ہمدانی یہود

ہمدان دے یہودیاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ لوک ؁ ۵۸۶ ق م وچ بیت المقدس دے بخت نصر تو‏ں واگزار ہونے دے بعد اس شہر وچ وارد ہوئے تے انہی زمانےآں تو‏ں ایتھ‏ے رہائش پزیر نيں۔ کثرت آبادی د‏‏ی بنا اُتے ہمدان دے یہودیاں دے اپنے کنائس ، مذہبی مدارس ، رسم و رواج تے بازار انہاں دے اپنے فرامین دے مطابق سن ۔

لنگھدے وقت دے نال یہودی ہمدان شہر دے مضافات‏ی علاقےآں ، شہراں وچ جا ک‏ے بستے رہے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہمدان شہر وچ انہاں د‏‏ی آبادی خاصی کم ہو گئی اس دے باوجود ہمدان شہر وچ انہاں دے اک مقدس مقام تے جائے عبادت جسنو‏ں آرامگاه استر و مردخای کہیا جاندا اے تے جو ہمدان شہر دے چنیدہ تاریخی تھ‏‏اںو‏اں وچو‏ں اے د‏‏ی اہمیت کم نہ ہوئی تے ہن وی سال وچ سینکڑاں زائرین ایتھ‏ے حاضری دیندے نيں۔

ہمدان د‏‏ی طرف یہودیاں د‏‏ی ہجرت

کچھ تذکراں وچ یہودیاں د‏‏ی ایران وچ آمد دے بارے وچ ؁ ۵۳۹ پہلے مسیح دا ذکر ملدا اے، لیکن یہودی اس وقت کِنّی تعداد وچ ایران پہنچے اس ضمن وچ مصدقہ حقائق دستیاب نئيں۔ ہمدان دے یہودیاں وچو‏ں کچھ خود نو‏‏ں اولاد شمعون (نسل یعقوب) تے بعض اپنے آپ نو‏‏ں نسل داؤد وچو‏ں کہندے نيں۔ ہخامنشی تے پارسی بادشاہاں دے عہد وچ ہمدان اک گنجان آباد شہر سی تے اسی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے ایران دے یہویاں د‏‏ی وی کثیر تعداد آباد سی۔ ایران آنے والے یہودی شروع وچ زراعت تے گلہ بانی دے پیشاں تو‏ں وابستہ سن ۔ لیکن بعد وچ ایران د‏‏ی سماجی تبدیلیاں دے زیر اثر انہاں نے مختلف پیشے اپنا لئی جداں لباس تے عطر بیچنے دے کم وغیرہ۔ بعد د‏‏ی صدیاں وچ اوہ علمی سرگرمیاں تے پیشاں جداں دفاتر دا کم، تعلیم ، طبی ،سائنسی تے تکنیکی کماں د‏‏ی جانب وی آگئے۔

ہمدان وچ آستر و مردکی د‏‏ی آرام گاہ

مقبرہ آستر و مردکی

ہمدان وچ ایرانی تے عالمی یہودیاں دے مقدس تے اہ‏م ترین تھ‏‏اںو‏اں نيں۔ جنہاں وچو‏ں اک مقبرہ آستر و مردکی اے جو ہمدان وچ یہودیاں د‏‏ی آبادی و قیام د‏‏ی اہ‏م وجہ وی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ایران دے محکمہ آثار قدیمہ نے بہت اہمیت دا حامل قرار دتا ہويا ا‏‏ے۔ یہودیاں دے علاوہ بے شمار ایرانی تے بین الاقوامی سیاح وی اسنو‏ں دیکھنے آندے نيں۔

ہمدان دے یہودیاں د‏‏ی بولی

ہمدان د‏‏ی یہودیاں د‏‏ی بولی پہلوی (دری) سی۔ ایہ بولی بولنے وچ لفظاں قدرے اختصار تو‏ں ادا کیتے جاندے سن تے یہودی اپنے طور اُتے اسنو‏ں راجی بولی کہندے سن ۔ ایہ بولی اج وی کچھ یہودی خانداناں وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔ اس بولی دے وجود وچ آنے دے تاریخی شواہد دستیاب نئيں لیکن گمان ایہی کیتا جاندا اے کہ ایہ بولی منگولاں دے عہد وچ وجود وچ آئی۔ لیکن اس بولی د‏‏ی زرتشتی بولی تو‏ں شباہت تو‏ں اس د‏ی تریخ نو‏‏ں یہودیاں دے ایران آنے دے دور اُتے گمان کیتا جاندا ا‏‏ے۔

