یحیٰی بن آدم

معلومات شخصیت
کنیت	ابوزکریا
نمایاں کارنامے
دیگر سرگرمیاں

خراج اسلامی حکومت کیت‌ی آمدنی دا اک شعبہ اے اس دا قیام آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دے زمانہ ہی وچ ہوچکا سی، حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ دے زمانہ وچ اس وچ کوئی خاص تغیر نئيں ہويا، حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے البتہ حکومت دے دوسرے شعبےآں د‏‏ی طرح اس کوایک حد تک منظم کيتا تے اس دے انتظام وچ بوہت سارے تغیرات کيتے، اس دے بعد تو‏ں برابر اس شعبہ وچ اصلاح وترقی ہُندی رہی؛ لیکن ڈیڑھ صدی تک اس دا کوئی مکمل تحریری دستور مرتب نئيں ہويا سنہ۱۷۰ھ وچ جدو‏ں ہارون رشید خلیفہ ہويا تواس نے اس کم د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی تے قاضی ابویوسف رحمہ اللہ تو‏ں اس موضوع پرایک خاص کتاب لکھنے د‏‏ی درخواست کيتی؛ انہاں نے اس مبارک کم کواپنے ذمہ لیا تے کتاب الخراج دے ناں تو‏ں اک کتاب لکھ کرہارون دے سامنے پیش کيتی، کتاب دے ناں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ کتاب صرف خراج یعنی اسلامی ٹیکس تو‏ں متعلق ہوئے گی؛ لیکن ایسا نئيں اے؛ بلکہ ایہ کتاب اسلامی حکومت کیت‌ی مالی آمدنی تے خراج دا اک مکمل دستور ا‏ے۔ امام ابویوسف رحمہ اللہ ہی دے زمانہ یااس دے نیڑے قریب اس موضوع پرمتعدد کتاباں لکھی گئی، جنہاں وچ یحییٰ بن آدم د‏‏ی کتاب الخراج تے ابوعبیدہ د‏‏ی کتاب الاموال زیادہ مشہور نيں۔ اوّل الذکر یعنی امام ابویوسف رحمہ اللہ تے ان د‏‏ی کتاب دا ذکر کتاب دے شروع وچ آچکا اے تے اس کتاب دا خاتمہ ثانی الذکر دے سوانح حیات تے ان د‏‏ی کتاب دے تعارف پرکیا جاندا اے، انشاء اللہ تعالیٰ ثالث الذکر دا تذکرہ کتاب دے دوسرے حصہ وچ آئے گا۔

ناں و نسب

یحییٰ ناں، ابوزکریا کنیت، پورا سلسلہ نسب ایہ اے: یحییٰ بن آدم (امام نووی نے آدم تے سلیمان دے درمیان علی دے ناں دا اک وادھا کيتا اے، جو عام تذکراں دے بیان دے خلاف اےبن سلیمان الاموی (اموی نسبت دلائی اے، نسبی نئيں یعنی انہاں دے والد آدم خالد بن خالد اموی دے غلام سن، اس وقت ایہ عام دستور سی کہ غلام اپنے آقا د‏‏ی نسبت دے نال منسوب ہُندے سن، اس طرح یحییٰ وی غلامانِ اسلام د‏‏ی لسٹ وچ داخل نيں؛ لیکن خود خالد تے اس دے باپ تے دادا دے متعلق اہلِ تذکرہ خاموش نيں، خالد دا جدعلی عقبہ بن معیط جورسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی دشمنی وچ مشہور سی، بدر دے روز گرفتار ہويا تے قتل کيتا گیا؛ البتہ اس دے لڑکے ولید نے فتح مکہ دے روز اسلام قبول کيتا، خالد دا مختصر تذکرہ ابن سعد نے کيتا اے، جلد:۶، صفحہ نمبر:۲۳۳) یحییٰ دے دادا سلیمان دا کوئی تذکرہ رجال دیاں کتاباں وچ نئيں ملدا، انہاں دے والد آدم البتہ حدیث دے ثقہ راویاں وچ نيں، ابن سعد تے رہتل وچ انہاں دا تذکرہ موجود اے، صحیح مسلم وچ وکیع د‏‏ی سند تو‏ں ان د‏‏ی اک روایت وی موجود ا‏ے۔

سنہ ولادت

اہلِ تذکرہ نے یحییٰ دے سنِ ولادت د‏‏ی کوئی تصریح نئيں کيتی اے؛ لیکن بعض قوی قرائن تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سنہ۱۴۰ھ یااس دے کچھ پہلے یابعد ان د‏‏ی ولادت ہوئی اوہ قرائین ایہ نيں: (۱)تمام اہلِ تذکرہ متفق نيں کہ ان د‏‏ی وفات سنہ۲۰۳ھ وچ ہوئی۔ (۲)ان دے قدیم شیوخ وچ مسعر بن کدام متوفی سنہ۱۵۵ھ یا سنہ۱۵۳ھ تے قطر بن خلیفہ متوفی سنہ۱۵۵ھ نيں، اس حساب تو‏ں انہاں دے تے یحییٰ دے سنہ وفات وچ تقریباً ۵۰/برس دا فرق ا‏ے۔ (۳)یہ وی معلوم اے کہ اس وقت تک بالکل چھُٹے بچےآں کوسماع حدیث (حدیث سنانے) دا دستور نئيں شروع ہويا سی؛ بلکہ جدو‏ں اوہ سن شعور کوپہنچ جاندے سن، تب شیوخ انہاںاں اپنے حلقہ درس وچ لیندے سن، اس لئی ظاہر اے کہ مسعر بن کدام (سنہ۱۵۵ھ یاسنہ۱۵۳ھ) وعیرہ تو‏ں سماع دے وقت گھٹ تو‏ں گھٹ ان د‏‏ی عمر ۱۵/برس د‏‏ی رہی ہوئے گی، اس اعتبار تو‏ں اگرمسعر بن کدام دا سنہ وفات ۱۵۳/ قرار دتا جائے تووفات دے وقت یحییٰ د‏‏ی عمر ۶۵/سال تے اگرسنہ۱۵۳ھ قرار دتا جائے تو۶۳/برس د‏‏ی سی، اس لئی ظاہر اے کہ انہاں دا سنہ ولادت سنہ ۱۳۸ھ یا سنہ۱۴۰ھ قرار دینا پئے گا، واللہ اعلم بالصواب۔

