ہزارا ڈویژن
ہزارا ڈویژن، پاکستان دی اک انتظامی ڈویژن اے۔ پہلے اے پنجاب دا حصہ سی 1901 چے ایہنوں پنجاب توں وکھ کر کے خیبر پختونخواہ چے ضم کردیتا گیا۔ ہزارہ ڈویژن درج ذیل ضلعےآ اُتے مشتمل اے۔
ہزارہ پنجاب دا حصہ؟
سودھوہزارہ ڈویژن تاریخی طور تے پنجاب دا حصہ اے۔جی ہاں 1901 توں پہلاں ہزارہ صوبہ پنجاب (برطانوی ہند) دا ہی اک حصہ بعد چے ایہنوں پنجاب توں وکھ کر کے خیبر پختونخواہ چے ضم کردیتا گیا۔ ہزارہ ڈویژن دے وچ خالصتاً پنجابی دے ہی 2 لہجے ہندکو تے گوجری بولے جاندے نے۔
ہزارا ڈویژن دا پس منظر
سودھوہزارا ڈویژن ہزارہ دا پرانا ناں کارلخ ہزارہ سی۔ کارلخ ترکی بولی دا لفظ اے جس دا مطلب 1 ہزار اے۔ 1000 دے نیڑے نیڑے ترک فوجیاں نے اس اُتے حملہ کيتا تے اس علاقے اُتے اپنا قبضہ جما کے اس دا ناں کارلخ ہزارہ رکھ دتا، بعد وچ کارلخ نوں حذف کرکے ہزارا رکھ دتا گیا۔
ہزارا ڈویژن دے تن ضلعے قدیم نيں جیہناں وچ مانسہرا سبھ توں قدیم ترین ضلع اے۔ تریخ دے مطالعہ توں معلوم ہُندا اے کہ اس علاقہ وچ قدیم ترین مذہبی تہذیباں گزری نيں جنہاں توں ایہ پتہ چلدا اے کہ 1321 وچ مانسہرہ دا پرانا ناں پکھلی سرکر سی اس علاقہ نوں مان سنگھ نے آباد کر کے اس دا نواں ناں اپنے ناں توں منسوب کر کے مانسہرہ رکھ دتا۔ ہری پور دا پرانا ناں مشرقی گندھارہ سی۔ مہاراجہ سکندر یونانی دی فوج دے جرنیل ہری سنگھ نلواہ نے 1821 اس علاقے نوں آباد کرکے اس علاقے دا ناں اپنے ناں توں منسوب کرکے ہری پور رکھ دتا۔ 1846 وچ سکھاں تے انگریزاں دے درمیان معاہدہ دے بعد کشمیر تے ہزارا دا علاقہ راجا گلاب سنگ دے حوالے کر دتا تے 1849 وچ پورا علاقہ برطانوی راج وچ آگیا۔ ضلع ایبٹ آباد دا قیام 1853 وچ برطانوی میجر جیمز ایبٹ نے ایبٹ آباد نوں آباد کر کے اس دا ناں ایبٹ آباد رکھیا۔ موجودہ وقت وچ ہزارہ ڈویژن دے 7 اضلاح جنہاں وچ ہری پور۔ ایبٹ آباد۔ کوہستان۔ لوئر کوہستان۔ مانسہرہ۔ بٹگرام۔ تورغر شامل نيں۔ ہزارہ ڈویژن جوکہ ست ضلعے اُتے مشتمل اے 2017 دی مردم شماری دے مطابق ہزارہ ڈویژن دی ٹوٹل آبادی 5049660 اے۔ ہزارہ ڈویژن دا ہر ضلع قدرتی حسین مناظر توں بھریا ہويا اے جو دے پوری دنیا وچ حسین مناظر دی لسٹ وچ منفرد شہرت دے حامل نيں۔ ہزارہ ڈویژن نوں خوبصورتی دے لحاظ توں جنت دا ٹکڑا کہیا جائے تاں غلط نہ ہوئے گا۔ ہزارہ ڈویژن دے چار موسم۔ موسم سرما موسم گرما موسم خزاں موسم بہار تازہ آب و ہوا سمیت ہزارہ ڈویژن وچ قدرتی مناظر گھنے جنگلات قدرتی چشمے لہلہاندی فصلاں شفاف نہراں قدرتی خوبصورتی نوں دیکھ کے اللہ تعالی دی عظمت تے ودھائی نوں سجدہ گو ہونے نوں دل کردا اے ۔ہزارہ ڈویژن دے ہری پور۔ ایبٹ آباد۔ کوہستان۔ لوئر کوہستان۔ مانسہرہ۔ بٹگرام۔ تورغر۔ وچ بسنے والے لوک مہمان نواز اکھوائے نيں۔ ہزارہ ڈویژن وچ زیادہ بولی جانے والی زباناں وچ (پشتو اردو ہندکو گوجری کوہستانی) نيں۔ ہزارہ ڈویژن وچ زیادہ تر پہنے جانے والا لباس شلوار قمیض اے۔ اس علاقے دیاں عورتاں پردہ دے لئی زیادہ تر (برقع عبایا۔ چادر ) دا استعمال کردی نيں۔ ہزارہ ڈویژن وچ زیادہ تر جائنٹ فیملی سسٹم اے۔ ایتھے زیادہ گھر دو منزلہ تے وسیع ہُندے نيں۔ اس علاقہ لوکاں دا مشغلہ زیادہ تر کاشتکاری پالتو جانور اے۔ ایتھے دے لوک کھیلاں دے لئی زیادہ تر مرغ کبوتر نیزہ بازی دے لئی گھوڑےآں۔ لیک دے لئی بیلاں تے اعلیٰ نسل دے کتے پالنے دا شوق رکھدے نيں۔ اس علاقہ وچ ایداں دے شوقین وی موجود نيں جنہاں نے اپنے شوق دے طورپر چڑیاگھر گھراں وچ بنائے ہوئے نيں۔ جنہاں وچ شترمرغ آسٹریلین طوطے مکاؤ طوطے مور اعلیٰ نسل دی مرغیاں بطخاں غیرہ شامل ہُندے نيں۔ شادی بیاہ دی تقریبات وچ اس علاقہ دے لوکاں دا شغل ڈھولک دی سیپ اُتے علاقائی رقص کرنا اے۔ ایتھے دے لوک سیروسیاحت دے وی بہت شوقین نيں ایتھے دے لوکاں دی زیادہ تر پسندیدہ خوراک گندم تے مکئی دی روٹی سرساں دا ساگ لسی ہتھ توں بنی چٹنی چاول خاص سوغات وچ گھریلو دیسی گی مکھن دیسی انڈے شامل نيں۔ ہزارہ ڈویژن پوری دنیا وچ سیر و تفریح تے موسم دے لحاظ توں سیاحاں دے لئی توجہ دا مرکز جانیا جاندا اے۔ ہزارہ ڈویژن وچ قدرتی مناظر آثار قدیمہ نوں دیکھنے دے لئی ملک بھر توں آنے والے سیاحاں سمیت غیر ملکی سیاحاں دی آمد وچ ہر سال اضافہ ہُندا اے۔ انہاں علاقےآں وچ اللہ تعالی دی قدرت دے ایداں دے شاہ کار موجود نيں جنہاں جو نوں دیکھ کے انسانی عقل دنگ رہ جاندی اے۔ ہزارہ ڈویژن وچ بہنے والے دریاواں وچ دریائے جہلم دریائے کنہار دریائے سندھ دریائے سرن شامل نيں جنہاں توں ہزاراں لوکاں دا مایگیری دا روزگار وابستہ اے۔ اللہ تعالی نے ہزارہ ڈویژن نوں مختلف معدنیات توں وی نوازیا اے انہاں معدنیات وچ گرینائٹ جپسم فاسٹ ماربل سمیت ہور قیمتی پتھراں دے وڈے وڈے پہاڑ موجود نيں گرینائٹ پتھر انہاں قیمتی پتھراں وچ شمار ہُندا اے جس دی مالیت 3 سو روپے فٹ اے۔ ہزارہ ڈویژن وچ ایبٹ آباد تے ہری پور دا شمار وی قدیم شہراں وچ ہُندا اے جو سینکڑاں سال پہلے آباد ہوئے۔
ہزارہ ڈویژن دے دنیا بھر وچ مقبول تھاںواں
سودھوہزارہ ڈویژن وچ دنیا دا سب توں وڈا ڈیم تربیلا ڈیم۔ دنیا دا اٹھواں عجوبہ شارع قراقرم دنیا وچ سب توں زیادہ قدرتی حسین مناظر توں بھرپور سیروسیاحت دا مقام وادی کاغان ہزارہ ڈویژن وچ نيں جو کہ عالمی شہرت دا مقام رکھدا اے۔ ایشیا دا سب توں وڈا شمار ہونے والا مینٹل اینڈ جنرل ہسپتال وی ہزراہ ڈویژن وچ واقع سی۔ جس نوں ختم کر دتے گیا اے۔ مختلف تہذیباں دے آثار قدیمہ ہزارہ ڈویژن وچ اج وی موجود نيں۔ جو کہ دنیا بھر دی تہذیباں دے لوکاں دے لئی توجہ دا مرکز ہُندے نيں۔
تربیلا ڈیم دی معلومات
