گورمکھی لپی دی ساخت
گورمکھی لپی وچ پنجابی بولی نوں لکھن لئی ورتی جان والی لپی اے۔ بولاں نوں لکھت وچ ڈھالن لئی ورتے جاندے چنھاں دے گروہ نوں لپی کیہا جاندا اے۔ لپی بولی دا واہن اے۔ بولی تے لپی دا آپس وچ گوڑہا تعلق اے۔ جویں منکھیجذبات دی پوشاک بولی اے، اویں لپی بھاشا/بولی دا پہراوا اے۔ لپی دے پہراوے نے بولی نوں سدیوتا بخشی اے۔ لپی انسانی جذبات نوں امر کر دیندی اے۔ اج علم، سائنس اتیکمپیوٹری یگ وچ بھاویں نویاں تکنیکاں نے بولی بولی (آواز) نوں مستقل روپ دین دے ہور وی کئی نوین زریعہ بنا لئے ہن، پر لپی دی طاقت اتے ویاپکتا دے مقابلے ایہہ اجے وی تچھّ ہن۔ ہریک بولی دے لکھتی سروپ لئی کسے نہ کسے لپی دی ورتوں کیتی جاندی اے۔ ہر بولی دی لپی دا کوئی نہ کوئی ناں وی ضرور ہندا اے، جویں ہندی لئی دیوناگری لپی دی ورتوں کیتی جاندی اے اتے انگریزی بولی لئی رومن لپی دی ورتوں کیتی جاندی اے۔ اسے طرحاں پنجابی بولی لئی گورمکھی لپی دی ورتوں کیتی جاندی اے۔
نامکرن
سودھوگورمکھی لپی دے نامکرن اتے ارنبھ بارے ایہہ یعقین پرچلت رہا اے کہ ایہہ گروآں دے پوتر مکھ توں نکلی۔ اسے کارن اس دا نام گورمکھی پیا۔ دراصل بولی دی اتپتی وانگ لپی دے ارنبھ اتے نامکرن بارے وی وکھ- وکھ قوماں وچ مذہبی یعقین پرچلت رہے ہن۔ مصر واسی اپنی لپی نوں ‘بوب’ دیوتے ولوں دلچسپی دسدے ہن۔ یہودیاں دا یقین سی کہ اوہناں دی لپی خدا نے خود موسیٰ نوں لکھتی دسی سی۔ یونانی لوک اپنی لپی نوں ‘کیڈمس’ دیوتے دی بنائی آکھدے ہن۔ ہندوستانی لوک اپنی سبھ توں پرانی لپی نوں ‘برھما’ دی کرت دسدے ہن۔ اویں سنسکرت نوں ‘دیوَ بھاشا’ منن والے اپنی لپی نوں دیوناگری آکھدے ہن تے پھر ایہہ کوئی الوکار گل نہیں اے، جے پنجابی لوک اپنی بولی دی لپی نوں ‘گرو دے مکھوں’ نکلی لپی کہندے ہن۔ ہاں ایہہ اٹلّ سچائی اے کہ گرو گرنتھ صاحب نوں لکھتی روپ، گورمکھی لپی وچ ہی دتا گیا۔ گرو صاحبان نے اس ویلے پرچلت لپی وچ سدھار کر کے، اس نوں گربانی دے لکھن یوگ بناؤن دا تعریف یوگ مہان کم کیتا۔ اسے کارن اس دا نام گورمکھی لپی پے گیا۔
اتہاس
سودھوشروع وچ گورمکھی لپی وچ پینتی اکھر سن۔ ‘ੳ’ توں لے کے ‘ੜ’ تک ستّ سطراں وچ پنج-پنج اکھر سن۔
ترتیب اتے سنرچنا