تعلیم وتربیت

تذکراں تو‏ں ایہ پتہ نئيں چلدا کہ ان د‏‏ی تعلیم وتربیت کہیاں تے کس د‏‏ی نگرانی وچ ہوئی تے انہاں نے کیہ کہیا علوم حاصل کیئے؛ لیکن انہاں دے شیوخ د‏‏ی لسٹ تے ان د‏‏ی کتاب دے دیکھنے تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ انہاں نے خالص دینی علوم د‏‏ی طرف اپنی توجہ مبذول رکھی سی تے اس دے حصول دے لئی تقریباً تمام علمی مراکز مثلاً مکہ، مدینہ، کوفہ، حمص وغیرہ وچ پہنچے تے خصوصیت تو‏ں قرآن وحدیث کسی حد تک فقہ وچ وی دسترس بہم پہنچائی، انہاں دے شیوخ د‏‏ی لسٹ وچ حمزہ بن حبیب الزیات وی نيں، جوعلم قرأت دے امام نيں، انہاں دے تلمذ د‏‏ی وجہ تو‏ں قیاس ہُندا اے کہ شاید انہاں نے علم قرأت وچ وی کچھ دستگاہ بہم پہنچائی ہوئے۔

شیوخ د‏‏ی لسٹ

اُنہاں دے شیوخ دے جونام مل سک‏ے نيں، ان د‏‏ی تعداد ۹۰/اے جنہاں وچو‏ں ۷۳/تو‏ں انہاں نے کتاب الحراج وچ تے باقی ۱۷/تو‏ں دوسری کتاباں وچ روایت کيتی اے انہاں دے ناں تھلے درج کیندے جاندے نيں: ابراہیم بن حمید بن عبدالرحمن الرؤاسی، ابراہیم بن حمید الزبرقانی الدیمی، ابراہیم بن محمد بن ابی یحییٰ الاسلمی، اسرائیل بن یونس بن ابی اسحاق السبیعی، اسماعیل بن ابراہیم بن مقسم بن علیہ، اسماعیل بن عیاش ابن سلم العنصی الحمصی، ابوایاس (عبدالملک بن جویہ)، ایوب بن جابر بن سیار الحنفی السحیمی الیمامی، ابوبکر ابن عیاش بن سالم الاسدی، ابوبکر بن النہشلی الکوفی، جریر بن عبالدحمید الضبی، جعفر بن زیاد الاحمر، حاتم بن اسماعیل المدنی الحارثی، حیان بن علی الغزی الکوفی، حسن بن ثابت الثعلبی الاحول، الحسن ابن صالح بن صالح بن حی، ابوعبداللہ الثوری الکوفی، الحسن بن عیاش بن سالم الاسدی الکوفی، حسین بن زید بن علی بن الحسین، حفص بن غیاث بن طلق القاضی، حماد بن زید بن درہم، حماد بن سلمہ بن دینار، ابوسلمہ، حمید بن عبدالرحمنٰ بن حمید الرواسی، زہیر بن معاویۃ الجعفی الکوفی، زیاد بن عبداللہ بن الطفیل ابلکائی، سعید بن سالم بن ابی الہیفاء، سعد بن عبدالجبار الزبیدی الحمصی، سفیان بن سعید بن مسروق الثوری، الامام سفیان بن عیینہ، ابن ابی عمران الہلالی، سلابن سلیم ابوالاحوص الحنفی الکوفی، ستان بن ہارون البرجمی، شریک بن عبداللہ ابن ابی شریک القاضی النخعی، الصلت بن عبدالرحمن الزبیدی، عباد بن العوام بن عمر، عثربن القاسم الزبیدی، ، ابوزبید، عبداللہ بن ادریس بن یزید الادوی، عبداللہ بن المبارک، عبدر بہ بن نافع الکنانی ابوشہاب الحتاط الاصغر، عبدالرحمن بن حمید بن عبدالرحمٰن الرواسی، عبدالرحمن بن ابی الزناد، عبدالرحمن القاری، عبدالرحیم بن سلیمان المروزی الاشل، عبدالسلام بن حرب بن سلم الکوفی، عبدالملک بن جویتہ ابوایاس، عبدۃ بن سلیمان الکالابی، عبداللہ بن عبیدالرحمن الاشجعی، عتاب بن بشیر الجزری، عثمان بن مقسم البری، علی بن ہاشم بن البرید، عمار بن رزیق الضبی ابوالاحوص الکوفی، عمربن ہارون الخراسانی البلغی، عمربن ثابت ابن ہرمز بن ابی المقدام، فضیل بن عیاض بن مسعود بن بشرالتمیمی، قران بن تمام الاسدی ابوالبی، قیس بن الربیع الاسدی، مبارک بن فضالہ، محمد بن الحسن بن فرقد الشیبانی صاحب ابی حنیفہ، محمد بن خازم التمیمی، ابومعاویۃ الضریر، محمد بن طلحہ بن طلحہ بن مصرالیامی، محمد بن فضیل بن غزوان الضبی، مسعود بن سعد الجعفی الکوفی، مفضل بن صدقہ الکوفی، ابوحماد الحنفی، مفضل بن مہلہل السعدی، ابوعبدالرحمن، مندل ابن علی العنزی الکوفی، ہیشم بن بشر بن القاسم السلمی ابومعاویہ، ابن واقد المدنی، ورقاء بن عمر بن کلیب الیشکری، ابن مبارک دے شیخ نيں، وضاح بن عبداللہ الشیکری ابوعوانہ، وکیع بن الجراح ابن ملیح الرواسی، وہب بن خالد بن عجلان الباہلی، یحییٰ بن زکریا بن ابی زائدہ، یزید بن ابراہیم التشری ابوسعید، یزید بن عبدالعزیز بن سیاہ الاسدی الحمانی، یونس بن یزید بن ابی النجاد الاہلی۔ یہ ان شیوخ د‏‏ی لسٹ سی، جنہاں تو‏ں انہاں نے کتاب الخراج وچ روایت کيتی اے، کتاب الخراج دے علاوہ جنہاں شیوخ تو‏ں روایت کيتی اے، انہاں دے ناں ایہ نيں: ابراہیم بن سعد بن ابراہیم الزہری، بشر بن السری ابوعمروالافوہ، جریر بن حازم بن عبداللہ الازدی، حسین بن علی بن الولیدالجعفی، حمزہ بن حبیب الزیات، سعید بن سالم القداح ابوعثمان المکی، عبداللہ ابن عثمان البصری، عبدالعزیز بن سیاہ الاسدی الحمانی، عیسیٰ بن طہمان، فضیل بن مرزوق الاغر، قطر بن خلیفہ المخزومی الحناظ، قطبہ بن عبدالعزیز بن سیارہ، مالک بن مغول بن عاصم البجلی، محمد بن اسماعیل بن رجاء الزبیدی الکوفی، مسعر بن الکدام بن ظہیرالعامری، موسیٰ بن قیس الحضرمی الفراء عصفورالجنۃ، یونس بن ابی اسحاق السبیعی۔ ان شیوخ وچ بعض ایداں دے لوکاں دے ناں وی نيں جو انہاں دے اصحاب واحباب وچ شمار ہُندے نيں، مثلاً حسن بن صالح جنہاں تو‏ں انہاں نے تقریباً پنجاہ تو‏ں ودھ جگہ روایت کيتی اے؛ لیکن ابن حزم نے ان کویحییٰ دے اصحاب وچ شمار کيتا ا‏ے۔ محدثین دے دستور دے مطابق انہاں نے اپنے ہمعصراں (محدثین کواگراپنے اصاغر تو‏ں وی روايتاں مل جاندیاں سن تووہ روایت کرلیندےسن) تے چھوٹاں تو‏ں وی روايتاں د‏‏ی نيں تے بعض جگہ توباپ تے بیٹے دونے تو‏ں روایت کردے نيں، مثلاً عبدالرحمن بن الرواسی تو‏ں وی روایت کيتی اے تے انہاں دے لڑکے حمید تو‏ں وی؛ ايس‏ے طرح عبدالعزیز بن سیارہ تے انہاں دے دونے لڑکے یزید تے قطبہ تو‏ں روايتاں کيتیاں نيں۔

