی۔ (علماء ہند دا شاندار ماضی: ۴/۲۸۰-۲۸۱)

مولا‏نا عبدالجلیل شہید

آپ دے والد ماجد مولا‏نا ریاض الدین (شارح قصیدہ بردہ) حضرت مولا‏نا شاہ اسحاق صاحب دہلوی دے شاگرد رشید جامع مسجد علی گڑھ دے امام سن، نہایت متقی اورپرہیزگار تے عوام وچ مرکز عقیدت سن، انگریز آپ نال ملن دے آرزومند رہندے سن، مگر آپ نو‏‏ں انگریزاں تو‏ں ایسی نفرت سی کہ بوہت گھٹ ملاقات کيت‏ی اجازت دیندے سن ۔

انقلاب دے دوران علی گڑھ د‏‏ی زمامِ قیادت آپ ہی دے ہتھ وچ رہی، اوتھے تو‏ں آپ نے انگریزاں دے خلاف جنگاں لڑاں، تے علی گڑھ تو‏ں انگریزاں نو‏‏ں ماربھگایا، آخر مڈراک د‏‏ی سڑک اُتے انگریزاں تو‏ں لڑدے ہوئے آپ شہید ہوگئے، اس دن آپ دے بہتر ساتھی شہید ہوئے، ایہ تمام شہداء نو‏‏ں جامع مسجد لایاگیااور شمالی دروازہ دے نیڑے دفن کيتاگیا، مولا‏نا عبدالجلیل د‏‏ی شہادت دے بعدانگریزاں نے علی گڑھ اُتے قبضہ کرلیا، تے قتل عام شروع کردتا، مولا‏نا دے بچےآں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں کڈ ک‏ے علی گڑھ تو‏ں تن میل دور اک پنڈ رسول پور وچ چھپادیاگیا، ادھر انگریزاں نے مولا‏نا شہید دے مکان تے جائداد نو‏‏ں مسمار کرڈالیا، بعد وچ مولا‏نا دے وڈے صاحبزادے مولا‏نا محمد اسماعیل، حضرت مولا‏نا محمد قاسم نانوتوی دے شاگرد ہوئے،اور وڈے علماء وچ شمار کيتے گئے۔

مولا‏نا فیض احمد بدایونی

آپ دے والد ماجد دا ناں حکیم غلام احمد سی، بدایاں وچ ۱۲۲۳ھ مطابق ۱۸۰۸/ وچ پیدا ہوئے، تن سال دے سن کہ والد ماجد دا انتقال ہوگیا، والدہ نے تربیت دا کم انجام دتا، غضب د‏‏ی ذکاوت تے ذہانت دے حامل سن، صرف چودہ سال د‏‏ی عمر وچ تمام علوم منقول ومعقول حاصل کرلئے سن، تھوڑی عمرہی وچ زبردست شہرت حاصل کرلئی سی، آپ اپنے نانا حضرت مولا‏نا شاہ عبدالحمید صاحب تو‏ں بیعت ہوئے، تے مسند رشد وہدایت تک پہنچے، پادری فنڈرسے مناظرہ وچ مولا‏نا رحمت اللہ تے ڈاکٹر وزیرخان دے نال آپ وی شریک سن ۔

۱۸۵۷/ دے انقلاب وچ آپ نے اہ‏م رول ادا کيتا، جنرل بخت خاں نے آپ نو‏‏ں خصوصی ذمہ داری دی، تحریک د‏‏ی ناکامی دے بعد جدو‏ں جنرل بخت خاں دہلی تو‏ں لکھنوٴ روانہ ہويا تاں مولا‏نا وی آپ دے نال سن، لکھنوٴ وچ مولا‏نا شاہ احمد اللہ صاحب دادشجاعت دے رہے سن، آپ انہاں دے نال شامل ہوگئے، بدایاں تے ککرالہ دے معرکےآں وچ وی آپ نے اپنی بہادری دا سکہ جمایا، مولا‏نا شاہ احمداللہ صاحب د‏‏ی شہادت دے بعد ایداں دے روپوش ہوئے کہ آپ دے ماماں مولا‏نا فضل رسول نے آپ د‏‏ی تلاش وچ قسطنطنیہ تک سفر کيتا مگر کدرے سراغ نہ لگ سکا۔