سودھوتربیلا ڈیم ہزارہ ڈویژن وچ تربیلا دے مقام اُتے واقع اے۔ اس ڈیم دا سٹرکچر والیم 153 ملیئن میٹرکیوب اے اس دی اونچائی 143 میٹر تے لمبائی 2743 میٹر اے اس ڈیم دی تعمیر 1968 توں 1976 وچ مکمل ہوئی جو کہ دریائے سندھ اُتے تعمیر کيتا گیا اے۔ اس ڈیم اُتے پاور سٹیشن وچ 175 میگاواٹ دے 10 تے 423 میگاواٹ دے 4 ٹربائن لگائے گئے نيں جو کہ تقریبا 6200 میگا واٹ بجلی پیدا کرنے دی صلاحیت رکھدے نيں اس ڈیم دا زیادہ تر پانی تربیلا جھیل وچ جمع کيتا جاندا اے جو کہ علاقہ تناول دربند دے مقام توں شروع ہُندی اے۔
شاہراہ قراقرم
سودھودنیا دا اٹھواں عجوبہ شاہراہ قراقرم وی ہزارہ ڈویژن توں لنگھدی اے۔ 1300 کلومیٹر طویل ایہ سڑک جس دی تعمیر دا کم پاکستان نے پڑوسی ملک چین دے نال 1966 وچ معاہدے دے بعد شروع کيتا اس شاہراہ دی تعمیر وچ 15000 پاکستانی تے 9500 چائنہ دے مزدوراں تے انجینئرز نے حصہ لیا اس طویل سڑک دی تعمیر دے لئی بھاری مشینری نوں پہاڑاں دی چٹاناں اُتے پہنچانے دے لئی پاک فضائیہ دی وی مدد لی گئی۔ اس سڑک دی تعمیر وچ 408 مزدور جاں بحق 314 شدید زخمی ہوئے جدوں کہ معمولی زخمی ہونے والےآں دی تعداد ہزاراں وچ اے۔ اس شاہراہ اُتے آپ دا سفر قدرتی حسین مناظر بلند و بالا پہاڑاں دنیا دی چند بلند ترین پہاڑاں دی چوٹیاں مچلدے دریائے سندھ دے درمیان توں سفر ہوئے گا۔ اس طویل شاہراہ اُتے 24 وڈے پل 70 چھوٹے پل تے 1708 توں ودھ آبی گذر گاہاں نيں۔ اس شاہراہ دی تعمیر وچ 80 ملین کلو سیمنٹ استعمال ہويا۔ شاہراہ قراقرم دو ملکاں پاکستان تے چائنہ سمیت دو صوبےآں صوبہ پنجاب تے صوبہ گلگت بلتستان نوں زمینی راستے توں آپس وچ ملاندی اے تے دنیا دے وڈے پہاڑی سلسلےآں وچ شمار ہونے والے کوہ ہمالیہ کوہ ہندوکش کوہ بریرہ دے سفر دے لئی وی استعمال ہُندی اے۔ ایہ پاکستان دی دفاعی معیشتی تے تجارتی شاہراہ اے۔ ایہ شاہراہ صوبہ پنجاب دے شہر حسن ابدال ٹیپو سلطان شہید چوک توں شروع ہوئے کے گلگت بلتستان دے مقام درا حنجراب اُتے اختتام پذیر ہُندی اے۔ جو کہ دنیا دا اٹھواں عجوبہ وی کہلاندی اے۔
وادی کاغان
سودھوہزارہ ڈویژن وچ وادی کاغان اوہ مقام اے جتھے اُتے گرمیاں وچ سیر و تفریح توں لطف اندوز ہونے دے لئی ملک بھر توں آنے والے سیاحاں دے نال نال غیر ملکی سیاح وی وڈی تعداد وچ وادی کاغان دا رخ کردے نيں۔ وادی کاغان سطح سمندر توں 25 سو میٹر بلند اے۔ جون جولائی دے مہینےآں وچ جتھے وطن عزیز دے تمام شہراں وچ گرمی دی شدت وچ اضافہ ہوجاندا اے اس گرمی دے موسم وچ وی وادی کاغان دا موسم ٹھنڈا رہندا اے پہاڑاں دی چوٹیاں نے برف دی چادر اوڑھی ہُندیاں نيں جو کہ پاکستان دے سب توں ٹھنڈے تھاںواں وچوں اک اے۔ وادی کاغان وچ ہائیکنگ؛ ٹریک؛ مچھلی پھڑنے دے شوق رکھنے والےآں دے لئی بہترین جگہ اے۔ وادی کاغان وچ رہائش دے لئی وڈے وڈے ہوٹل تے کھانے پینے دی تازہ اشیاء وی موجود ہُندی نيں۔ وادی کاغان نوں جانے والی سڑک شاراہ کاغان دے ناں توں جانی جاندی اے۔ شاہراہ کاغان دل دہلا دینے والی انہاں سڑکاں وچ شمار ہُندی اے جس دے اک طرف گہری کھادی وچ بہنے والا دریائے کنہار تے دوسری طرف بلند وبالا پہاڑ نيں۔ اس علاقہ وچ زیادہ بولنے والی بولی ہندکو تے گوجری پشتو کہلاندی اے قومی بولی اردو وی بولی تے سمجھی جاندی اے۔ وادی کاغان دی مشہور سوغات ٹراوٹ فش خشک میوہ جات خواتین دے لئی اؤن دی بنی شعلاں وادی کاغان وچ بسنے والے ہزاراں افراد دا روزگار سیاحاں توں اے۔ مچھلی دا شکار پالتو مال مویشی انہاں دا بہترین مشغلہ اے اس علاقے وچ بسنے والے لوک زمیندار تے انتہائی محنتی نيں۔ تے ایتھے دیاں عورتاں دستکاری وچ بہترین مہارت رکھدی نيں جو کہ ملک بھر وچ مشہور نيں۔ دور جدید وچ وی ایہ علاقہ بہتر تعلیم دی سہولیات توں محروم اے ہاں لیکن وادی کاغان دا بچہ بچہ اس علاقے دی تمام خوبصورت جگہاں توں بخوبی واقف ہُندا اے جو کہ ٹور گائیڈ کہلاندا اے۔ ایہ علاقہ گرمیاں وچ سیاحاں دی بہترین توجہ دا مرکز ہُندا اے۔ وادی کاغان وچ جگہ جگہ قدرتی پانی دے چشمے ٹھنڈی آب و ہوا بیاڑ دے گھنے جنگلات برف توں ڈھکی پہاڑاں دی چوٹیاں۔ پہاڑاں دے درمیان قدرتی بنی ہوئی جھلیاں دریائے کنار دا دلکش منظر۔ حیرت انگیز جنگلات جنت دا منظر پیش کردے نيں۔ وادی کاغان دے نال منسلک تفریحی تھاںواں وچ شوگران ناران بٹہ کنڈی نيں جنہاں جیل سیف الملوک آنسو جھیل جیل للوسر پت و ہور جھلیاں وی سیاحاں دے لئی دلچسپ مقام نيں ہزارہ ڈویژن دے انہاں علاقےآں وچ سیرو تفریح دے لئی آنے والےآں نوں اک نويں زندگی مل جاندی اے۔
ہریپور دا پس منظر
سودھوہری پور پرانا مشرقی گندھارہ کہلاندا سی۔ سکندر یونانی دے دور وچ جرنیل ہری سنگھ نلوہ جو کہ اس علاقہ دا گورنر وی سی جس نےاس مشرقی گندھارا وچ 16 گز اُچی تے 4 گز چوڑی قلعہ نما دیواراں تعمیر کرواواں
تے 1821 اس علاقے نوں آباد کرکے اس علاقے دا ناں اپنے ناں توں منسوب کرکے ہری پور رکھ دتا۔
ہریپور نوں جولائی 1992 وچ ضلع دا درجہ دے کے ایبٹ آباد توں علحیدہ کر دتا گیا۔ ہریپور صوبہ خیبرپختونخوا تے ہزارہ ڈویژن وچ پھاٹک دا درجہ رکھدا اے جو کہ اسلام آباد توں 65 کلومیٹر دے فاصلے اُتے واقع اے اس دا کل رقبہ 1725 مربع کلومیٹر اے جس نوں دو تحصیلاں تحصیل ہریپور تحصیل غازی تے 45 یونین کونسلاں اُتے تقسیم کيتا گیا اے 2017 دی مردم شماری دے مطابق ہریپور دی ٹوٹل آبادی 1003031 افراد اُتے مشتمل اے
ہری پور پاکستان دی آزادی توں پہلے ریاست عم دا حصہ سی۔
ہری پور نوں ڈیمو دا شہر وی کہیا جاندا اے دنیا دا سب توں وڈا ڈیم اے تربیلا ڈیم ہریپور واقع اے ہری پور وچ واقع پھتری ڈیم خانپور ڈیم خیربارہ ڈیم قابل ذکر نيں۔ ہریپور صوبہ خیبر پختونخواہ دے سب توں وڈا صنعتی ضلع دا درجہ وی رکھدا اے۔ وڈے صنعتی یونٹس وچ عطار انڈسٹری وچ کئی چھوٹے وڈے کر خاناں سمیت ہزارہ فرٹیلائزرز پاک چائنا فرٹیلائزرز ٹیلیفون انڈسٹری آف پاکستان شامل نيں۔ انہاں صنعتاں دی وجہ توں ایہ ضلع ملکی معیشت ترقی وچ اپنا اہم کردار ادا کر رہیا اے۔ ایتھے دا موسم گرم رہندا اے . ہری پور وچ تعلیم دی شرح 58 فیصد اے ہری پور وچ 1 یونیورسٹی 5 ڈگری کالج 1 پولی ٹیکنیکل کالج کئی سرکاری تے نجی ادارے موجود نيں۔ اس علاقہ وچ زیادہ تر بولی جانے والی بولی اردو ہندکو پشتو گجری نيں۔ ایتھے دا زیادہ تر پہنے جانے والا لباس شلوار قمیص اے ہری پور وچ بسنے والے لوکاں دا ذریعہ معاش کاشتکاری ملازمت تے پالتو جانور پالنا اے۔