تلامذہ

یحییٰ د‏‏ی روایت تے ان تلامذہ د‏‏ی کثرت تو‏ں پتہ چلدا اے کہ انہاں دا حلقہ درس وسیع رہیا ہوئے گا؛ لیکن اہل تذکرہ وچو‏ں کِسے نے وی انہاں دے درس وتدریس دے متعلق کوئی تصریح نئيں کيتی اے، انہاں دے تلامذہ د‏‏ی لسٹ وچ بعض وڈے بڑے ائمہ حدیث مثلاً اسحا بن راہویہ، یحییٰ بن معین وی شامل نيں، تلامذہ د‏‏ی لسٹ بہت لمبی اے، ان وچ چند ناں درج کیندے جاندے نيں، جنہاں تو‏ں صحاحِ ستہ وچ روایت موجود ا‏ے۔ احمد بن ابی رجا عبداللہ الہردی، احمد بن سلیمان الرہادی، احمد بن عمرالواقدی، احمد بن محمد بن حنبل، اسحاق بن ابراہیم البخاری، اسحاق بن راہویہ مشہور امام حدیث، بشربن خالد العسکری، حسن بن علی بن عفان العامری، الحسن بن علی الخلال حافظ حدیث، الحسین بن علی بن الاسود العجلی، حقص ابن عمر المہرقانی ایہ ابوحاتم تے ابوزرعہ دے شیخ نيں، سفیان بن وکیع بن الجراح، عباس بن حسین القنطری، ابوبکر عبداللہ بن شیبہ، عبداللہ بن محمدالمسندی، عبدالاعلیٰ بن واصل الاسدی، عبدالرحمن ابن صالح الازوی، عبد بن حمید، عبدہ بن عبداللہ الخزاعی الصفار، عبید بن بعیش المحاملی، عثمان بن ابی شیبہ، عصمۃ ابن الفضل النیشاپوری، علی بن عبداللہ بن المدینی، علی بن محمدالطنافسی، محمد بن اسماعیل، ابوبکر بن علیہ، محمد بن عبداللہ بن المبارک المخرمی، محمدبن رافع النیشاپوری، ابوکریب محمد بن العلا الہمدانی، محمد بن عمر بن الولید الکندی، محمد بن الولید بن ابی ولید الفحام، محمود بن غیلان المروزی، موسیٰ بن خرام مشہور فقیہ سن، موسیٰ بن عبدالرحمن المسروتی، ہارون بن عبداللہ الحمال حافظ حدیث سن، واصل بن عبدالاعلی ابن ہلال الاسدی، یحییٰ بن معین رحمہم اللہ جرح وتعدیل دے امام سن ۔

دربار تو‏ں بے تعلقی

یحییٰ نے تقریباً ۶/خلفاء منصور، ہادی، مہدی، ہارون، امین، مأمون دا زمانہ پایا؛ لیکن انہاں وچو‏ں کِسے خلیفہ دے دربار تو‏ں انہاں نے اپنا تعلق نئيں قائم کيتا تے نہ حکومت دا کوئی عہدہ قبول کيتا۔