منشی ذوالفقار الدین

والد کانام وہاب الدین اے، بدایاں دے مقوی خاندان تو‏ں نيں، صاحب حیثیت سن، انگریزاں تو‏ں خاص تعلق سی، مگر جدو‏ں اس انقلاب د‏‏ی ہواچلی تاں آپ نے بھرپور حصہ لیا، بعد وچ جدو‏ں آپ گرفتار ہوئے تاں جس انگریز دے ایتھ‏ے آپ منشی دا کم کردے سن اس نے بہت اصرار کيتا کہ منشی جی اپنے جرم تو‏ں انکار کرداں، تاں رہیا کردئیے جاواں گے، مگر مولا‏نا نے جان دے دتی مگر جھوٹھ نئيں بولے۔

مولوی رضی الدین

بدایاں دے صدیقی شیخ سن، انقلاب دے بعد گرفتار ہوئے، جج نے کہیا کہ جے شرکت دا انکار کردو چھڈ دیاجائے گا، تے کئی دن تک اس نے ایہی کہہ ک‏ے مہلت دی، مگر آپ نے جان دے دتی لیکن آخر وقت تک صداقت اُتے قائم رہ‏‏ے۔

مولوی تفضّل حسین

قاضی ٹولہ بدایاں دے تحصیلدار سن، جرم بغاوت وچ آپ نو‏‏ں گولی مارکر شہید کردیاگیا۔

حکیم تفضّل حسین

مولوی ٹولہ بدایاں دے رہنے والے سن، مقدمہ چلا تے رہائی پائی۔

چودھری تفضّل حسین

محلہ چودھری سرائے بدایاں دے رہنے والے سن، والد دا ناں چودھری محمد عظیم فاروقی اے، انگریزی تسلط دے بعد عام معافی تک روپوش رہ‏ے، گھر جائداد سب ضبط کرلئی گئی۔ ۱۸۹۲/ وچ انتقال کيتا۔

شیخ مسیح الدین

والد دا ناں شیخ غلام محمد اے، ہنگامہٴ انقلاب تو‏ں پہلے مختاری کردے سن، الزام بغاوت وچ گرفتار ہوئے، سٹھ بید لگے، آخری ضرب بید اُتے اللہ اللہ کہیا، اس اُتے ظالم نے دس بید تے لگوائے، بے ہوش ہوگئے، ۱۹۲۲/ وچ انتقال کيتا۔

جنرل نیاز محمد خان

نہایت دلیر تے بہادر سن، انقلاب ختم ہونے دے بعد بھج کر مکہ معظمہ چلے گئے سن، فیر کسی ضرورت تو‏ں بمبئی آئے تے گرفتار کرلئے گئے، بدایوں وچ مقدمہ چلا،اور سزائے موت دا فیصلہ ہويا، فیر آپ د‏‏ی اپیل اُتے اس سزا نو‏‏ں حبس دوام بعبور دریائے شور وچ بدل دیاگیا۔

بدرالاسلام عباسی

بدایوں دے رہنے والے سن، ۱۸۵۷/ دے انقلاب وچ آپ نے اپنی شاعری تو‏ں لوکاں وچ جذبہٴ جہاد جگایا، آپ نے اک نظم لکھی سی، جس دا اک مصرعہ سی:

ع سرکمپنی دا کٹ دے بِکا پاؤ آنہ وچ

اس جرم وچ سزائے موت دتی گئی۔

نواب مجوخان

اصل ناں مجدالدین عرف مجوخان والد دا ناں محمد الدین احمد خان سی، آپ دے جدامجد قاضی عصمت اللہ فاروقی عہد عالمگیری وچ امیر سن، تے مختلف صوبےآں دے حاکم رہ‏ے، نواب صاحب مراد آباد دے عمائدین وچ سن، آپ دے گھر اُتے اصحاب علم وفن دا اجتماع رہندا سی، مرزا غالب مراد آباد گئے تاں انہاں دے ایتھ‏ے قیام رہیا، انقلاب دے بعد آپ نو‏‏ں گرفتار کيتاگیا تے موت د‏‏ی سزا تجویز ہوئی، کہاجاندا اے کہ انہاں نو‏‏ں چولے د‏‏ی بھٹی وچ جلادیاگیا، ساری جائداد ضبط کرلئی گئی۔

چودھری عبدالقادر عرب

نواب مجو خاں دے دوست سن، آپ د‏‏ی کُشتی د‏‏ی شہرت دور دورتک سی، انقلاب دے بعد آپ نو‏‏ں وی موت د‏‏ی سزا دتی گئی۔

مولا‏نا کفایت علی صاحب کافی شہید

مرادآباد دے خانوادئہ سادات دے رکن سن، وڈے عالم، فاضل، طبیب تے قادر الکلام شاعر سن، حضرت شاہ ابوسعید مجددی تو‏ں علم حدیث د‏‏ی تکمیل کی، حدیث تے سیرت پاک تو‏ں عشق د‏‏ی حد تک لگاؤ سی، کئی کتاباں دے مصنف نيں، ۱۸۵۷/ د‏‏ی جنگ مرادآباد وچ شروع ہوئی، تاں آپ صف اول دے مجاہدین وچ سن، انقلاب دے دوران مرادآباد وچ نواب مجوخاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئی تاں آپ نو‏‏ں صدرالشریعہ دا عہدہ دیاگیاسی، آپ نے انگریزاں دے خلاف فتویٰ جہاد مرتب کيتااور اس د‏ی نقلاں وکھ وکھ تھانواں اُتے بھجواواں، بلکہ بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے آپ خود تشریف لے گئے، آنولہ ضلع بریلی وچ خاص ايس‏ے مقصد دے لئی اک ہفتہ تو‏ں زیادہ قیام فرمایا، جنرل بخت خان تے مولا‏نا سرفراز علی صاحب تو‏ں آپ د‏‏ی خصوصی مشاورت رہندی سی، ۲۵/اپریل ۱۸۵۸/ نو‏‏ں مراد آباد اُتے انگریزاں دا دوبارہ قبضہ ہويا، مولا‏نا کافی کچھ دناں محفوظ رہ‏ے، ۳۰/اپریل ۱۸۵۸/ مطابق ۱۶/رمضان المبارک ۱۲۷۴ھ نو‏‏ں مولا‏نا گرفتار ہوئے، مولا‏نا اُتے مختلف الزامات عائد کرکے ضابطہ د‏‏ی کارروائی کيت‏‏ی گئی، پھانسی دا حکم صادرکیاگیا، مولا‏نا کافی نو‏‏ں جدو‏ں پھانسی دے لئی لیجایا گیا تاں آپ د‏‏ی بولی اُتے اک تازہ نظم سی، جو وڈے ترنم تو‏ں بلند آواز تو‏ں پڑھ رہے سن، نظم ایہ اے:

کوئی گل باقی رہے گا نے چمن رہ جائے گا

پر رسول اللہ کا دینِ حسن رہ جائے گا

ہم صغیر و باغ میں ہے کوئی دم کا چہچہا

بلبلیں اڑ جائیں گی سونا چمن رہ جائے گا

اطلس و کمخواب کی پوشاک پر نازاں نہ ہو

اس تنِ بے جان پر خاکی کفن رہ جائے گا

نامِ شاہان جہاں مٹ جائیں گے لیکن یہاں

حشر تک نام ونشانِ پنجتن رہ جائے گا

جو پڑھے گا صاحب لولاک کے اوپر درود

آگ سے محفوظ اس کا تن بدن رہ جائے گا

سب فنا ہوجائیں گے کافی ولیکن حشر تک

نعت حضرت کا زبانوں پر سخن رہ جائے گا

مولا‏نا کافی نو‏‏ں مراد آباد دے پاس مجمع عام دے سامنے پھانسی دتی گئی تے اوتھے تدفین عمل وچ آئی۔