اس علاقے دا مشہور کھیل نیزہ بازی اے تے ایتھے دے لوک زیادہ تر گھوڑے پالنے دے وی شوقین نيں ۔ ہری پور وچ سب توں زیادہ کاشتکاری کيتی جاندی اے جس وچ گندم تے مکئی دی فصلاں شامل نيں۔ ہری پور وچ کاشت دی جانے والی سبزیاں پشاور تے پنجاب بھر وچ سپلائی کيتیاں جاندیاں نيں۔ ہری پور وچ وڈے پیمانے اُتے پھلاں دے باغات وی موجود نيں۔ ہری پور دی لوکاٹ ملک بھر وچ سپلائی کيتی جاندی اے جو اپنے ذائقہ دی وجہ توں منفرد مقام رکھدی اے۔ ہریپور دے شکری مالٹا تے بلڈ مالٹا پوری دنیا وچ مشہور نيں جو صرف ہریپور دی پیداوار نيں۔ ہریپور وچ پہاڑی تے میدانی علاقے موجود نيں ہریالی بھرے کھیت جنگلات آبشاراں کاشتکاری دے لئی نہراں ہریپور دا حسن نيں۔ ہری پور دی مشہور سیاسی سماجی شخصیتاں وچ فیلڈ مارشل ایوب خان برصغیر دے مشہور شاعر قتیل شفائی گوہر ایوب خان فیصل زمان جہازا والا انہاں دے اپنے بحری جہاز نيں جس دے باعث انہاں نوں جہازاں والا وی کہیا جاندا اے۔ مشہور گلوکارہ افشاں زیبی دا تعلق وی ہری پور توں اے۔
ایبٹ آباد
سودھوایبٹ آباد دا پس منظر وی انتہائی اہمیت دا حامل اے 1818 وچ رنجیت سنگھ نے اس علاقہ اُتے حملہ کيتا جس وچ اس دے اک جرنیل نوں مسلماناں دے ہتھوں شکست دا سامنا کرنا پيا 1821 وچ اس دا دوسرا جرنیل امر سنگھ وی ماریا گیا۔ 1846 وچ سکھاں تے انگریاں دے درمیان معائدہ دے بعد 1849 وچ برطانوی حکومت آئی تب 1853 وچ برطانوی میجر جمیز ایبٹ نے اس علاقے نوں آباد کر کے اس دا ناں ایبٹ آباد رکھیا. میجر جیمز ایبٹ نے ایبٹ آباد وچ ملٹری اکیڈمی کاکول سنٹر قائم کيتا جو اج پاکستان دی سب توں وڈی ملٹری اکیڈمی کاکول اے۔ میجر ایبٹ دی ایہ خواہش سی دے ایہ علاقہ آباد ہوئے تے ایتھے بازار ہوئے جس توں ملٹری اکیڈمی وچ فوجیاں نوں بازار توں خریداری دے لئی زیادہ دور نہ جانا پئے تے اوہ ايسے بازار توں خریداری کرن۔ 1903 وچ اس علاقے وچ پہلا سکول قائم کيتا گیا. تے 1911 وچ پہلی ڈسپنسری قائم کيتی گئی وچ ۔ اسامہ بن لادن دے خلاف امریکی آپریشن وی ايسے ضلع وچ ہويا سی۔ قائداعظم محمد علی جناح دے دیرینہ دوستاں وچ خان فقیرا خان مرحوم وی ایبٹ آباد نال تعلق رکھدے سن ۔ پاکستان دے حصول دی جدوجہد وچ قائد اعظم محمد علی جناح دے شانہ بشانہ رہے۔ پاک فوج دے جرنیل ایاز سلیم رانا وی ايسے شہر دے باسی نيں۔ ٹیسٹ کرکٹر یاسر حمید وی ايسے شہر نال تعلق رکھدے نيں۔ بالی ووڈ دے مشہور ایکٹر انوشکا مار دی پیدائش وی اس ہی ضلع دی اے۔ (مرحوم) ائیر مارشل اصغر خان وی ايسے شہر نال تعلق رکھدے سن ۔
ایبٹ آباد تعلیم دے حوالے توں اعلیٰ مقام رکھدا اے ۔ایبٹ آباد نوں سکولاں دا شہر وی کہیا جاندا اے۔ ایبٹ آباد وچ تعلیم دی شرح 71 فیصد اے۔ ایبٹ آباد دا کل رقبہ 1800 کلومیٹر اے ایہ ضلع دو تحصیلاں ایبٹ آباد حویلیاں تے 51 یونین کونسلاں اُتے مشتمل اے۔ 2017 دی مردم شماری دے مطابق ضلع ایبٹ آباد دی ٹوٹل آبادی 1332912 افراد اُتے مشتمل اے۔ جو کہ سطح سمندر توں 1256 میٹر بلند اے ایبٹ آباد شہر جو کہ پہاڑاں دے درمیان گھرا ہويا اے ایہ پہاڑی سلسلہ سربن کہلاندا اے جس وچ چیندے ریچھ سنہری عقاب بندر کشمیر دے پہاڑی لومڑ جنگلی کبوتر اس دے علاوہ 896 قسماں دے پرندے اس پہاڑی سلسلہ دی زینت نيں۔ ایبٹ آباد دا شہر پیالہ نما اے۔ ایبٹ آباد سیروسیاحت دے لئی وی توجہ دا مرکز جانیا جاندا اے ایبٹ آباد وچ سیر وسیاحت دے لئی بلند مشہور تھاںواں وچ نتھیاگلی ایوبیہ ٹھنڈیانی جو کہ مری توں 8000 فٹ بلند نيں۔ ایبٹ آباد نوں اللہ تعالی نے قدرتی حسن تے معدنیات توں نوازیا اے معدنیات وچ جپسم گرینائٹ ماربل فاس ریڈ شامل نيں۔ قدرتی حسن وچ جنگلات پانی دی ابشاراں مٹھا پانی سیروتفریح دے دلکش تھاںواں موجود نيں۔ ایبٹ آباد وچ الیاسی مسجد سیر و سیاحت دے لئی توجہ دا مرکز جانی جاندی اے جس دا شمار ایبٹ آباد دی قدیم مسیتاں وچ ہُندا اے۔ الیاسی مسجد وچ چشمہ دا پانی جو کہ ہاضمہ دے لئی مفید ترین اے الیاسی مسجد دے پکوڑے ہزارہ ڈویژن سمیت ملک بھر وچ مقبولیت رکھدے نيں۔ ایبٹ آباد شہر وچ سب توں مشہور لیڈی گارڈن بہترین تفریحی پرسکون تے پرکشش مقام اے۔ ایبٹ آباد وچ واقع شملہ پہاڑی جو کہ ہائیکنگ دے لئی بہترین مقام اے شملہ پہاڑی توں ایبٹ آباد شہر دا بہترین نظارہ دیکھنے نوں ملدا اے۔ ٹھنڈیانی وی سیر و سیاحت دے لئی توجہ دا مرکز اے ٹھنڈیانی دی پہاڑاں دی بلند چوٹیاں اُتے سیر و تفریح دے لئی چیئر لفٹ وی لگائی گئی اے جو بچےآں بوڑھاں خواتین دے لئی توجہ دا مرکز اے۔ ہرنوئی وچ وی سیاہ ہاں دے لئی پکنک پوائنٹ موجود اے ہرنوئی وچ پہاڑاں دے درمیان توں گزرنے والا دریا اپنی خوبصورتی دی مثال آپ اے جو کہ بہترین پکنک پوائنٹ وچ شمار ہُندا اے۔ ایبٹ آباد دے پنڈ توں جی کورٹ وچ 500 سال قدیم تے 200 فٹ بلند آبشار اپنی مثال آپ اے جس نوں دیکھنے دے لئی ہر سال ہزاراں سیاح اس مقام اُتے آندے نيں۔ ایبٹ آباد وچ زیادہ تر لوک پڑھے لکھے نيں جو ملکی ترقی وچ اپنا کردار ادا کر رہے نيں ایتھے اُتے زیادہ تر بولی جانے والی زباناں وچ ہندکو اردو تے پشتو نيں۔ ایتھے دے لوکاں دا زیادہ تر لباس قمیض شلوار اے اس علاقے دے لوک زیادہ تر بزنس مین تے ٹیچر نيں۔ ہزارہ ڈویژن دے تمام وڈے دفاتر ايسے شہر وچ موجود نيں۔
مانسہرہ