علم وفضل

علم وفضل دے لحاظ تو‏ں یحییٰ ممتاز حیثیت رکھدے سن، امام ذہبی نے تذکرۃ الحفاظ وچ ان کوطبقہ سابعہ وچ شمار کيتا اے، جس وچ امام شافعی، عبدالرحمن بن مہدی، ابوداؤد طیالسی وغیرہ نيں۔ امام ذہبی نے علی بن المدینی تو‏ں جوائمہ حدیث وچو‏ں نيں، روایت کيتی اے کہ حدیث د‏‏ی سند دا مدار زیادہ ترچھ آدمیاں پرہے، اہلِ مدینہ وچ ابن شہاب زہری، اہل مکہ وچ عمروبن دینار، اہل بصرہ وچ قتادہ تے یحییٰ بن ابی کثیر، اہل کوفہ وچ ابواسحاق تے اعمش؛ پھران چھ دا علم ان بارہ آدمیاں وچ پھیلا، اہلِ مدینہ وچ امام مالک تے ابن اسحاق تے اہلِ مکہ وچ ابن جریج تے ابن عیینہ تے اہلِ بصرہ وچ سعید بن ابی عروبہ وحماد بن سلمہ وابوعوانہ وشعبہ ومعمر تے اہلِ کوفہ وچ سفیان ثوری تے اہلِ شام وچ امام اوزاعی تے واسط وچ ہیشم، پھران ائمہ دا علم تین آدمیاں یحییٰ القطان، یحییٰ بن زکریا، تے وکیع بن جراح وچ سمٹ آیا تے پھران تِناں تو‏ں ایہ امانت عبداللہ بن مبارک، عبدالرحمن بن مہدی تے یحییٰ بن آدم د‏‏ی طرف منتقل ہوئی۔ یعقوب بن شیبہ فرماتے نيں کہ اوہ ثقہ، کثیر الحدیث تے بہت وڈے فقیہ سن؛ حالانکہ انہاں دا سن بہت زیادہ نئيں سی، علی بن مدینی فرمایا کردےسن کہ انہاں دے پاس علم سی ابواسامہ فرماتے نيں کہ وچ جدو‏ں یحییٰ بن آدم کودیکھدا ہاں توامام شعبی یاد آجاتے نيں، یعنی اوہ امام شعبی د‏‏ی طرح جامع العلوم سن، ابن سعد، یحییٰ بن معین، ابوحاتم، ابن حبان وغیرہ نے ان د‏‏ی توثیق د‏‏ی اے، یحییٰ بن ابی شیبہ دے لفظاں ایہ نيں کہ: ثقہ، صدوق، ثبت، حجۃ، یحییٰ قابل اعتماد تے حجۃ سن، انہاں دے علم وفضل دے متعلق ان ائمہ د‏‏ی رائے سب تو‏ں وڈی سند ا‏ے۔

مسلک

ان دے زمانہ تک تخرب تے عامیانہ تقلید دا دور شروع نئيں ہويا سی تے نہ اس وقت محدثین تے فقہاء اپنے لئی اس لقب کوپسند کردےسن؛ بلکہ علماء قرآن وحدیث وآثار د‏‏ی روشنی وچ اپنی بصیرت دے مطابق فتویٰ دیندےسن؛ اگرکسی مسئلہ وچ اوہ خود رائے قائم نئيں کرپاتےسن توائمہ وچو‏ں جنہاں دی رائے انہاںاں پسند ہُندی اس کواختیار کرلیندے سن، اوہدی سب تو‏ں وڈی وجہ ایہ سی کہ اس زمانہ وچ تشنگانِ علم بغیر کسی عصبیت تے تخرب وتعصب دے مختلف شیوخ تو‏ں سماع حدیث تے مختلف الخیال فقہا د‏‏ی حدمت وچ جاک‏ے تحصیل فقہ کردے سن، اس لئی ان وچ کورانہ تقلید تے تنگ نظری پیدا نئيں ہونے پاندی سی، امام محمد حدیث وچ امام مالک دے شاگرد سن، اسد بن فرات تے امام شافعی نے امام محمد تو‏ں فقہ د‏‏ی تحصیل د‏‏ی سی، خود امام ابوحنیفہ تے امام مالک دے درمیان علمی مذاکرے ہُندے رہندےسن (اس وقت تک دومسلک حنفی تے مالکی رواج پاچکے سن، یحییٰ اپنی کتاب وچ دونے وچو‏ں ہرایک د‏‏ی کسی جگہ موافقت تے کِسے جگہ مخالفت کردے نيں) امام احمد بن حنبل، امام ابویوسف دے شاگرد سن، ایسی بہت مثالاں پیش کيتی جاسکتی نيں۔ یحییٰ بن آدم نے وی مختلف الخیال محدثین تے فقہاء تو‏ں تحصیلِ علم د‏‏ی سی، اک طرف اوہ امام محمد تو‏ں روایت کردے نيں، دوسری طرف تو‏ں حسن بن صالح دے جنہاں کوامام محمد تو‏ں شدید اختلاف سی، خاص تلامذہ وچ سن، شاید ایہی وجہ سی کہ اوہ کسی خاص امام دے مسلک دے پابند نئيں ہوسک‏ے۔ تے نہ انہواں نے اپنی کتاب کوکسی خاص مسلک تک محدود رکھیا، انہاں دے مسلک دے متعلق ایہ کہنا زیادہ صحیح ہوئے گا کہ انہاں دا تعلق محدثین د‏‏ی جماعت تو‏ں سی؛ چنانچہ کتاب وچ جتھے جہاں عندنا یاعند اصحابنا یاجماعۃ عن اصحابنا وغیرہ دے لفظاں استعمال کيتے نيں اس تو‏ں وی پتہ چلدا اے کہ مسائل وچ انہاں دا نقطہ نظر محدثانہ سی۔