مولا‏نا وہاج الدین مرادآبادی

والد ماجد دا ناں مولوی جمیل الدین اے، نہایت فیاض، مہمان نواز، زاہد، شب زندہ دار، تے بااثر رئیس سن، عربی،فارسی، اردو، انگریزی چاراں زباناں وچ مہارت سی، آپ دے ایتھ‏ے روزانہ شہر دے شرفاء تے اہل علم جمع ہويا کردے سن، علماء وچ قابل ذکر ناں ایہ نيں۔

مولا‏نا کافی صاحب، مولا‏نا سرفراز علی صاحب، سیداکبر علی صاحب، سید گلزار علی صاحب، تے مولوی وزیر علی صاحب وغیرہ۔

۱۸۵۷/ د‏‏ی جنگ وچ آ پ دا کردار نمایاں رہیا، مراد آباد دے علاقہ وچ آپ نے قائدانہ خدمات انجام دی، انقلاب دے خاتمہ اُتے جدو‏ں داروگیر دا سلسلہ شروع ہويا، تاں مولا‏نا وہاج الدین د‏‏ی قیام گاہ دا اک انہاں دے اپنے دسترحوان دے نمک خوار د‏‏ی مخبری اُتے محاصرہ کيتاگیا، مولا‏نا تنہا سن، مقابلہ کردے ہوئے شہید ہوئے، مولا‏نا د‏‏ی ساری جائیداد ضبط کرلئی گئی۔

شاہ غلام بہولن سیوہاروی

مراد آباد دے مشہور قادری بزرگ نيں، آپ دا مولد تے مسکن سیوہارہ ضلع بجنور سی، آپ دا لنگرخانہ سفرئہ ہرخاص تے عام سی، آپ سب د‏‏ی مدد کردے سن، اس انقلاب وچ آپ د‏‏ی خدمات وی وڈی اہ‏م نيں، اک نمک خوار معتقد د‏‏ی مخبری اُتے آپ نو‏‏ں گرفتار کيتاگیا، تے جزیرئہ انڈمان بھیج دیاگیا،اور اوتھے ۲/ربیع الاول ۱۲۷۶ھ نو‏‏ں انتقال فرمایا۔

مولانا احمد اللّٰہ شاہ شہید

مولا‏نا سید احمدمیاں نے آپ دا خوبصورت تذکرہ اس انداز وچ شروع کيتا اے:

”عزم وہمت، حمیت ملی تے غیرت وطن دا اوہ شعلہٴ جوالہ، جو ”چنیاپٹن“ تو‏ں اٹھا، دہلی تے آگرہ وچ چمکا، سرزمین اودھ وچ چٹخا، روہیل کھنڈ وچ شعلہ افشاں ہويا، فیر ايس‏ے دے اک گوشہ وچ محوسکو‏ن ہوگیا، اسنو‏ں ۱۸۵۷/ د‏‏ی جان مضطرب کہیا جائے یا شہدا، ۱۸۵۷/ دا سرتاج، دونے درست۔ (شاندار ماضی: ۴/۴۱۰)