سودھوگندارہ رہتل دے مطالعہ توں مانسہرہ دا پرانا ناں پکھلی سرکر ملدا اے اس علاقے نوں سکھ جرنیل مان سنگھ نے آباد کيتا جس دے بعد اس علاقے دا نواں ناں مانسہرہ رکھیا تے اس اُتے حکومت کيتی۔ سکندر یونانی نے اس علاقے اُتے قبضہ کر کے اس علاقے نوں راجہ ابسراص اف پہنچھ دے حوالے کردتا۔ اشوکہ جو کہ اس وقت گورنر سی جس نے اپنے ہتھوں توں کوہ بریری دی 4 پتھر دی چٹاناں اُتے ایتھیک مذہب دی عبارتاں لکھایاں نيں جو اج وی بٹ پل دے نیڑے اشوکہ پارک وچ آثار قدیمہ دے طور اُتے موجود نيں۔ اشوکہ جو کہ ہندو سی جو دے بعد وچ بدھ مت مذہب اختیار کر چکيا سی۔ سن 1399 وچ مسلماناں نے اس علاقے اُتے قبضہ کر ليا۔ 1472 شہاب الدین نے اس علاقے اُتے اپنی حکومت قائم کيتی تے گلی باغ نوں اپنا دارالخلافہ قائم کردتا۔ دور اکبری وچ ترک سردار۔ سردار سلطان خان حسین نے بغاوت اعلان کر دتا جس دی بغاوت نوں کچل دتا گیا۔ 1818 وچ سکھاں نے اس علاقے اُتے قبضہ جمالیا۔ 1831 دے معرکہ وچ دو عظیم مجاہد سید احمد تے سید اسماعیل شہید ہوئے۔ جنہاں دی قبراں اج وی بالاکوٹ وچ موجود نيں۔
اسلام آباد توں شمال دی جانب 120 کلومیٹر کوہ ہمالیہ دے نقطہ آغاز اُتے واقع دنیا دا سب توں زیادہ قدرتی حسین توں بھریا ہويا ضلع مانسہرہ ضلع مانسہرہ دے پی دے دا دوسرا وڈا ضلع وی اے۔ مانسہرہ دی تحصیل میونسپل کمیٹی دا شمار خیبرپختونخوا دی دوسری وڈی تحصیل میونسپل کمیٹی وچ ہُندا اے جس دی آمدن سب توں زیادہ اے۔ مانسہرہ وچ سب توں وڈا لاری اڈا اے اس لاری اڈا توں ہر روز اندرون ملک پورے پاکستان دے لئی ٹرانسپورٹ دستیاب ہُندی اے۔ ضلع مانسہرہ اوہ جنت پذیر خطہ اے جس دے تصور توں ہی دل وچ ٹھنڈک دا احساس پیدا ہوئے جاندا اے۔ 8 اکتوبر 2005 دے قیامت خیز زلزلہ دے باعث پوری دنیا وچ جانا گیا۔ اس قیامت خیز زلزلہ وچ سب توں زیادہ نقصان مانسہرہ وچ ہويا جس توں تحصیل بالاکوٹ صحفہ ہستی توں مٹ گئی لیکن قیامت خیز زلزلہ دے علاوہ وی مانسہرہ جو اپنی منفرد رہتل تے سبھیاچار توں دنیا بھر وچ منفرد مقام رکھدا اے۔ سال 2017 دی مردم شماری دے ضلع مانسہرہ دی ٹوٹل آبادی 1556460افراد اُتے مشتمل اے۔ جو کہ ہزارہ ڈویژن دی سب توں زیادہ آبادی اے ضلع مانسہرہ وچ تعلیم دی شرح 75 فیصد اے۔ ہزارہ ڈویژن دی سب توں وڈی یونیورسٹی ہزارہ یونیورسٹی ڈهوڈیال مانسہرہ وچ واقع اے۔ ضلع مانسہرہ وچ 6 ڈگری کالج 1 پولی ٹیکنیکل کالج 1 ایلیمنٹری کالج 1 کامرس کالج تے سینکڑاں دی تعداد وچ سرکاری ونجی سکول کالج تعلیمی ادارے موجود نيں۔ ضلع مانسہرہ ko پنج تحصیلاں جنہاں وچ تحصیل مانسہرہ تحصیل بالاکوٹ تحصیل تحصیل اوگی تحصیل دربند تحصیل بفہ شامل نيں نوں 59 یونین کونسلاں وچ تقسیم کيتا گیا اے
مانسہرہ وچ بہنے والے دریا جنہاں وچ دریائے کنار دریائے سندھ تے دریائے سرن شامل نيں۔ مانسہرہ دی بلند چوٹیاں وچ ناگاپربت راکاپوشی کوہ بریری بٹوارہ تے بابوسرٹاپ شامل نيں بابوسرٹاپ سب توں بلند ترین مقام اے۔ اللہ تعالی نے مانسہرہ نوں وی معدنیات توں نوازیا اے انہاں معدنیات وچ جپسم گرینائٹ ماربل فاس ریڈ شامل نيں۔ گرینائٹ دا شمار انہاں دی پتھراں وچ ہُندا اے جس دی مالیت 300 روپے فٹ اے۔ اللہ تعالی نے انہاں معدنیات دے وڈے وڈے پہاڑاں توں مانسہرہ نوں نوازیا اے ضلع مانسہرہ وچ درجناں قدرتی ایداں دے تفریحی تھاںواں نيں جو دنیا بھر وچ صفحہ اول اُتے نيں۔ سب توں مشہور تفریحی تھاںواں وادی کاغان دے علاوہ مانسہرہ دے ہور تفریحی تھاںواں پارس مانڈری جرید بالاکوٹ جابہ عطرشیشہ سنڈےسر۔ سرن ویلی وچ شنکیاری منڈا گچہ جبوڑی موسی مصلہ۔کونشویلی وچ بٹل چھترپلین پکھل ویلی وچ خاکی بفہ ڈهویال علاقہ تناول وچ پھلڑہ دربند اؤگی شیر گڑھ گلی باغ شامل نيں۔مانسہرہ دی مشہور سوغات وچ کچوری سموسہ تازہ مچھلی کباب کھوا دیسی گھی لسی وغیرہ شامل نيں۔ *مانسہرہ دی مشہور سیاسی سماجی مذہبی شخصیتاں وچ شہزادہ گشتاسپ خان رہیس اعظم خان سردار محمد یوسف قاسم شاہ بابر سلیم سواندی صالح محمد خان شجاع سالم خان عرف (شازی خان) مفتی منیب الرحمن چیئرمین رویت ہلال کمیٹی شامل نيں*۔ مانسہرہ وچ سب توں زیادہ سیروسیاحت دے تفریحی تھاںواں تے آثار قدیمہ موجود نيں جنہاں وچ اشوکا دے ہتھ دے لکھے پتھر دی چٹان مانسہرہ شوکا پارک بٹ پل دے نیڑے آثار قدیمہ دے طور اُتے اج وی موجود نيں ہندوواں دا مندر شفٹیمپل اج وی مانسہرہ گاندھیاں دے مقام اُتے موجود اے۔ رنجیت سنگھ دے دور وچ تعمیر ہونے والا تمثال جوکہ میٹنگ دے لئی استعمال کيتا جاندا سی اج وی گھڑی روڈ اُتے موجود اے۔
بٹگرام
سودھوہزارہ ڈویژن وچ سیر و سیاحت دے تھاںواں وچوں بٹگرام وی کسی توں کم نئيں اپنے اندر حسین قدرتی مناظر نوں چھپائے ضلع بٹگرام حکومت کیتی توجہ چاہندا اے وڈے وڈے پہاڑ قدرتی آبشاراں ٹھنڈا تے مٹھا پانی دریا دی موجاں سیاحاں دی توجہ دے لئی منتظر اے۔ ضلع بٹگرام دی ٹوٹل آبادی 476612 افراد اُتے مشتمل اے جس دا کل رقبہ 1301 کلومیٹر اے جو کہ سطح سمندر توں 3406 فٹ بلند اے . اس علاقہ وچ تعلیم دی شرح 42 فیصد اے بٹگرام وچ زیادہ تر بولی جانے والی بولی پشتو تے اردو اے ایہ علاقہ ٹھنڈے علاقےآں وچ شمار ہُندا اے دور جدید وچ وی ایہ علاقہ پسماندگی توں دوچار اے حکومت تے منتخب نمائندگان دی عدم دلچسپی دے باعث اس علاقہ وچ سیر و سیاحت دے لئی آنے والے سیاحاں دی تعداد کم اے۔ انہاں اُچے تے گھنے جنگلات وچ جے چیرلیفٹ لگیا دتی جائے تاں بٹگرام مری نتھیا گلی ناران تے مالم جبہ توں کم نئيں ایتھے دی سڑکاں دا نظام بہتر نئيں جس دی وجہ توں ایتھے دے مقامی لوکاں نوں تکلیف دا سامنا اے۔
ضلع اپرکوہستان تے لوئر کوہستان
سودھوضلع اپرکوہستان تے لوءر کوہستان وی کسی خوبصورت ترین مناظر توں کم نئيں اپرکوہستان لوءر کوہستان دی وی داستان بٹگرام ہی دے ورگی اے ضلع اپرکوہستان دی آبادی 306337 افراد اُتے مشتمل اے۔ جدوں کہ ضلع لوہر کوہستان دی آبادی 202913افراد اُتے مشتمل اے انہاں علاقےآں وچ ميں زیادہ بولی جانے والی بولی کوہستانی اے اردو تے پشتو وچ بولی تے سمجھی جاندی اے انہاں علاقےآں وچ تعلیم دی شرح 35 فیصد اے جو کہ دور جدید وچ لمحہ فکریہ اے حکومت وقت تے منتخب نمائندگان نوں اس علاقہ اُتے توجہ دی ضرورت اے
ضلع تورغر کالا ڈھاکا