لکھداں

امام نووی نے یحییٰ د‏‏ی تصنیفات وچ صرف کتاب الخراج دا تذکرہ کيتا اے، امام ذہبی نے لکھیا اے کہ ھوصاحب التصانیف اوہ صاحب لکھداں نيں؛ لیکن انہاں نے وی کتاب الخراج دے علاوہ کسی دوسری کتاب دا تذکرہ نئيں کيتا ا‏ے۔ ابن ندیم نے کتاب الخراج دے علاوہ دواور کتاباں دا وی تذکرہ کيتا اے (ڈاکٹر جیونیول تے ابوالاشبال دونے مصمحین وچو‏ں کِسے د‏‏ی نظر ابن ندیم پرنہاں سی؛ ايس‏ے لئی انہاں نے تصنیفات وچ صرف کتاب الخراج دا تذکرہ کيتا اے) کتاب الزوال تے کتاب الفرائض (ابن ندیم وچ کتاب الفرائض دے بعد ڈیش اے، اس دے بعد کبیر وکھ، ڈیش دے نال لکھیا ہويا اے، اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ دوکتاباں نيں؛ لیکن ميں نے اس کوطابعت د‏‏ی غلطی سمجھ کرکبیر کوکتاب الفرائض د‏‏ی صفت قرار دے دتا اے) اس دے متلق لکھیا اے کہ ایہ بہت وڈی کتاب اے؛ مگران وچ کتاب الخراج دے علاوہ کسی تے کتاب دے موجود ہونے دا کوئی علم نئيں ا‏ے۔ کتاب الخراج وی ہن تک ناپید تھی؛ لیکن اک فرانسیسی مستشرق ڈاکٹر جانیبول دے ذریعہ چند سال ہوئے کہ سامنے آئی ا‏ے۔ ڈاکٹر جانیبول کوکتاب الخراج دا اک قدیم نسخہ ایم، شارل سیفر دے ایتھ‏ے جوپیرس وچ علوم مشرقیہ دے صدر نيں ملیا؛ انہاں نے وڈی دیدہ ریزی تو‏ں اوہدی تصحیح د‏‏ی تے اس پرفرنچ وچ اک مقدمہ لکھ ک‏ے سنہ۱۸۹۸ء وچ مطبعہ بریل، لیڈن تو‏ں شائع کيتا، ایہ نسخہ پنجويں صدی دے آخ رکا لکھیا ہويا اے تے اوہدی ضخامت ۹۵/صفحات اے، کتاب تو‏ں صاحب نسخہ دے ناں دا پتہ نئيں چلدا؛ لیکن کتاب د‏‏ی پشت پرانہاں نے اپنے شیخ اوراپنے معاصرین دے سماع د‏‏ی جویادداشت لکھی اے، اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ صاحب نسخہ نے ابوعبدالرحمن بن علی اللبری تو‏ں جوکتاب دے مرتب تے جنہاں پراس کتاب د‏‏ی تمام سنداں منتہی ہُندیاں نيں، براہِ راست سماع کيتا اے، شیخ بسری دے سماع د‏‏ی یادداشت ایہ اے: ابوالقاسم علی بن حمد بن البسری النبد ارورلدہ ابوعبداللہ الحسین ونوفل بن علی محمد بن علی الاسائی فی المحرم سنۃ ست عشرۃ وادبعمائۃ۔ ترجمہ: شیخ بسری دے پوت‏ے تے انہاں دے لڑکے ابوعبداللہ تے نوفل وغیرہ نے وی سماع کيتا اے تے ایہ سماع محرم سنہ۴۱۶ء وچ ہوئے۔ (الاسائی، اصل وچ اس طرح لکھیا ہويا اے، کِسے مصحح نے اس دے متعلق کچھ کہیا وی نئيں اے؛ لیکن میرا ذاندی خیال ایہ اے کہ ایہ اسنانی اے)۔ دوسری یاددشات وچ کچھ اپنے اسيں عصرسامعین دے ناں وی لکھے نيں، انہاں دے ناں دے ذکر دے بعد لکھدے نيں کہ ان لوکاں نے جمادی الاولیٰ سنہ۴۸۴ھ وچ سماع کيتا اے، غالباً ایہ اختتام سماع د‏‏ی تریخ اے؛ لیکن کدرے وی اپنے سماع د‏‏ی تریخ نئيں لکھی اے، کتاب دے ہرحصہ دے شروع وچ: أخبرنا الشيخ أبو عبدالله الحسين بن علي بن أحمد بن البسري۔ ترجمہ:شیخ بسری نے اسيں تو‏ں بیان کيتا۔ کے لفظاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ انہاں دا سماع شیخ بسری تو‏ں براہِ راست اے تے چونکہ سنہ۴۸۴ھ تو‏ں پہلے انہاں نے اپنے یاکسی دوسرے دے سماع د‏‏ی تریخ نئيں لکھی اے، اس لئی قیاس ہُندا اے کہ سنہ۴۸۴ھ ہی انہاں دے سماع د‏‏ی تریخ ہوئے گی۔ بسری (بسری بغداد دے مشہور محدثین وچ نيں، سنہ۴۰۹ھ یا سنہ۴۱۰ھ وچ ان د‏‏ی ولادت ہوئی سی تے سنہ۴۹۷ھ وچ وفات پائی، سمعانی نے انہاں دا تذکرہ کيتا اے، صفحہ نمبر:۸۱) نے اس کتاب دا سماع اپنے شیخ ابوعبداللہ بن یحییٰ السکری تو‏ں سنہ۴۱۶ھ وچ کیہ سی، سماع دے وقت ان د‏‏ی عمر۷،۸/برس تو‏ں ودھ نئيں سی، ظاہر اے کہ اس عمر دے روایات پرپورے طور پراعتماد نئيں کيتا جاسکتا؛ لیکن بسرتی د‏‏ی مرویات کواس درجہ قبولیت حاصل ہوئی کہ ان د‏‏ی کم عمری اعتماد واعتبار دے لئی مانع نئيں رہی۔ ڈاکٹر جانیبول نے کتاب د‏‏ی تصحیح وتحشیہ وچ کافی محنت کيتی سی؛ لیکن پھربھی اس وچ کچھ نہ کچھ خامیاں رہ گئی سن، اس لئی قاضی ابوالاشیال احمد شاکر مصری نے دوبارہ اوہدی تصحیح د‏‏ی جتھے جہاں ڈاکٹر صاحب د‏‏ی تصحیح وچ غلطی سی، اوہدی نشاندہی د‏‏ی (مثلاً صفحہ نمبر:۶۳،۱۲۲،۱۲۳، وچ اوہدی تفصیل موجود اے) تے دوسرے ماخذاں تو‏ں ہرمسئلہ د‏‏ی مراجعت کرکے اوہدی تخریج د‏‏ی تے یحییٰ بن آدم دے سوانح حیات تے انہاں دے شیوخ تلامذہ د‏‏ی لسٹ دے نال سنہ۱۳۴۷ھ مطابق سنہ۱۹۲۸ء وچ دوبارہ مطبعہ سلفیہ قاہرہ تو‏ں شائع کيتا، فجزاہ اللہ احسن الجزاء۔ قاضی صاحب نے اس سلسلہ وچ سب تو‏ں وڈا کم ایہ کیہ اے کہ کتاب دے رجال د‏‏ی پوری تحقیق د‏‏ی اے تے ان د‏‏ی تعدیل وجرح دے سلسلہ وچ جوکچھ کہیا گیا اے، اوہدی نقل کردتا اے، علاوہ براں جومسائل امام ابویوسف تے یحییٰ دیاں کتاباں وچ مشترک نيں حاشیہ وچ ان د‏‏ی وی تصریح کردتی اے، ایہ حاشیہ اپنی افادیت دے لحاظ تو‏ں کتاب د‏‏ی اک مختصرشرح اے؛ لیکن انہاں نے ایہ نئيں لکھیا کہ اس کتاب دا کیہ درجہ اے؟ اوہدی خصوصیات کیہ نيں تے امام ابویوسف تے یحییٰ دیاں کتاباں وچ جوایک ہی موضوع تو‏ں متعلق نيں کیہ فرق اے، آئندہ سطور وچ ايس‏ے دے متعلق کچھ عرض کرنا ا‏ے۔ پوری کتاب چار حصےآں وچ اے، جنہاں وچ ۲۳/ابواب تے ۶۴۰/مسئلے نيں، مؤلف نے صرف دوآخری حصےآں تبویب د‏‏ی سی، باقی دوحصاں د‏‏ی تبویب مصح نے د‏‏ی اے تے اُتے حاشیہ وچ عنوانات د‏‏ی سرخیال قائم کردتی نيں۔ یحییٰ د‏‏ی روایات تے انہاں دے اقوال عام طور تو‏ں مشہور نيں تے تمام متقدم تے متاخر محدثین نے اپنی اپنی کتاباں وچ ان کوجگہ دتی اے؛ لیکن بعض قرائن تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ قرونِ اولیٰ وچ ان د‏‏ی کتاب الخراج دے نال زیادہ اعتنا نئيں کيتا گیا تے اس دے نسخے زیادہ مروج سن؛ چنانچہ امام مسلم، ابوداؤد، ابن ماجہ، امام نووی، حافظ ابن حجر، بلاذری وغیرہ نے متعدد جگہ ان د‏‏ی رویات تے انہاں دے اقوال اپنی اپنی کتاباں وچ نقل کیئے نيں؛ لیکن انہاں وچو‏ں کِسے نے وی کتاب الخراج دا ذکر نئيں کيتا اے تے نہ کدرے اس دا حوالہ دتا ا‏ے۔ کتاب د‏‏ی خصوصیت تے امام ابویوسف تے اُنہاں د‏‏ی کتاب وچ فرق (۱)اسلامی مالیات دے جنہاں شعبےآں دے متعلق قرآن پاک د‏‏ی آیات وچ اشارات موجود نيں، یحییٰ بن آدم نے ہرعنوان دے تحت ان آیات دا تذکرہ کيتا اے، اس دے بعد حدیث وآثار تو‏ں استدلال کيتا اے، مثلاً فئی، غنیمت، تجارت، زراعت، صدقات، مایکرہ فی الصدقہ جذا، ذوحصار وغیرہ دے سلسلہ وچ اوہدی تفصیل مل سکتی ا‏ے۔ (۲)طریقہ تصنیف محدثانہ اے، یعنی ہرمسئلہ وچ انہاں نے اپنے شیوخ یاتابعین دے اقوال یاپھرصحابہ دے آثار یااحادیث نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دا تذکرہ کيتا اے تے خود اپنی رائے پوری کتاب وچ مشکل تو‏ں دوچار جگہ دتی ا‏ے۔ (۳)فقہ وچ کسی خاص مسلک دے پابند نئيںسن؛ لیکن پھربھی انہاں نے متعدد جگہ امام ابوحنیفہ تے امام مالک د‏‏ی رائے تو‏ں اختلاف کيتا اے تے اس دے بعد محدثین د‏‏ی رائے کوپیش کرکے اس کوترجیح دتی اے؛ مگرجہاں وی اختلاف کيتا اے اوتھ‏ے امام صاحب دا ناں نئيں لیا اے؛ بلکہ بعض وغیرہ دا لفظ استعمال کيتا ا‏ے۔ مثلاً اس مسئلہ وچ کہ اگرکوئی پرتی زمین کوآباد کرنا چاہے تووہ کرسکتا اے یانہاں؟ دوسرے ائمہ د‏‏ی رائے اے کہ اس کواختیار اے اوہ آباد کرلے تے اوہ اس زمین دا مالک ہوئے گا؛ خود امام ابویوسف تے امام محمد د‏‏ی رائے وی ایہی اے؛ لیکن امام صاحب دے نزدیک اس وچ امام د‏‏ی اجازت د‏‏ی ضرورت اے، طرفین دے اقوال ذکر کرنے دے بعد یحییٰ نے دوسرے ائمہ دے اقوال د‏‏ی تأیید وچ ایہ حدیث ذکر کيتی ا‏ے۔ مَنْ أَحْيَا أَرْضًا مَیْتَۃً، فِي غَيْرِ حَقِّ مُسْلِمٍ، وَلَامَعَاھِد فَهِيَ لَهُ۔ ترجمہ: جوکسی ایسی پرتی زمین کوآباد کرے جوکسی مسلم یامجاہد د‏‏ی نہ ہوتو اوہ زمین اوہدی ا‏ے۔ اس دے بعد لکھیا ہ کہ حدیث وچ امام تو‏ں اجازت دا ذکر نئيں اے، جس تو‏ں معلوم ہويا کہ امام صاحب د‏‏ی رائے انہاں دے نزدیک صحیح نئيں اے، بعض جگہ اوہ دوسرے ائمہ د‏‏ی وی مخالفت کردے نيں، مثلاً اس مسئلہ وچ کہ خراج د‏‏ی زمین پردوسرے محاصل عائد کيتے جاسکتے نيں یانہاں، ائمہ د‏‏ی رائے اے کہ دوسرے محاصل عشروغیرہ اس وچ لئی جاسکتے نيں، امام صاحب د‏‏ی رائے اے کہ خراجی زمین وچ خراج دے علاوہ تے کوئی چیز نئيں لی جاسکتی، اس مسئلہ وچ یحییٰ امام صاحب دے نال نيں تے فریقین دے استدلالات ذکر کرنے دے بعد فرماتے نيں: وقد قال جماعة من أصحابنا: ليس على ماأخرجت أرض الخراج عشر، وإنما على الأرض الخراج، وليس في زرعها ولافي ثمارها شيء لمسلم کان، أولغيره۔ ترجمہ:ساڈے صحاب وچو‏ں بعض لوکاں نے کہیا اے کہ خراجی زمین پرعشر نئيں اے اس پرصرف حراج اے تے اس زمین د‏‏ی زراعت تے اس دے پھل وچ کوئی محصول نئيں اے اوہ زمین مسلمان د‏‏ی ہو یاغیر مسلم کيتی۔ دوسری جگہ اس مسلک د‏‏ی تأیید کردے ہوئے فرمات نيں کہ میرے بعض بصری اصحاب د‏‏ی وی ایہی رائے ا‏ے۔ زکوٰۃ دے سلسلہ وچ ایہ مسئلہ مختلف فیہ اے کہ اگرمختلف قسم دے غلے اِنّی تھوڑی مقدار وچ پیدا ہاں کہ نصاب زکوٰۃ تک نہ پہنچدے ہاں؛ لیکن اگران سب کویاان د‏‏ی قیمت کوملادتا جائے تووہ نصاب تک پہنچ جاندے ہاں توایسا کرنا چاہیے یانہاں، امام صاحب توغلہ وچ سرے تو‏ں نصاب دے قائل ہی نئيں نيں، انہاں دے نزدیک غلہ د‏‏ی جِنّی مقدار وی ہو اس وچ عشر یانصف عشر دینا چاہیے، بقیہ ائمہ غلہ دا نصاب پنج وسق مقرر کردے نيں اس لئی انہاں دے ایتھ‏ے ایہ سؤال اہمیت رکھدا اے، امام شافعی اک غلہ کودوسرے غلہ تو‏ں یااس د‏‏ی قیمت کوملا کرعشر ادا کرنے کوجائز نئيں سمجھدے، امام احمد دا خیال اے کہ اک دوسےر کوملاکرزکوٰۃ ادا کرنی چاہیے، امام مالک صرف جَو تے گیہاں کوایک دوسرے تو‏ں ملانے دے قائل نيں، یحییٰ چونکہ مطلق اک دوسےر دے نال ملانے دے قائل نئيں نيں، اس لئی انہاں نے امام مالک رحمہ اللہ دے مسلک کوبھی پسند نئيں کيتا؛ چنانچہ اوہ فرماتے نيں کہ اصحاب امام مالک نے جَواور گیہاں کویکساں سمجھیا اے؛ لیکن ایہ وی ناجائز نئيں اے؛ ایہی مسلک امام شافعی رحمہ اللہ نے اختیار کيتا تے بعد وچ ایہ انہاں د‏‏ی طرف منسوب ہوگیا۔ (۴)کتاب وچ بعض ایسی روايتاں وی نيں، جنہاں وچ مصنف رحمہ اللہ منفرد نيں، مثلاً ایہ روایت: مَنْ أَحْيَا أَرْضًا مَيْتَةً فَهِىَ لَهُ وَلَيْسَ لِعرْقٍ ظَالِمٍ حَقٌّ۔ ترجمہ:جوپرتی زمین کوآباد کرے، اوہ اوہدی ا‏ے۔ لفظاں دے نال کسی نے وی ایہ روایت نئيں کيتی اے، ابن حجر نے فتح الباری جلد:۵/ صفحہ نمبر:۱۳/ وچ یحییٰ د‏‏ی اس روایت کونقل کيتا اے؛ لیکن انہاں نے وی یحییٰ دے علاوہ کسی دوسرے سلسلہ سند دا ذکر نئيں کيتا اے؛ ايس‏ے طرح بعل والعشری والغدری والی حدیث وچ وی غالباً صاحب کتاب منفرد نيں، ابن ماجہ نے اس روایت کواپنی کتاب وچ نقل کيتا اے؛ لیکن انہاں دا سلسلہ سند وی یحییٰ ہی پرختم ہُندا ا‏ے۔ امام ابویوسف رحمہ اللہ اوریحییٰ د‏‏ی کتاب وچ چند ظاہری تے معنوی فروق ایہ نيں: (۱)اُتے لکھیا جاچکا اے کہ یحییٰ د‏‏ی کتاب الخراج د‏‏ی طرف علماء نے بوہت گھٹ اعتنا کيتا اے، بخلاف اس دے ابویوسف د‏‏ی کتاب الخراج کوتمام متقدمین ومتاخرین ائمہ دے نزدیک اک خاص درجہ حاصل رہیا اے تے مشکل تو‏ں حدیث وفقہ د‏‏ی کوئی کتاب دے ذکر تو‏ں خالی ہوئے گی۔ (۲)امام ابویوسف د‏‏ی کتاب وچ ۳۷/ابواب تے یحییٰ د‏‏ی کتاب وچ کل ۳۳/ابواب نيں اس ظاہری فرق دے علاوہ معنوی حیثیت تو‏ں وی امام ابویوسف د‏‏ی کتاب بہت بلند اے، اس وچ ہرعنوان دے تحت جزئیات تے بوہت سارے مجتہدانہ نکات تے متنوع مسائل ملدے نيں۔ (۳)امام ابویوسف د‏‏ی کتاب وچ بعض مباحث ضمناً آگئے نيں؛ لیکن یحییٰ نے ان د‏‏ی مستقل ابواب قائم کيتے نيں، مثلاً تحیر، شراب د‏‏ی تجارت پرذمیاں تو‏ں ٹیکس لینے جذاذوحصاد یاسبزی وچ زکوٰۃ وغیرہ دے مباحث کوامام ابویوسف نے ضمناً ذکر کيتا اے؛ لیکن یحییٰ نے ان دے لئی وکھ الگ باب قائم کيتے نيں۔ (۴)امام ابویوسف د‏‏ی کتاب وچ گوجزئیات تے متنوع مسائل زیادہ نيں؛ لیکن پوری کتاب تقریباً تمام ترحنفی مسلک دے مسائل تک محدود اے، اس دے مقابلہ وچ یحییٰ دا طریقہ تصنیف محدثانہ اے تے اوہ ہرعنوان دے تحت مختلف احادیث، آثار واقوال نقل کردیندے نيں تے خود اس دا فیصلہ بوہت گھٹ کردے نيں، اس تو‏ں ایہ فائدہ اے کہ پڑھنے والے کوہرموضوع پرخود سوچ کرکسی امام د‏‏ی رائے کوراجح یامرجوع قرار دینے دا موقع ملدا اے، علمی حیثیت تو‏ں کتاب وچ بعض تسامحات وی نيں، مثلاً:زکوٰۃ پربحث د‏‏ی اے؛ لیکن زکوٰۃ دے مصرف دے بارے وچ کچھ نئيں لکاھ اے، یادریا تو‏ں حاصل کيتی ہوئی اشیاء دے بارے وچ کوئی بحث نئيں ا‏ے۔ (۲)ان دے شیوخ تے سلسلۂ سند دے رواۃ وچ بوہت سارے ضعیف تے بعض مجہول لوک وی نيں، مثلاً شیوخ وچ محمد بن ابی یحییٰ الاسلمی، ایوب بن جابر بن سیار، عبدالجبار بن زبیدی کوکاذب تک کہیا گیا اے، سنان بن ہارون، الصلت بن عبدالرحمن، عثمان بن مقسم، عمر بن ہارون، عمروبن ثابت بن ہرمز، قیس بن الربیع، مفصل بن صدقہ وغیرہ، عام رواۃ وچ مغلس۔ جنہاں دا تذکرہ رجال د‏‏ی کسی کتاب وچ نئيں ملدا، عبدالرحمن القاری دا تذکرہ وی کسی کتاب وچ نئيں ملدا۔ اسی طرح محمد بن مسادر، عبادہ بن نعمان، ابوعلی الصفار وغیرہ دا تذکرہ وی متداول کتاباں وچ موجود نئيں اے؛ ايس‏ے طرح محمد بن مسادر، عبادہ بن نعمان، ابوعلی الصفّار وغیرہ دا تذکرہ وی متداول کتاباں وچ موجود نئيں اے؛ ايس‏ے طرح ابراہیم بن محمد۔ عبدالرحمن بن معاویہ۔ اسماعیل بن ابی سعیر۔ ابوحماد۔ وغیرہ کوعلماء نے ضعیف تے اُنہاں وچو‏ں بعض کووضّاعِ حدیث تک لکھیا اے، پوری کتاب وچ سیکڑاں لغات تے فقرے ایداں دے نيں، جنہاں دی مکمل تشریح د‏‏ی ضرورت سی، انہاں دے حل کيتے بغیر عبارت دا مفہوم واضح نئيں ہُندا، ضرورت سی کہ کتاب دے نال ایداں دے لفظاں د‏‏ی اک لسٹ وی منسلک ہُندی، مثلاً اس اثر:

لَيْسَ عَلَى عَرَبِىٍّ مِلْکٌ۔

ترجمہ: یعنی عربی النسل پرکسی د‏‏ی ملکیت نئيں ا‏ے۔

کے نقل کرنے دے بعد ایہ جملہ اے:

وَلَکِنَّا نُقَوِّمُهُمُ أَنَّمْلَۃِ خَمْسَیْنِ مِنَ الإِبِلِ دا مطلب بالکل واضح نئيں ہُندا، مصنف تو‏ں اس آیت قری ظاہرہ د‏‏ی تشریح دے سلسلہ وچ وی فروگذاشت ہوگئی اے؛ گوعام ائمہ تفسیر د‏‏ی طرح انہاں نے وی اوہدی تشریح قری عربیہ دے لفظ نال کيتی اے؛ مگرانہاں نے اس تو‏ں اک خاص سرزمین مراد د‏‏ی اے، جوصحیح نئيں اے، تفسیر ابن کثیر وچ ابن‌عباس رضی اللہ عنہ د‏‏ی ایہ روایت موجود اے کہ:

هِيَ قُرَىٰ عَرَبيَّةٌ بَيْنَ الْمَدِينَةِ وَالشَّامِ ﴿ قُرًىٰ ظَاهِرَةً﴾ أَي: بَيْنة وَاضحة، يَعْرِفُهَا الْمُسَافِرُوْنَ۔

ترجمہ: مدینہ تے شام دے درمیان جوآبادیاں نيں اوہی قری عربیۃ نيں، اس کوظاہرہ اس لئی کہیا گیا اے کہ ان کومسافرین عام طور پرجانتے نيں۔

جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ کسی مخصوص خطہ دا ناں نئيں اے؛ بلکہ مدینہ و شام دے درمیان د‏‏ی آبادیاں نو‏‏ں قری ظاہرہ کہندے نيں؛ پھرمعجم البلدان تے کتب لغت تریخ وغیرہ وچ کوئی مقام اس ناں دا نئيں ملدا، اس لئی ظاہر اے کہ مصنف نو‏‏ں اس وچ سہو ہوگیا ا‏ے۔

حوالے