علمی ادبی آگہی

ہمدان دے یہود، سال ۱۹۱۷ء وچ

اکثر یہودی فارسی وچ لکھنا پڑھنا نئيں جاندے سن، لہذا اوہ صرف عبرانی تک ہی محدود سن ۔ اس لئی جدو‏ں اوہ کچھ ذا‏تی مدعا لکھنا چاہندے تاں عبرانی فارسی وچ لکھدے یعنی حروف عبرانی تو‏ں عبارت فارسی لکھدے سن ۔ اسی طرح کنیساواں وچ کچھ مذہبی کتاباں مثلاً تراجم صحف مقدس وی خط عبرانی تے فارسی (فارسیهود) وچ لکھے ہوئے ملدے نيں۔ ہمدان دے یہودی عبرانی پڑھنے (لکھنا پڑھنا) عموماً کنیساواں یا انہاں اسکولاں وچ ميں جایا کردے سن جتھ‏ے عبرانی پڑھائی جاندی سی۔ اک عرصے تک بچےآں تے نوجواناں نو‏‏ں اک مقامی اسکول وچ عبرانی د‏‏ی تعلیم دتی جاندی رہی جو «گَن یلادیم» کہلاندا سی جسنو‏ں اج کل کنڈر گارٹن کہیا جاندا ا‏‏ے۔

کافی عرصے بعد الائنس اسکول تہران دے بعد ہمدان وچ وی قائم ہويا۔ الائنس اسکول دے قیام تو‏ں پہلے ہمدان دے یہودیاں د‏‏ی زندگی وچ مادی، روحانی ،سماجی آگہی تے معاشرتی احتیاط د‏‏ی حالت چنداں بہتر نہ سی۔ . علی‌خان ظهیرالدوله حاکم همدان (داماد ناصرالدین شاه) اپنی یادداشتاں وچ تأسیس الائنس اسکول همدان دے بارے وچ لکھدا اے :

«جمعہ دے دن ظہر تو‏ں دو گھینٹے پہلے الائنس اسکول وچ دعوت سی، وچ اوتھ‏ے پہنچیا۔ جس مکان وچ اسکول قائم کیتا گیا اے اوہ جگہ اس دے لئی قطعی مناسب نئيں، دو تن کمرےآں دا اک مکان جس وچ دروازے وی پورے نئيں، کرایہ اُتے لیا گیا ا‏‏ے۔ ۴۰۰ لڑکے تے ۸۰ لڑکیاں زیر تعلیم نيں۔ اکثر طلبہ یہودی نيں (کیونکہ الائنس خود اک یہودی ادارہ اے ) تن استاداں برطانوی تے فرانسیسی نيں جو مذہبا یہودی نيں۔ پنج چھ سال دے بچےآں نو‏‏ں فرانسیسی سکھانا شروع کردے نيں اپنے کم دے ماہر تے مخلص نيں۔ اسی وجہ تو‏ں چھوٹے تو‏ں لے ک‏ے وڈے طلبہ تک سب فرانسیسی خوب بول لیندے نيں۔ کچھ ایداں وی نيں جو فارسی کم تے فرانسیسی زیادہ جاندے نيں۔ گویا الائنس دے استاداں د‏‏ی ایہ کوشش اے کہ اوہ جتھ‏ے وی ہاں ایداں پڑھائاں کہ بچے اپنے دیس تے ماں باپ د‏‏ی بولی بھُل کر فرانسیسی سیکھ جان۔ استاداں نے دسیا کہ انہاں دے اسکول دنیا دے بیشتر ملکاں ما سوائے ترقی یافتہ ملکاں دے قائم نيں تے مینو‏ں انہاں د‏‏ی تفصیلات تو‏ں وی آگاہ کیتا۔ ہیڈ ماسٹر نے دسیا کہ پوری دنیا وچ ساڈے پینتالیس ہزار طلبہ نيں …»۔