سودھوضلع تورغر دی ٹوٹل آبادی171395 افراد اُتے مشتمل اے۔ اس دا کل رقبہ 497 کلومیٹر اے جدبہ کالاڈاکہ دا کیپیٹل اے پیپلز پارٹی دے دور حکومت وچ آصف علی زرداری نے اس علاقہ نوں ضلع دا درجہ دے دتا لیکن اج وی ایہ علاقہ پسماندگی توں دوچار اے اس علاقہ وچ جے سفر کيتا جائے تاں ایسا محسوس ہُندا اے کہ جداں سن سکرت دے دور وچ آگئے نيں کالاڈھاکہ وچ تعلیم دی شرح 20 فیصد توں وی کم اے اس گل دا اندازہ اس علاقہ دی تعلیم دی شرح توں بخوبی لگایا جاسکدا اے کہ ایہ علاقہ کِنّی پسماندگی دا شکار اے۔ اس علاقہ دے لوک اپنی منفرد رہتل دے حامل نيں اس علاقہ دے لوک انتہائی محنت کرنے والے نيں جو کہ پسماندگی وچ وی زندگی بسر کرنے اُتے مجبور نيں
۔۔
ہزارہ ڈویژن
سودھووطن عزیز وچ صوبہ خیبر پختون خواہ جس دا پرانا ناں (صوبہ سرحد)تھا وچ ہزارہ ڈویژن۔ ہزارہ دا پرانا ناں کارلخ ہزارہ سی۔ کارلخ ترکی بولی دا لفظ اے جس دا مطلب 1 ہزار اے۔ 1000 دے نیڑے نیڑے ترک فوجیاں نے اس اُتے حملہ کيتا تے اس علاقے اُتے اپنا قبضہ جما کر اس دا ناں کارلخ ہزارہ رکھ دتا۔جس نوں بعد وچ کارلخ نوں حذف کر کے ہزارہ رکھ دتا گیا۔
قارئین ہزارہ ڈویژن دے تن ضلعے قدیم نيں جنہاں وچ مانسہرہ سب توں قدیم ترین ضلع اے۔ تریخ دے مطالعہ توں معلوم ہُندا اے کہ اس علاقہ وچ قدیم ترین مذہبی تہذیبی گزری نيں جنہاں توں ایہ پتہ چلدا اے کہ 1321 وچ مانسہرہ دا پرانا ناں پکھلی سرکر سی اس علاقہ نوں مان سنگھ نے آباد کر کے اس دا نواں ناں اپنے ناں توں منسوب کر کے مانسہرہ رکھ دتا۔ ہری پور دا پرانا ناں مشرقی گندھارہ سی۔ مہاراجہ سکندر یونانی دی فوج دے جرنیل ہری سنگھ نلواہ نے 1821 اس علاقے نوں آباد کرکے اس علاقے دا ناں اپنے ناں توں منسوب کرکے ہری پور رکھ دتا۔ 1846 وچ سکھاں تے انگریزاں دے درمیان معاہدہ دے بعد کشمیر تے ہزارہ دا علاقہ راجہ گلاب سنگ دے حوالے کے دتا تے 1849 وچ پورا علاقہ برطانوی راج وچ آگیا۔ ضلع ایبٹ آباد دا قیام 1853 وچ برطانوی میجر جیمز ایبٹ نے ایبٹ آباد نوں آباد کر کے اس دا ناں ایبٹ آباد رکھیا۔ موجودہ وقت وچ ہزارہ ڈویژن دے 7 اضلاح جنہاں وچ ہری پور۔ ایبٹ آباد۔ کوہستان۔ لوئر کوہستان۔ مانسہرہ۔ بٹگرام۔ تورغر شامل نيں۔ ہزارہ ڈویژن جوکہ ست ضلعے اُتے مشتمل اے 2017 دی مردم شماری دے مطابق ہزارہ ڈویژن دی ٹوٹل آبادی 5049660 اے۔ ہزارہ ڈویژن دا ہر ضلع قدرتی حسین مناظر توں بھریا ہويا اے جو دے پوری دنیا وچ حسین مناظر دی لسٹ وچ منفرد شہرت دے حامل نيں۔ ہزارہ ڈویژن نوں خوبصورتی دے لحاظ توں جنت دا ٹکڑا کہیا جائے تاں غلط نہ ہوئے گا۔ ہزارہ ڈویژن دے چار موسم۔ موسم سرما موسم گرما موسم خزاں موسم بہار تازہ آب و ہوا سمیت ہزارہ ڈویژن وچ قدرتی مناظر گھنے جنگلات قدرتی چشمے لہلہاندی فصلاں شفاف نہراں قدرتی خوبصورتی نوں دیکھ کے اللہ تعالی دی عظمت تے ودھائی نوں سجدہ گو ہونے نوں دل کردا اے ۔ہزارہ ڈویژن دے ہری پور۔ ایبٹ آباد۔ کوہستان۔ لوئر کوہستان۔ مانسہرہ۔ بٹگرام۔ تورغر۔ وچ بسنے والے لوک مہمان نواز اکھوائے نيں۔ ہزارہ ڈویژن وچ زیادہ بولی جانے والی زباناں وچ (پشتو اردو ہندکو گوجری کوہستانی) نيں۔ ہزارہ ڈویژن وچ زیادہ تر پہنے جانے والا لباس شلوار قمیض اے۔ اس علاقے دیاں عورتاں پردہ دے لئی زیادہ تر (برقع عبایا۔ چادر ) دا استعمال کردی نيں۔ ہزارہ ڈویژن وچ زیادہ تر جائنٹ فیملی سسٹم اے۔ ایتھے زیادہ گھر دو منزلہ تے وسیع ہُندے نيں۔ اس علاقہ لوکاں دا مشغلہ زیادہ تر کاشتکاری پالتو جانور اے۔ ایتھے دے لوک کھیلاں دے لئی زیادہ تر مرغ کبوتر نیزہ بازی دے لئی گھوڑےآں۔ لیک دے لئی بیلاں تے اعلیٰ نسل دے کتے پالنے دا شوق رکھدے نيں۔ اس علاقہ وچ ایداں دے شوقین وی موجود نيں جنہاں نے اپنے شوق دے طورپر چڑیاگھر گھراں وچ بنائے ہوئے نيں۔ جنہاں وچ شترمرغ آسٹریلین طوطے مکاؤ طوطے مور اعلیٰ نسل دی مرغیاں بطخاں غیرہ شامل ہُندے نيں۔ شادی بیاہ دی تقریبات وچ اس علاقہ دے لوکاں دا شغل ڈھولک دی سیپ اُتے علاقائی رقص کرنا اے۔ ایتھے دے لوک سیروسیاحت دے وی بہت شوقین نيں ایتھے دے لوکاں دی زیادہ تر پسندیدہ خوراک گندم تے مکئی دی روٹی سرساں دا ساگ لسی ہتھ توں بنی چٹنی چاول خاص سوغات وچ گھریلو دیسی گی مکھن دیسی انڈے شامل نيں۔ ہزارہ ڈویژن پوری دنیا وچ سیر و تفریح تے موسم دے لحاظ توں سیاحاں دے لئی توجہ دا مرکز جانیا جاندا اے۔ ہزارہ ڈویژن وچ قدرتی مناظر آثار قدیمہ نوں دیکھنے دے لئی ملک بھر توں آنے والے سیاحاں سمیت غیر ملکی سیاحاں دی آمد وچ ہر سال اضافہ ہُندا اے۔ انہاں علاقےآں وچ اللہ تعالی دی قدرت دے ایداں دے شاہ کار موجود نيں جنہاں جو نوں دیکھ کے انسانی عقل دنگ رہ جاندی اے۔ ہزارہ ڈویژن وچ بہنے والے دریاواں وچ دریائے جہلم دریائے کنہار دریائے سندھ دریائے سرن شامل نيں جنہاں توں ہزاراں لوکاں دا مایگیری دا روزگار وابستہ اے۔ اللہ تعالی نے ہزارہ ڈویژن نوں مختلف معدنیات توں وی نوازیا اے انہاں معدنیات وچ گرینائٹ جپسم فاسٹ ماربل سمیت ہور قیمتی پتھراں دے وڈے وڈے پہاڑ موجود نيں گرینائٹ پتھر انہاں قیمتی پتھراں وچ شمار ہُندا اے جس دی مالیت 3 سو روپے فٹ اے۔ ہزارہ ڈویژن وچ ایبٹ آباد تے ہری پور دا شمار وی قدیم شہراں وچ ہُندا اے جو سینکڑاں سال پہلے آباد ہوئے۔
ہزارہ ڈویژن دے دنیا بھر وچ مقبول تھاںواں
سودھوہزارہ ڈویژن وچ دنیا دا سب توں وڈا ڈیم تربیلا ڈیم۔ دنیا دا اٹھواں عجوبہ شارع قراقرم دنیا وچ سب توں زیادہ قدرتی حسین مناظر توں بھرپور سیروسیاحت دا مقام وادی کاغان ہزارہ ڈویژن وچ نيں جو کہ عالمی شہرت دا مقام رکھدا اے۔ ایشیا دا سب توں وڈا شمار ہونے والا مینٹل اینڈ جنرل ہسپتال وی ہزراہ ڈویژن وچ واقع سی۔ جس نوں ختم کر دتے گیا اے۔ مختلف تہذیباں دے آثار قدیمہ ہزارہ ڈویژن وچ اج وی موجود نيں۔ جو کہ دنیا بھر دی تہذیباں دے لوکاں دے لئی توجہ دا مرکز ہُندے نيں۔