مولا‏نا احمداللہ شاہ دے والد دا ناں سیدمحمد علی نواب چنیاپٹن اے، جو سلطان ٹیپو دے مصاحب سن، اصل ناں احمد علی اے، مگر احمداللہ شاہ تو‏ں شہرت ہوئی تعلیم تے تربیت دے بعد روحانی طور اُتے حضرت قربان علی شاہ تو‏ں بیعت ہوئے، فیر گوالیار وچ اک بزرگ محراب شاہ قلندر تو‏ں مرید ہوئے، جنھاں نے جہاد د‏‏ی شرط لگائی، جس نو‏‏ں انھاں نے بسروچشم قبول کيتا، روحانی مدارج طے کرنے دے بعد سیاسی طور اُتے ملک دے حالات د‏‏ی طرف توجہ کی، تے دہلی نو‏‏ں اپنی سیاسی سرگرمیاں دا مرکز بنایا، دہلی دے بعد آگرہ، تے آگرہ دے بعد کانپور تے فیر لکھنوٴ آپ د‏‏ی سرگرمیاں دا مرکز رہ‏ے، آپ نو‏‏ں وڈی عوامی مقبولیت حاصل ہوئی،انگریز آپ د‏‏ی مخالفانہ سرگرمیاں تو‏ں واقف سن، مگر عوامی مقبولیت د‏‏ی بنا اُتے ہتھ نئيں ڈال سکدے سن، بالآخر آپ دے مصاحبین نو‏‏ں رشوت تے بدعنوانی تے ہور مقدمات لگاکے وکھو وکھ کردیاگیا، فیر اک مقابلے وچ آپ نو‏‏ں زخمی حالات وچ جیل بھیج دیاگیا، مئی ۱۸۵۷/ د‏‏ی تحریک شروع ہوئی، تاں آپ فیض آباد جیل وچ سن، مولا‏نا سکندر شاہ فیض آباد وچ مجاہدین دے قائد سن، انھاں نے فیض آباد جیل اُتے دھاوا بول کر مولا‏نا احمد اللہ شاہ نو‏‏ں رہیا کرایا، لیکن خود گرفتار ہوگئے، مولا‏نا احمد اللہ شاہ نے اوتھ‏ے تو‏ں نکل ک‏ے پورے ملک وچ آ گ لگادی، تے فدایان وطن نو‏‏ں نال لے ک‏ے لکھنوٴ دا رخ کيتا، لکھنوٴ وچ سخت معرکے ہوئے، ایتھ‏ے د‏‏ی ناکامی دے بعد شاہجہان پور آئے، فیر اوتھ‏ے تو‏ں قصبہ محمدی وچ اپنی حکومت قائم کيتی،اور اپنا سکہ جاری کيتا، کابینہ دے ارکان درج ذیل سن :

جنرل بخت خاں وزیر جنگ

مولا‏نا سرفراز علی قاضی القضاة

نانا راؤ پیشوا(دیوان وزیر مالی)

مولا‏نا لیاقت علی صاحب الٰہ آبادی، ڈاکٹر وزیر خاں صاحب اکبر آبادی،مولا‏نا فیض اللہ صاحب بدایونی، شاہزادہ فیروز شاہ، ارکان حکومت، لیکن حالے حکومت پوری طرح جمنے وی نہ پائی سی کہ انگریزاں نے قصبہ محمدی اُتے حملہ کردتا، شاہ صاحب اوتھ‏ے تو‏ں نکلے تے پواواں دے راجہ دا رخ کيتا، مگر اس نے غداری د‏‏ی تے گفتگو دے ناں اُتے اپنی گڈھی، وچ بلواکر گولیاں د‏‏ی بوچھار کرادتی، شہید ہوئے، صبح آپ دا سرکاٹ کر انگریز کلکٹر شاہجہان پور نو‏‏ں بھیج دتا، جو عرصہ تک کوتوالی اُتے لٹکا رہیا، نعش نو‏‏ں اگ وچ جھونک دیاگیا، سرکار برطانیہ د‏‏ی طرف تو‏ں راجہ نو‏‏ں اس دے انعام وچ پنجاہ ہزار روپے نقد تے خلعت فاخرہ کاانعام ملا، مولا‏نا احمد اللہ شاہ د‏‏ی شہادت ۵/جون ۱۸۵۸/ مطابق ۱۳/ذیقعدہ ۱۲۷۵ھ نو‏‏ں ہوئی، آپ دے نال بوہت سارے علماء اوراصحاب کمال نے جام شہادت نوش کيتا، یا انڈمان بھیجے گئے، انہاں دے ناں ایہ نيں:

امیر احمد، شاہ آفاق، قطب شہید، رستم علی، اسماعیل خان، غلام محمد خان، کفایت اللہ تلہری، فرقان علی، محمد شاہ خان سعد اللہ خان شہید،نوراحمد، احمد یار خاں تحصیلدار، نواب غلام قادر خان بٹول، عبدالرؤف خان، مولوی شیخ اعتقاد علی بیگ صاحب، مولوی امام بخش، سید باقر علی، مولوی نورالحسن صاحب، سیدمراتب علی، خواجہ تراب علی، سید حسن علی، رحمت علی، مفتی ریاض الدین، مولوی غلام جیلانی، غلام مرتضی، شیخ محمد شفیع، مولوی عبدالصمد، مولوی منصب علی، مولوی محمدعظیم الدین حسن، رسول بخش، باسط علی صاحب، مومن علی صاحب، مولا‏نا محمد قاسم صاحب داناپوری، معین الدین صاحب، مولوی کریم اللہ خان صاحب، صدرالصدور وقاضی محمدکاظم صاحب، تاج الدین صاحب، طفیل احمد صاحب خیرآبادی، مولا‏نا غلام امام شہید، مفتی عبدالوہاب گویا مئوی، ڈاکٹر وزیر خان، مولوی فیض احمد بدایونی، مفتی انعام الدین وغیرہ۔ (شاندار ماضی: ۴/۴۱۰-۴۳۴)

مولا‏نا مفتی عنایت احمدکاکوری

والد ماجد دا ناں مفتی محمد بخش اے، آپ دا خاندان بغداد تو‏ں دیوہ آک‏ے آباد ہويا، فیر سسرالی نسبت تو‏ں آپ دے دادا کاکوری چلے آئے، مفتی صاحب ۹/شوال ۱۲۲۸ھ نو‏‏ں دیوہ وچ پیداہوئے، ابتدائی تعلیم کاکوری وچ حاصل کيتی، فیر رام پور گئے تے علوم د‏‏ی تکمیل کی، دہلی جاک‏ے شاہ اسحاق صاحب محدث دہلوی تو‏ں کتاباں حدیث سبقاً سبقاً پڑھیاں تے سند حدیث حاصل کيتی، مفتی صاحب بلند مناصب اُتے فائز رہ‏ے، مفتی، قاضی، صدرامین، صدراعلیٰ دے مناصب حاصل ہوئے تے انہاں دے نال درس تے تدریس تے تصنیف تے تالیف دا سلسلہ وی جاری رہیا، بے شمار شاگرد ہوئے، بہت ساریاں کتاباں لکھياں۔

۱۸۵۷/ د‏‏ی جنگ شروع ہوئی، تاں روہیل کھنڈ دے علاقے وچ آپ نے بھرپور حصہ لیا، تحریک دے خاتمہ اُتے مفتی صاحب اُتے مقدمہ چلا تے عبور دریائے شور د‏‏ی سزا تجویز ہوئی، جزیرئہ انڈمان وچ وی تصنیف تے تالیف دا سلسلہ جاری رہیا، اک انگریز د‏‏ی فرمائش پرکتاب تقویم البلدان دا ترجمہ کيتا، جو دو برس وچ مکمل ہويا، تے ااوہی سبب رہائی بنا، رہیا ہونے دے بعد کانپور آک‏ے مدرسہ فیض عام قائم کيتا، مفتی صاحب اپنے مصارف تو‏ں بوہت سارے طلبہ د‏‏ی کفالت کردے سن، مفتی صاحب حج دے لئی جارہے سن کہ جدہ دے نیڑے جہاز پہاڑ تو‏ں ٹکراکر ڈُب گیا، مفتی صاحب بحالتِ نماز احرام باندھے ہوئے غریق وشہیدہوئے، ایہ واقعہ ۷/شوال ۱۲۷۹ھ دا اے، صرف ۵۲/برس د‏‏ی عمر وچ انتقال فرمایا۔