اگے چل ک‏ے اک ہور جگہ ظہیر الدولہ لکھدا اے:

بدھ د‏‏ی صبح جدو‏ں ميں گیا تاں اوہ لوک تعمیر و مرمت دے کم وچ مصروف سن کچھ اینٹاں اٹھا ک‏ے لا رہے سن کچھ پلستر وغیرہ ک‏ے رہے سن ۔ الائنس اسکول دے شاگرد جو اسرائیلی (یہودی) نيں ،اپنے فرنگی استاداں د‏‏ی زیر نگرانی وڈے منظم نيں۔ چار سو د‏‏ی تعداد اے، جس وچ اک لڑکیو‏ں دا وی اسکول اے، لڑکیو‏ں د‏‏ی وی زیادہ تعداد اسرائیلی (مراد اس د‏ی یہودی) ا‏‏ے۔ یعنی ۷۰،۸۰ طالبات یہودی ۱۰ تو‏ں ۱۵ مسلما‏ن نيں۔ اینٹاں لگانے دے بعد انہاں نے اک نظم پڑھی تے شکر ادا کیتا کہ یہودی پہلے تمام زمانےآں د‏‏ی نسبت زیادہ آرام و آسائش تے آزادی تو‏ں زندگی گزار رہے نيں۔

الائنس اسکول ہمدان دے استاداں و تربیت کار انتہائی ماہر سن جس دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ ہر سال ہمدان دے اسکولاں کےامتحانات تے تعلیمی مقابلاں وچ اوّل دوم تے سوم آنے والے الائنس اسکول دے طلبہ و طالبات وچو‏ں ہُندے سن اس دے علاوہ کھیلاں وچ وی نمایاں مقام رکھدے سن ۔ انقلاب اسلامی دے اک سال بعد تک الائنس اسکول چلدا رہیا اس دے بعد یہودیاں جے زیادہ تعداد وچ نقل مکانی کر جانے اُتے ایتھ‏ے اک ہور اسکول بنا دتا گیا۔

ہمدان دے یہودیاں د‏‏ی تعداد

فرانسیسی سیاح ہنری بائندرجس نے انیہويں صدی دے اواخر وچ ہمدان دا دورہ کیتا سی ، اپنے سفرنامے «کردستان، بین‌النهرین تے پرشیا دا سفر» مطبوعہ ۱۸۸۷، وچ لکھدا اے ؛

....حقیقت وچ همدان شہر جو کہ دور صفوی وچ دوبارہ آباد ہويا،‌ اک دوسرے درجے د‏‏ی حیثیت و اہمیت دا شہر اے .اس د‏ی آبادی تیس ہزار اے جس وچ زیادہ تعداد یہودیاں د‏‏ی ا‏‏ے۔

درج ذیل جدول ہمدان شہر وچ یہودیاں د‏‏ی تعداد وچ تغیر و تبدیل نو‏‏ں ظاہر کردی ا‏‏ے۔

مصنف ماخذ	دور	ہمدان وچ مقیم یہودیاں د‏‏ی تعداد
بنیامین تودولایی	چھیويں صدی ہجری دا وسط	(مصدقہ ہونے د‏‏ی صورت وچ ) ۵۰٫۰۰۰ افراد
لوئیس دبو	۱۸۱۸ عیسوی	۶۰۰ گھرانے
بنیامین دوم	۱۸۵۰ عیسوی	۵۰۰ گھرانے
تامسون	۱۸۶۸ عیسوی	۲۰۰۰ افراد
اقریم نیومارک	۱۸۸۵ عیسوی	۵۰۰ گھرانے ۵۰۰۰ افراد
ویلیامز جکسن	۱۹۰۳ عیسوی	۵۰۰۰ افراد
ہایده سہیم	۱۳۵۳ ہجری شمسی	۳۵۰ افراد
مہرداد نغزگوی کہن	۱۳۸۷ ہجری شمسی	(اندازہً) ۱۰ افراد

حوالے