دنیا دا سب توں وڈا پہلے نمبر اُتے ڈیم وی پاکستان وچ صوبہ خیبر پختون خواہ دے ہزارہ ڈویژن وچ تربیلا دے مقام اُتے واقع اے۔ اس ڈیم دا سٹرکچر والیم 153 ملین میٹرکیوب اے اس دی اونچائی 143 میٹر تے لمبائی 2743 میٹر اے اس ڈیم دی تعمیر 1968 توں 1976 وچ مکمل ہوئی جو کہ دریائے سندھ اُتے تعمیر کيتا گیا اے۔ اس ڈیم اُتے پاور سٹیشن وچ 175 میگاواٹ دے 10 تے 423 میگاواٹ دے 4 ٹربائن لگائے گئے نيں جو کہ تقریبا 6200 میگا واٹ بجلی پیدا کرنے دی صلاحیت رکھدے نيں اس ڈیم دا زیادہ تر پانی تربیلا جھیل وچ جمع کيتا جاندا اے جو کہ علاقہ تناول دربند دے مقام توں شروع ہُندی اے۔
دنیا دا اٹھواں عجوبہ شاہراہ قراقرم وی ہزارہ ڈویژن توں لنگھدی اے۔ 1300 کلومیٹر طویل ایہ سڑک جس دی تعمیر دا کم پاکستان نے پڑوسی ملک چین دے نال 1966 وچ معاہدے دے بعد شروع کيتا اس شاہراہ دی تعمیر وچ 15000 پاکستانی تے 9500 چائنہ دے مزدوراں تے انجینئرز نے حصہ لیا اس طویل سڑک دی تعمیر دے لئی بھاری مشینری نوں پہاڑاں دی چٹاناں اُتے پہنچانے دے لئی پاک فضائیہ دی وی مدد لی گئی۔ اس سڑک دی تعمیر وچ 408 مزدور جاں بحق 314 شدید زخمی ہوئے جدوں کہ معمولی زخمی ہونے والےآں دی تعداد ہزاراں وچ اے۔ اس شاہراہ اُتے آپ دا سفر قدرتی حسین مناظر بلند و بالا پہاڑاں دنیا دی چند بلند ترین پہاڑاں دی چوٹیاں مچلدے دریائے سندھ دے درمیان توں سفر ہوئے گا۔ اس طویل شاہراہ اُتے 24 وڈے پل 70 چھوٹے پل تے 1708 توں ودھ آبی گذر گاہاں نيں۔ اس شاہراہ دی تعمیر وچ 80 ملین کلو سیمنٹ استعمال ہويا۔ شاہراہ قراقرم دو ملکاں پاکستان تے چائنہ سمیت دو صوبےآں صوبہ پنجاب تے صوبہ گلگت بلتستان نوں زمینی راستے توں آپس وچ ملاندی اے تے دنیا دے وڈے پہاڑی سلسلےآں وچ شمار ہونے والے کوہ ہمالیہ کوہ ہندوکش کوہ بریرہ دے سفر دے لئی وی استعمال ہُندی اے۔ ایہ پاکستان دی دفاعی معیشتی تے تجارتی شاہراہ اے۔ ایہ شاہراہ صوبہ پنجاب دے شہر حسن ابدال ٹیپو سلطان شہید چوک توں شروع ہوئے کے گلگت بلتستان دے مقام درا حنجراب اُتے اختتام پذیر ہُندی اے۔ جو کہ دنیا دا اٹھواں عجوبہ وی کہلاندی اے۔
ہزارہ ڈویژن وچ وادی کاغان اوہ مقام اے جتھے اُتے گرمیاں وچ سیر و تفریح توں لطف اندوز ہونے دے لئی ملک بھر توں آنے والے سیاحاں دے نال نال غیر ملکی سیاح وی وڈی تعداد وچ وادی کاغان دا رخ کردے نيں۔ وادی کاغان سطح سمندر توں 25 سو میٹر بلند اے۔ جون جولائی دے مہینےآں وچ جتھے وطن عزیز دے تمام شہراں وچ گرمی دی شدت وچ اضافہ ہوجاندا اے اس گرمی دے موسم وچ وی وادی کاغان دا موسم ٹھنڈا رہندا اے پہاڑاں دی چوٹیاں نے برف دی چادر اوڑھی ہُندیاں نيں جو کہ پاکستان دے سب توں ٹھنڈے تھاںواں وچوں اک اے۔ وادی کاغان وچ ہائیکنگ؛ ٹریک؛ مچھلی پھڑنے دے شوق رکھنے والےآں دے لئی بہترین جگہ اے۔ وادی کاغان وچ رہائش دے لئی وڈے وڈے ہوٹل تے کھانے پینے دی تازہ اشیاء وی موجود ہُندی نيں۔ وادی کاغان نوں جانے والی سڑک شاراہ کاغان دے ناں توں جانی جاندی اے۔ شاہراہ کاغان دل دہلا دینے والی انہاں سڑکاں وچ شمار ہُندی اے جس دے اک طرف گہری کھادی وچ بہنے والا دریائے کنہار تے دوسری طرف بلند وبالا پہاڑ نيں۔ اس علاقہ وچ زیادہ بولنے والی بولی ہندکو تے گوجری پشتو کہلاندی اے قومی بولی اردو وی بولی تے سمجھی جاندی اے۔ وادی کاغان دی مشہور سوغات ٹراوٹ فش خشک میوہ جات خواتین دے لئی اؤن دی بنی شعلاں وادی کاغان وچ بسنے والے ہزاراں افراد دا روزگار سیاحاں توں اے۔ مچھلی دا شکار پالتو مال مویشی انہاں دا بہترین مشغلہ اے اس علاقے وچ بسنے والے لوک زمیندار تے انتہائی محنتی نيں۔ تے ایتھے دیاں عورتاں دستکاری وچ بہترین مہارت رکھدی نيں جو کہ ملک بھر وچ مشہور نيں۔ دور جدید وچ وی ایہ علاقہ بہتر تعلیم دی سہولیات توں محروم اے ہاں لیکن وادی کاغان دا بچہ بچہ اس علاقے دی تمام خوبصورت جگہاں توں بخوبی واقف ہُندا اے جو کہ ٹور گائیڈ کہلاندا اے۔ ایہ علاقہ گرمیاں وچ سیاحاں دی بہترین توجہ دا مرکز ہُندا اے۔ وادی کاغان وچ جگہ جگہ قدرتی پانی دے چشمے ٹھنڈی آب و ہوا بیاڑ دے گھنے جنگلات برف توں ڈھکی پہاڑاں دی چوٹیاں۔ پہاڑاں دے درمیان قدرتی بنی ہوئی جھلیاں دریائے کنار دا دلکش منظر۔ حیرت انگیز جنگلات جنت دا منظر پیش کردے نيں۔ وادی کاغان دے نال منسلک تفریحی تھاںواں وچ شوگران ناران بٹہ کنڈی نيں جنہاں جیل سیف الملوک آنسو جھیل جیل للوسر پت و ہور جھلیاں وی سیاحاں دے لئی دلچسپ مقام نيں ہزارہ ڈویژن دے انہاں علاقےآں وچ سیرو تفریح دے لئی آنے والےآں نوں اک نويں زندگی مل جاندی اے۔
ہری پور پرانا مشرقی گندھارہ کہلاندا سی۔ سکندر یونانی دے دور وچ جرنیل ہری سنگھ نلوہ جو کہ اس علاقہ دا گورنر وی سی جس نےاس مشرقی گندھارا وچ 16 گز اُچی تے 4 گز چوڑی قلعہ نما دیواراں تعمیر کرواواں
اور 1821 اس علاقے نوں آباد کرکے اس علاقے دا ناں اپنے ناں توں منسوب کرکے ہری پور رکھ دتا۔
ہریپور نوں جولائی 1992 وچ ضلع دا درجہ دے کے ایبٹ آباد توں علحیدہ کر دتا گیا۔ ہریپور صوبہ خیبرپختونخوا تے ہزارہ ڈویژن وچ پھاٹک دا درجہ رکھدا اے جو کہ اسلام آباد توں 65 کلومیٹر دے فاصلے اُتے واقع اے اس دا کل رقبہ 1725 مربع کلومیٹر اے جس نوں دو تحصیلاں تحصیل ہریپور تحصیل غازی تے 45 یونین کونسلاں اُتے تقسیم کيتا گیا اے 2017 دی مردم شماری دے مطابق ہریپور دی ٹوٹل آبادی 1003031 افراد اُتے مشتمل اے
ہری پور پاکستان دی آزادی توں پہلے ریاست عم دا حصہ سی۔
ہری پور نوں ڈیمو دا شہر وی کہیا جاندا اے دنیا دا سب توں وڈا ڈیم اے تربیلا ڈیم ہریپور واقع اے ہری پور وچ واقع پھتری ڈیم خانپور ڈیم خیربارہ ڈیم قابل ذکر نيں۔ ہریپور صوبہ خیبر پختونخواہ دے سب توں وڈا صنعتی ضلع دا درجہ وی رکھدا اے۔ وڈے صنعتی یونٹس وچ عطار انڈسٹری وچ کئی چھوٹے وڈے کر خاناں سمیت ہزارہ فرٹیلائزرز پاک چائنا فرٹیلائزرز ٹیلیفون انڈسٹری آف پاکستان شامل نيں۔ انہاں صنعتاں دی وجہ توں ایہ ضلع ملکی معیشت ترقی وچ اپنا اہم کردار ادا کر رہیا اے۔ ایتھے دا موسم گرم رہندا اے . ہری پور وچ تعلیم دی شرح 58 فیصد اے ہری پور وچ 1 یونیورسٹی 5 ڈگری کالج 1 پولی ٹیکنیکل کالج کئی سرکاری تے نجی ادارے موجود نيں۔ اس علاقہ وچ زیادہ تر بولی جانے والی بولی اردو ہندکو پشتو گجری نيں۔ ایتھے دا زیادہ تر پہنے جانے والا لباس شلوار قمیص اے ہری پور وچ بسنے والے لوکاں دا ذریعہ معاش کاشتکاری ملازمت تے پالتو جانور پالنا اے۔