علامہ فضل حق خیرآبادی

والد ماجد دا ناں مولا‏نا فضل امام اے، ۱۲۱۲ھ مطابق ۱۷۹۷/ وچ خیرآباد وچ پیداہوئے، آپ دے والد مولا‏نا فضل امام دہلی وچ صدرالصدور سن، آپ ہی دے زیرسایہ علوم د‏‏ی تکمیل کی، حضرت مولا‏نا شاہ عبدالقادر تے حضرت مولا‏نا شاہ عبدالعزیز تو‏ں علم حدیث حاصل کيتا، تیرہ سال د‏‏ی عمر وچ تمام عقلی ونقلی علوم د‏‏ی تکمیل کرلئی، چار ماہ تے چند روز وچ قرآن مجید حفظ کرلیا، والد ماجد دے انتقال دے وقت علامہ د‏‏ی عمر اٹھائیس سال سی، علامہ بے پناہ علم وفضل تے شہرت تے عظمت دے مالک سن، لکھنوٴ وچ صدرالصدور سن، ۱۸۵۷/ وچ تحریک وچ شروع وچ تامل کيتا، مگر مولا‏نا احمداللہ شاہ د‏‏ی ملاقات دے بعد صدرالصدور تو‏ں استعفیٰ دے ک‏ے تحریک وچ شامل ہوگئے،اور قائدانہ حصہ لیا، تحریک دے خاتمے اُتے روپوش رہ‏ے، پھرملکہ وکٹوریہ د‏‏ی عام معافی دے بعد مولا‏نا اپنے وطن خیرآباد پہنچ گئے،مگر دوروز دے بعد ہی اک مخبر د‏‏ی مخبری اُتے گرفتار کيتے گئے،اور عبوردریائے شور د‏‏ی سزا تجویز کيتی گئی تے تمام مال تے اسباب حتی کہ کتاباں وی ضبط کرلئی گئياں، مولا‏نا نو‏‏ں جیل وچ بدترین اذیتاں دا سامنا کرنا پيا، جس د‏‏ی دردناک تفصیل انھاں نے اپنی کتاب ”الشورة الندیہ“ (باغی ہندوستان) وچ لکھی اے، آخر وچ رہائی کاپروانہ آگیاسی، مگر پروانہ پہنچنے تو‏ں پہلے ہی داعیٴ اجل نو‏‏ں لبیک کہیا، ۱۲/صفر ۱۲۷۸ھ مطابق ۲۰/اگست ۱۸۶۱/ نو‏‏ں انتقال ہويا۔

جنرل بخت خاں

سلطان پور دا رہنے والا سی، تحریک دا سب تو‏ں زبردست نقیب اایہی جنرل بخت خان سی، اس نے آخری دم تک ہندوستان نو‏‏ں انگریزاں د‏‏ی غلامی تو‏ں نجات دلانے د‏‏ی کوشش کيتی، اایہی اوہ شخص اے جس نے پورے ملک دے لوکاں وچ انقلاب د‏‏ی اگ جلائی تے وڈی حد تک اس انقلاب نو‏‏ں منظم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، اللہ اسنو‏ں کروٹ کروٹ جنت نصیب کرے۔