اس علاقے دا مشہور کھیل نیزہ بازی اے تے ایتھے دے لوک زیادہ تر گھوڑے پالنے دے وی شوقین نيں ۔ ہری پور وچ سب توں زیادہ کاشتکاری کيتی جاندی اے جس وچ گندم تے مکئی دی فصلاں شامل نيں۔ ہری پور وچ کاشت دی جانے والی سبزیاں پشاور تے پنجاب بھر وچ سپلائی کيتیاں جاندیاں نيں۔ ہری پور وچ وڈے پیمانے اُتے پھلاں دے باغات وی موجود نيں۔ ہری پور دی لوکاٹ ملک بھر وچ سپلائی کيتی جاندی اے جو اپنے ذائقہ دی وجہ توں منفرد مقام رکھدی اے۔ ہریپور دے شکری مالٹا تے بلڈ مالٹا پوری دنیا وچ مشہور نيں جو صرف ہریپور دی پیداوار نيں۔ ہریپور وچ پہاڑی تے میدانی علاقے موجود نيں ہریالی بھرے کھیت جنگلات آبشاراں کاشتکاری دے لئی نہراں ہریپور دا حسن نيں۔ ہری پور دی مشہور سیاسی سماجی شخصیتاں وچ فیلڈ مارشل ایوب خان برصغیر دے مشہور شاعر قتیل شفائی گوہر ایوب خان فیصل زمان جہازا والا انہاں دے اپنے بحری جہاز نيں جس دے باعث انہاں نوں جہازاں والا وی کہیا جاندا اے۔ مشہور گلوکارہ افشاں زیبی دا تعلق وی ہری پور توں اے۔
ایبٹ آباد
سودھوایبٹ آباد دا پس منظر وی انتہائی اہمیت دا حامل اے 1818 وچ رنجیت سنگھ نے اس علاقہ اُتے حملہ کيتا جس وچ اس دے اک جرنیل نوں مسلماناں دے ہتھوں شکست دا سامنا کرنا پيا 1821 وچ اس دا دوسرا جرنیل امر سنگھ وی ماریا گیا۔ 1846 وچ سکھاں تے انگریاں دے درمیان معائدہ دے بعد 1849 وچ برطانوی حکومت آئی تب 1853 وچ برطانوی میجر جمیز ایبٹ نے اس علاقے نوں آباد کر کے اس دا ناں ایبٹ آباد رکھیا. میجر جیمز ایبٹ نے ایبٹ آباد وچ ملٹری اکیڈمی کاکول سنٹر قائم کيتا جو اج پاکستان دی سب توں وڈی ملٹری اکیڈمی کاکول اے۔ میجر ایبٹ دی ایہ خواہش سی دے ایہ علاقہ آباد ہوئے تے ایتھے بازار ہوئے جس توں ملٹری اکیڈمی وچ فوجیاں نوں بازار توں خریداری دے لئی زیادہ دور نہ جانا پئے تے اوہ ايسے بازار توں خریداری کرن۔ 1903 وچ اس علاقے وچ پہلا سکول قائم کيتا گیا. تے 1911 وچ پہلی ڈسپنسری قائم کيتی گئی وچ ۔ اسامہ بن لادن دے خلاف امریکی آپریشن وی ايسے ضلع وچ ہويا سی۔ قائداعظم محمد علی جناح دے دیرینہ دوستاں وچ خان فقیرا خان مرحوم وی ایبٹ آباد نال تعلق رکھدے سن ۔ پاکستان دے حصول دی جدوجہد وچ قائد اعظم محمد علی جناح دے شانہ بشانہ رہے۔ پاک فوج دے جرنیل ایاز سلیم رانا وی ايسے شہر دے باسی نيں۔ ٹیسٹ کرکٹر یاسر حمید وی ايسے شہر نال تعلق رکھدے نيں۔ بالی ووڈ دے مشہور ایکٹر انوشکا مار دی پیدائش وی اس ہی ضلع دی اے۔ (مرحوم) ائیر مارشل اصغر خان وی ايسے شہر نال تعلق رکھدے سن ۔
ایبٹ آباد معدنیات تے قدرتی حسن دے لحاظ توں خیبر پختونخواہ دا تیسرا وڈا ضلع اے۔
ایبٹ آباد تعلیم دے حوالے توں اعلیٰ مقام رکھدا اے ۔ایبٹ آباد نوں سکولاں دا شہر وی کہیا جاندا اے۔ ایبٹ آباد وچ تعلیم دی شرح 71 فیصد اے۔ ایبٹ آباد دا کل رقبہ 1800 کلومیٹر اے ایہ ضلع دو تحصیلاں ایبٹ آباد حویلیاں تے 51 یونین کونسلاں اُتے مشتمل اے۔ 2017 دی مردم شماری دے مطابق ضلع ایبٹ آباد دی ٹوٹل آبادی 1332912 افراد اُتے مشتمل اے۔ جو کہ سطح سمندر توں 1256 میٹر بلند اے ایبٹ آباد شہر جو کہ پہاڑاں دے درمیان گھرا ہويا اے ایہ پہاڑی سلسلہ سربن کہلاندا اے جس وچ چیندے ریچھ سنہری عقاب بندر کشمیر دے پہاڑی لومڑ جنگلی کبوتر اس دے علاوہ 896 قسماں دے پرندے اس پہاڑی سلسلہ دی زینت نيں۔ ایبٹ آباد دا شہر پیالہ نما اے۔ ایبٹ آباد سیروسیاحت دے لئی وی توجہ دا مرکز جانیا جاندا اے ایبٹ آباد وچ سیر وسیاحت دے لئی بلند مشہور تھاںواں وچ نتھیاگلی ایوبیہ ٹھنڈیانی جو کہ مری توں 8000 فٹ بلند نيں۔ ایبٹ آباد نوں اللہ تعالی نے قدرتی حسن تے معدنیات توں نوازیا اے معدنیات وچ جپسم گرینائٹ ماربل فاس ریڈ شامل نيں۔ قدرتی حسن وچ جنگلات پانی دی ابشاراں مٹھا پانی سیروتفریح دے دلکش تھاںواں موجود نيں۔ ایبٹ آباد وچ الیاسی مسجد سیر و سیاحت دے لئی توجہ دا مرکز جانی جاندی اے جس دا شمار ایبٹ آباد دی قدیم مسیتاں وچ ہُندا اے۔ الیاسی مسجد وچ چشمہ دا پانی جو کہ ہاضمہ دے لئی مفید ترین اے الیاسی مسجد دے پکوڑے ہزارہ ڈویژن سمیت ملک بھر وچ مقبولیت رکھدے نيں۔ ایبٹ آباد شہر وچ سب توں مشہور لیڈی گارڈن بہترین تفریحی پرسکون تے پرکشش مقام اے۔ ایبٹ آباد وچ واقع شملہ پہاڑی جو کہ ہائیکنگ دے لئی بہترین مقام اے شملہ پہاڑی توں ایبٹ آباد شہر دا بہترین نظارہ دیکھنے نوں ملدا اے۔ ٹھنڈیانی وی سیر و سیاحت دے لئی توجہ دا مرکز اے ٹھنڈیانی دی پہاڑاں دی بلند چوٹیاں اُتے سیر و تفریح دے لئی چیئر لفٹ وی لگائی گئی اے جو بچےآں بوڑھاں خواتین دے لئی توجہ دا مرکز اے۔ ہرنوئی وچ وی سیاہ ہاں دے لئی پکنک پوائنٹ موجود اے ہرنوئی وچ پہاڑاں دے درمیان توں گزرنے والا دریا اپنی خوبصورتی دی مثال آپ اے جو کہ بہترین پکنک پوائنٹ وچ شمار ہُندا اے۔ ایبٹ آباد دے پنڈ توں جی کورٹ وچ 500 سال قدیم تے 200 فٹ بلند آبشار اپنی مثال آپ اے جس نوں دیکھنے دے لئی ہر سال ہزاراں سیاح اس مقام اُتے آندے نيں۔ ایبٹ آباد وچ زیادہ تر لوک پڑھے لکھے نيں جو ملکی ترقی وچ اپنا کردار ادا کر رہے نيں ایتھے اُتے زیادہ تر بولی جانے والی زباناں وچ ہندکو اردو تے پشتو نيں۔ ایتھے دے لوکاں دا زیادہ تر لباس قمیض شلوار اے اس علاقے دے لوک زیادہ تر بزنس مین تے ٹیچر نيں۔ ہزارہ ڈویژن دے تمام وڈے دفاتر ايسے شہر وچ موجود نيں۔
مانسہرا
سودھوگندھارا رہتل دے مطالعہ توں مانسہرہ دا پرانا ناں پکھلی سرکر ملدا اے اس علاقے نوں سکھ جرنیل مان سنگھ نے آباد کيتا جس دے بعد اس علاقے دا نواں ناں مانسہرا رکھیا تے اس اُتے حکومت کيتی۔ سکندر یونانی نے اس علاقے اُتے قبضہ کر کے اس علاقے نوں راجہ ابسراص اف پہنچھ دے حوالے کردتا۔ اشوکہ جو کہ اس وقت گورنر سی جس نے اپنے ہتھوں توں کوہ بریری دی 4 پتھر دی چٹاناں اُتے ایتھیک مذہب دی عبارتاں لکھایاں نيں جو اج وی بٹ پل دے نیڑے اشوکہ پارک وچ آثار قدیمہ دے طور اُتے موجود نيں۔ اشوکہ جو کہ ہندو سی جو دے بعد وچ بدھ مت مذہب اختیار کر چکيا سی۔ سن 1399 وچ مسلماناں نے اس علاقے اُتے قبضہ کر ليا۔ 1472 شہاب الدین نے اس علاقے اُتے اپنی حکومت قائم کيتی تے گلی باغ نوں اپنا دارالخلافہ قائم کردتا۔ دور اکبری وچ ترک سردار۔ سردار سلطان خان حسین نے بغاوت اعلان کر دتا جس دی بغاوت نوں کچل دتا گیا۔ 1818 وچ سکھاں نے اس علاقے اُتے قبضہ جمالیا۔ 1831 دے معرکہ وچ دو عظیم مجاہد سید احمد تے سید اسماعیل شہید ہوئے۔ جنہاں دی قبراں اج وی بالاکوٹ وچ موجود نيں۔
اسلام آباد توں شمال دی جانب 120 کلومیٹر کوہ ہمالیہ دے نقطہ آغاز اُتے واقع دنیا دا سب توں زیادہ قدرتی حسین توں بھریا ہويا ضلع مانسہرہ ضلع مانسہرہ دے پی دے دا دوسرا وڈا ضلع وی اے۔ مانسہرہ دی تحصیل میونسپل کمیٹی دا شمار خیبرپختونخوا دی دوسری وڈی تحصیل میونسپل کمیٹی وچ ہُندا اے جس دی آمدن سب توں زیادہ اے۔ مانسہرہ وچ سب توں وڈا لاری اڈا اے اس لاری اڈا توں ہر روز اندرون ملک پورے پاکستان دے لئی ٹرانسپورٹ دستیاب ہُندی اے۔ ضلع مانسہرہ اوہ جنت پذیر خطہ اے جس دے تصور توں ہی دل وچ ٹھنڈک دا احساس پیدا ہوئے جاندا اے۔ 8 اکتوبر 2005 دے قیامت خیز زلزلہ دے باعث پوری دنیا وچ جانا گیا۔ اس قیامت خیز زلزلہ وچ سب توں زیادہ نقصان مانسہرہ وچ ہويا جس توں تحصیل بالاکوٹ صحفہ ہستی توں مٹ گئی لیکن قیامت خیز زلزلہ دے علاوہ وی مانسہرہ جو اپنی منفرد رہتل تے سبھیاچار توں دنیا بھر وچ منفرد مقام رکھدا اے۔ سال 2017 دی مردم شماری دے ضلع مانسہرہ دی ٹوٹل آبادی 1556460افراد اُتے مشتمل اے۔ جو کہ ہزارہ ڈویژن دی سب توں زیادہ آبادی اے ضلع مانسہرہ وچ تعلیم دی شرح 75 فیصد اے۔ ہزارہ ڈویژن دی سب توں وڈی یونیورسٹی ہزارہ یونیورسٹی ڈهوڈیال مانسہرہ وچ واقع اے۔ ضلع مانسہرہ وچ 6 ڈگری کالج 1 پولی ٹیکنیکل کالج 1 ایلیمنٹری کالج 1 کامرس کالج تے سینکڑاں دی تعداد وچ سرکاری ونجی سکول کالج تعلیمی ادارے موجود نيں۔ ضلع مانسہرہ ko پنج تحصیلاں جنہاں وچ تحصیل مانسہرہ تحصیل بالاکوٹ تحصیل تحصیل اوگی تحصیل دربند تحصیل بفہ شامل نيں نوں 59 یونین کونسلاں وچ تقسیم کيتا گیا اے
مانسہرہ وچ بہنے والے دریا جنہاں وچ دریائے کنار دریائے سندھ تے دریائے سرن شامل نيں۔ مانسہرہ دی بلند چوٹیاں وچ ناگاپربت راکاپوشی کوہ بریری بٹوارہ تے بابوسرٹاپ شامل نيں بابوسرٹاپ سب توں بلند ترین مقام اے۔ اللہ تعالی نے مانسہرہ نوں وی معدنیات توں نوازیا اے انہاں معدنیات وچ جپسم گرینائٹ ماربل فاس ریڈ شامل نيں۔ گرینائٹ دا شمار انہاں دی پتھراں وچ ہُندا اے جس دی مالیت 300 روپے فٹ اے۔ اللہ تعالی نے انہاں معدنیات دے وڈے وڈے پہاڑاں توں مانسہرہ نوں نوازیا اے ضلع مانسہرہ وچ درجناں قدرتی ایداں دے تفریحی تھاںواں نيں جو دنیا بھر وچ صفحہ اول اُتے نيں۔ سب توں مشہور تفریحی تھاںواں وادی کاغان دے علاوہ مانسہرہ دے ہور تفریحی تھاںواں پارس مانڈری جرید بالاکوٹ جابہ عطرشیشہ سنڈےسر۔ سرن ویلی وچ شنکیاری منڈا گچہ جبوڑی موسی مصلہ۔کونشویلی وچ بٹل چھترپلین پکھل ویلی وچ خاکی بفہ ڈهویال علاقہ تناول وچ پھلڑہ دربند اؤگی شیر گڑھ گلی باغ شامل نيں۔مانسہرہ دی مشہور سوغات وچ کچوری سموسہ تازہ مچھلی کباب کھوا دیسی گھی لسی وغیرہ شامل نيں۔ *مانسہرہ دی مشہور سیاسی سماجی مذہبی شخصیتاں وچ شہزادہ گشتاسپ خان رہیس اعظم خان سردار محمد یوسف قاسم شاہ بابر سلیم سواندی صالح محمد خان شجاع سالم خان مفتی منیب الرحمن سابق چیئرمین رویت ہلال کمیٹی شامل نيں۔ مانسہرہ وچ سب توں زیادہ سیروسیاحت دے تفریحی تھاںواں تے آثار قدیمہ موجود نيں جنہاں وچ اشوکا دے ہتھ دے لکھے پتھر دی چٹان مانسہرہ شوکا پارک بٹ پل دے نیڑے آثار قدیمہ دے طور اُتے اج وی موجود نيں ہندوواں دا مندر شفٹیمپل اج وی مانسہرہ گاندھیاں دے مقام اُتے موجود اے۔ رنجیت سنگھ دے دور وچ تعمیر ہونے والا تمثال جوکہ میٹنگ دے لئی استعمال کيتا جاندا سی اج وی گھڑی روڈ اُتے موجود اے۔
بٹگرام
سودھوہزارا ڈویژن وچ سیر و سیاحت دے تھاںواں وچوں بٹگرام وی کسی توں کم نئيں اپنے اندر حسین قدرتی مناظر نوں چھپائے ضلع بٹگرام حکومت کیتی توجہ چاہندا اے وڈے وڈے پہاڑ قدرتی آبشاراں ٹھنڈا تے مٹھا پانی دریا دی موجاں سیاحاں دی توجہ دے لئی منتظر اے۔ ضلع بٹگرام دی ٹوٹل آبادی 476612 افراد اُتے مشتمل اے جس دا کل رقبہ 1301 کلومیٹر اے جو کہ سطح سمندر توں 3406 فٹ بلند اے . اس علاقہ وچ تعلیم دی شرح 42 فیصد اے بٹگرام وچ زیادہ تر بولی جانے والی بولی پشتو تے اردو اے ایہ علاقہ ٹھنڈے علاقےآں وچ شمار ہُندا اے دور جدید وچ وی ایہ علاقہ پسماندگی توں دوچار اے حکومت تے منتخب نمائندگان دی عدم دلچسپی دے باعث اس علاقہ وچ سیر و سیاحت دے لئی آنے والے سیاحاں دی تعداد کم اے۔ انہاں اُچے تے گھنے جنگلات وچ جے چیرلیفٹ لگیا دتی جائے تاں بٹگرام مری نتھیا گلی ناران تے مالم جبہ توں کم نئيں ایتھے دی سڑکاں دا نظام بہتر نئيں جس دی وجہ توں ایتھے دے مقامی لوکاں نوں تکلیف دا سامنا اے۔
کوہستان
سودھوضلع اپرکوہستان تے ضلع لوئر کوہستان وی کسے خوبصورت مناظر توں کم نئيں۔ ضلع اپرکوہستان دی آبادی 306337 افراد اُتے مشتمل اے۔ جدوں کہ ضلع لوہر کوہستان دی آبادی 202913 افراد اُتے مشتمل اے انہاں علاقےآں وچ ميں زیادہ بولی جان والی بولی کوہستانی اے تے اردو وی بولی تے سمجھی جاندی اے انہاں علاقےآں وچ تعلیم دی شرح 35 فیصد اے۔
ضلع تورغر دی ٹوٹل آبادی 171395 افراد اُتے مشتمل اے۔ اس دا کل رقبہ 497 کلومیٹر اے جدبہ کالا ڈھاکا دا صدر مقام اے۔ کال اڈھاکا وچ تعلیم دی شرح 20 فیصد توں وی کم اے۔