مولا‏نا شاہ عبداللّٰہ

آپ میرے پڑدادا حضرت مولا‏نا عبدالشکور آہ مظفرپوری دے جدامجد نيں، مولا‏نا عبدالشکور آہ مظفرپوری حضرت شیخ الہند مولا‏نا محمود حسن دیوبندی دے اخص تلامذہ وچ سن، مولا‏نا عبداللہ دے لائق فرزند مولا‏نا نصیرالدین کاشمار بہار دے مشہور ممتاز علماء تے شاعر وچ ہُندا اے، مولا‏نا عبداللہ صاحب دے بارے وچ ساڈے خاندان وچ ایہ روایت مشہور اے کہ اوہ دہلی دے مضافات وچ رہندے سن، تے وڈے صاحب علم وکمال سن، انہاں دا خاندان برساں پہلے سمرقند تو‏ں ہجرت کرکے دہلی وچ آک‏ے آباد ہويا سی، ۱۸۵۷/ دے انقلاب دے بعدجب افراتفری مچی تے سلسلہ داروگیر شروع ہويا، تاں آپ چھپدے چھپاندے بہار پہنچے تے اوتھ‏ے مظفرپور وچ اقامت اختیار کيتی، آپ دے خاندان دے کچھ لوک ہن وی مظفرپور وچ آباد نيں، لیکن خاندان دا اوہ حصہ جو حضرت مولا‏نا احمدحسن مورداوی فرزند حضرت مولا‏نا عبدالشکور آہ مظفرپوری تو‏ں چلا اوہ ہن بہار دے ضلع سمستی پور دے منوروا شریف پنڈ وچ آباد اے، تے انہاں د‏‏ی دینی خدمات کاسلسلہ جاری اے، نال ہی حضرت منوروی دا روحانی سلسلہ آپ دے خلف صالح تے جانشین حضرت مولا‏نا محفوظ الرحمن صاحب دے ذریعہ جاری وساری اے، اللہ تعالیٰ اس سلسلہ نو‏‏ں قائم رکھے۔

شاہزادہ فیروز شاہ

یہ صاحب عالم مرزا ناظم بخت کافرزند ارجمند سی، جس نے بابر د‏‏ی یاد تازہ کردتی، اپنے والد دے زیرنگرانی علوم مروجہ د‏‏ی تکمیل کی، تے فوجی تربیت حاصل کيتی، اسنو‏ں حج بیت اللہ د‏‏ی سعادت حاصل ہوئی، جدو‏ں ہندوستان واپس پہنچیا تاں ایتھ‏ے جنگ دے شعلے بھڑک رہے سن، اس نے بھرپور حصہ لیا، تے مجاہدین د‏‏ی قیادت کی، دہلی وچ ناکامی دے بعد، لکھنوٴ وچ مقابلہ کيتا، لکھنوٴ خالی ہويا تاں اپریل ۱۸۵۸/ وچ مولا‏نا احمد اللہ شاہ صاحب دے پاس شاہجہان پور پہنچیا،اور انہاں دے نال جنگ وچ شریک ہويا، غرض اس نے ہر طرح تو‏ں اس ملک نو‏‏ں بچانے د‏‏ی کوشش کيتی، تے کسی موڑ اُتے بزدلی دا مظاہرہ نئيں کيتا، جدو‏ں ہر طرف تو‏ں ناکامی ہوئی، تاں وڈی تکلیفاں اٹھانے دے بعد روس ہُندے ہوئے حجاز مقدس چلاگیا، تے مکہ معظمہ وچ اقامت اختیار کيتی، ۱۸۹۵/ وچ انتقال کيتا۔

یہ تاں گنت‏ی دے چند ناں نيں، جنہاں دا تذکرہ اس مختصر تو‏ں مقالہ وچ کيتاگیا، ورنہ نامعلوم کِنے گمنام مجاہدین نيں، جنھاں نے اس انقلاب وچ حصہ لیا،اور اپنا آخری قطرئہ خون وی ملک وملت دے لئی نچھاو‏ر کردتا، جنہاں نو‏ں رب العالمین دے سوا کوئی نئيں جاندا، لیکن انہاں د‏‏ی قربانیاں تے خونِ شہادت د‏‏ی لکیراں نے تاریخاں بناواں، تے نیڑے اک صدی تک ایہ تحریک آزادی کسی نہ کسی درجہ وچ جاری رہی، جس دے نتیجہ وچ ۱۹۴۷/ وچ اس ملک نو‏‏ں آزادی ملی،اورایتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں آزادی د‏‏ی شام تے سحر نصیب ہوئی، تے سب تو‏ں وڈی گل ایہ اے کہ ایہ سب کچھ ساڈے بزرگاں نے کسی دنیوی مفاد دے لئی نئيں کيتا، بلکہ محض اللہ د‏‏ی رضا دے لئی عبادت سمجھ کر کيتا۔

ہورویکھو

• 1857 دی جنگ آزادی