سودھوایہہ شاید اکو-اک اجیہی لپی اے، جو کہ ‘ا’ توں ارنبھ ہندی اے ‘ا’ توں نہیں جد کہ دیوناگری، رومن، عربی-فارسی، گریک آدی لپیاں ‘ا’ توں شروع ہندیاں ہن۔[۱] ‘اوڑے’ (ا) نوں پہل دین پچھے اکّ نظریہ تاں ایہہ پیش کیتا جاندا اے کہ اس پچھے ‘1اوانکار’ دی مانتا کم شیل سی۔ دوجا اہم کارن دھنی-سائنسی اے۔ اس ول وی خاص دھیان دین دی لوڑ اے۔ کسے وی لپی دے لپانکاں (اکھراں) دے تن گن لازمی ہندے ہن:
- ہر لپانک جاں لپی-چنہ دا کوئی نہ کوئی نام ہندا اے۔ جویں اوڑا، آڑا، ایڑی جاں اے۔بی۔سی۔
- ہر لپانک دی کوئی نہ کوئی شکل وی ہندی اے۔ جویں (ا)، (ا) اتے (ا)
- ہر لپانک دی کوئی نہ کوئی دھنی جاں آواز وی ہندی اے۔ جویں (ک)، (کھ)، (گ) آدی۔
دھنی ویونت دا مسئلہ
سودھوجدوں کسے لپی دی اساری کیتا جاندا اے تاں سبھ توں پہلاں اس بولی دی دھنی ویونت دا تجزیہ کیتا جاندا اے۔ آنظارہ حالت تاں ایہہ ہندی اے کہ ہریک لپانک نال صرف اکّ ہی نکھیڑو دھنی متعلق ہووے، پر اجیہی حالت ہمیشہ قائم نہیں رہندی۔ جتھوں تک گورمکھی لپی چنھاں دی ترتیب دا تعلق اے، اس وچ دھنی-سائنسی اصولاں نوں اپنایا گیا اے۔ گورمکھی لپی دی بنتر وچ سبھ توں پہلاں سور واہک لپی چنہ ہن۔ سور اچار-کھنڈ وچ مرکزی اہمیت دا دھارنی اے، جدوں کہ وئنجن دجیلے اہمیت والا عنصر اے۔ اس لئی مرکزی عنصر دا پہلاں آؤنا ضروری سی۔ (ا، ا تے ا) دی اپنی ترتیب وی دھنی-ویونت دے نقطے تونترک سنگت اے۔ ایہہ ترتیب اچارن تھاں دی ویونت مطابق اے۔ (ا) پچھلے سور دا واہک چنہ اے۔ اسے طرحاں ہی کورگ، چورگ، ٹورگ، تورگ تے پورگ آدی وئنجن لپی چنھاں دی ترتیب وی اچارن تھاں مطابق اے۔
ہن مسئلہ گورمکھی لپی دی پہلی پال وچ ‘س’ تے ‘ہ’ دا اے۔ ایہہ گل تاں سربمنظورشدہ اے کہ ہورناں بھارتی لپیاں وانگ گورمکھی لپی دا نکاس وی ‘برہمی’ توں ہویا۔ پریتم سنگھدا خیال اے کہ گورمکھی دا ‘ہ’ اکھر ‘ہاہے’ دے برہمی والے چنہ توں ہی وگسیا ہویا اے، پر کیونکہ ایہہ پنجابی اچارن دی سر نوں لکھت راہیں پرگٹاؤن دے کم وی آؤندا اے، اس لئی اس دی ورتوں لکھاریاں نوں اوکھا کردی رہی۔ مثلاً جے اکّ جانا ‘اوہِ’ لکھ کے راضی سی، تاں دوجا اس نوں ‘آوے’ لکھنا پسند کردا سی۔ اس لئی اس اکھر نوں انتلے حصہ وچوں چکّ کے پہلی پال دے انت وچ ٹکا دتا گیا۔ ‘سسے’ دی کہانی ایڑی نال میل کھاندی اے۔ دیوناگری دا ‘س’ برہمی دے ‘س’ توں وگسیا ہویا اے، پر گورمکھی نے اس نوں اپنی ورنمالا وچ کوئی تھاں نہیں دتی اتے اس دی تھاں جہڑا اکھر-چنہ اپنایا، اس نوں ‘برہمی’ تے اس توں وگسیاں اس علاقے دیاں ہور لپیاں وچ ‘ش’ دھنی لئی وقف کیتا ہویا سی۔ مثلاً شاردا وچ ‘س’ اکھر ‘ش’ دا اچارن ہی پرگٹاؤندا اے۔ اس لئی ایہہ ‘ش’ دھنی والا پرانا چنہ لے کے، اس نوں ‘س’ دھنی لئی ورتنا شروع کر دتا اتے ورنمالا دی پہلی پال وچ چوتھی تھاں اتے ٹکا دتا۔ برہمی توں وگسیا ‘کھ’ وی گورمکھی نے بدلویں روپ وچ اپنایا اے۔ اس نوں پیٹ-چیرویں ‘ش’ دی تھاں ٹکا کے، اس توں ‘کھ’ دھنی دا کم لینا شروع کر دتا۔ انتلا اتے نوَ-ورگ ملویں-جلویں وئنجن لپی چنھاں نوں پرگٹاؤندا جاں اوہناں دا واہن بندا اے۔
بھاویں اکّ نہ خوشگوار حقیقت ایہہ وی اے کہ گورمکھی لپی دی ورتوں اختلاف دا موضوع بندی رہی اے، ایپر حقیقت ایہہ اے کہ ہورناں لپیاں وانگ گورمکھی لپی وی اکّ لمے اتہاسککال دوران ترقی یافتہ ہوئی اے اتے اس دا مول سروت برہمی لپی اے۔ 10ویں-11ویں صدی توں اس خطے دی لپی لئی بھٹچھری، سدھ ماترکا تے شاردا آدی نام پرچلت سن، پر گرو صاحبان ولوں اس لپی نوں اکّ مقامی لپی وجوں اپناؤن اتے اس لپی نوں گربانی لئی ورتن کارن، اس دا نام گورمکھی پے گیا۔ ایہہ پرشن وی لگپگ نجٹھیا ہویا اے کہ پنجابی زبان دیاں خاص دھنیاں دے پرگٹاؤن لئی گورمکھی ہی اکو-اک ڈھکویں لپی اے۔ ایہہ لپی پنجابی بولی لئی لمے ویلے توں ورتوں وچ آ رہی اے تے اج جدوں بھارت دے پنجاب صوبہ وچ اس نوں سیاسی بولی دا درجہ حاصل اے اتے ایہہ اچیری سکھیا دا زریعہ اے تاں اس ورتوں لئی گورمکھی نوں ہی پروان کیتا جانا چاہیدا اے۔
ورتوں دے نیم
سودھواک بولی دا ورتارا دوجی بولی نالوں بھنّ ہندا اے۔ بھاویں ایہہ تغیر کجھ اصولاں دے دوران ہی ہندی اے، اکّ بولی بھاویں دوجی بولی نال خاندانی اتے بنتراتمک پدھر تے کنی وی نیڑے کیوں نہ ہووے۔ اس لئی بولی لئی ایہہ اکّ آدرشک حالت ہوویگی کہ ہر بولی دا کوئی اپنا لکھن-پربندھ ہووے پر اس پرکار دی حالت اجے تک نہیں مطلب ہر بولی دی آپو اپنی لپی موجود نہیں۔ بولیاں دی گنتی دی اکّ لمبی لسٹ اے پر لپیاں دی لسٹ محدود اے۔ بھاویں ہر اکّ بولی دی اپنی اکّ لپی گھڑی جا سکدی اے۔ پنجابی بولی نونلکھت وچ لیاؤن لئی موٹے طور تے دو لپیاں دی ورتوں کیتی جاندی اے: گورمکھی اتے پرشو-اریبک۔ ایہناں دی ورتوں دا کارن سیاسی اے کیونکہ پنجابی بھاشی لوک دو دیساں وچ ونڈے ہوئے ہن۔ گورمکھی نوں پنجابی بولی دے لکھن لئی پوربی پنجاب وچ ورتیا جاندا اے۔ گورمکھی نوں پینتی اکھری وی کیہا جاندا اے کیونکہ اس دے مول چنھاں دی گنتی پینتی اے۔ اس لپی نوں کھبے توں سجے ول لکھیا جاندا اے۔ اس وچ (ا، ا تے ا) سور-واہک چنہ ہن۔ ایہناں چنھاں وچ ‘ا اتے ا’ دا اپنا کوئی اچارن نہیں اے پر ایہناں چنھاں نال نوں دوجیلے لپی چنہ لگ کے 10 سور دھنیاں لئی ورتے جاندے ہن۔ ایہناں دوجیلے لپی چنھاں نوں لگ جاں مقدار وی کیہا جاندا اے۔ ایہہ ماتراواں اس پرکار ہن؛ ا (اُ، او، او) ا (آ، اے، ؤ) اتے ا (اِ، ای، اے)۔ (اِ ا اُ)مختصر سوراں دے سوچک ہن جدوں کہ باقی دیرگھ سوراں دے سوچک ہن۔ گورمکھی لپی اچارن (ستھان) تے بیسڈ اے جہناں دھنیاں دا اچارن مونہہ دے پچھلے پاسے توں ہندا اے اوہناں دا لپی وچ پہلا تھاں اتے ترتیبوار ایہہ مونہہ دے اگے ول نوں ودھدا جاندا اے، جویں: ک (مونہہ دے پچھے کنٹھی)، چ (اس توں اگے تالوی)، ٹ (سخت تالو)، ت (دنتی) اتے پ (دو ہونٹھی) اے۔ اکّ طبقہ دیاں دھنیاں لئی اکّ پال اے جویں (ک، کھ، گ، ن) کنٹھی اتے (پ، پھ، ب، م) دو ہونٹھی۔ ایہی ترتیبسوراں دے اچارن تے لاگوُ ہندی اے۔ اجوکی پوربی پنجابی وچوں سگھوش مہاں-پران دھنیاں (گھ، جھ، ڈھ، دھ تے بھ) الوپ ہو گئیاں ہن اتے ایہناں دا اچارن سر وچ بدل گیا اے پر ایہہ لپی چنہ گورمکھی وچ شامل ہن۔[۲] (نج تے ن) دو ناسکی دھنیاں لئی ورتے جاندے ہن۔ ایہہ دھنیاں بول چال وچ تاں کتے کتے ورتیاں جاندیاں ہن پر اجوکی لکھت وچ ایہناں دی ورتوں نہیں کیتی جاندی۔ پنجابی وچ (ہ، و تے ر) تن دھنیاں ہن جہناں دی ورتوں مول روپ وچ وی ہندی اے۔ دجیلے روپ وچ وی ہندی اے۔ دوجیلے روپ وچ ایہہ دوجے لپی چنھاں دے پیراں وچ لکھے جاندے ہن۔ بندی،ٹپی اتے ادھک تن ہور چنہ ہن جو دوجے لپی چنھاں نال ورتے جاندے ہن۔ ٹپی: دتّ وئنجن تے ناسکتا لئی، بندی: ناسکتا لئی اتے ادھک دتّ وئنجن لئی ورتیا جاندا اے۔ (ہ) دھنی دی ورتوں کجھ اپبولیاں وچ شبد دے شروع وچ کیتی جاندی اے۔ بعد وچ ایہہ سر وچ بدل جاندی اے۔ شبد-جوڑاں نوں ترکسنگت بناؤن لئی پنجابی دھنی-ویونت اتے لپی چنھاں دے ورتاریاں نوں دھیان وچ رکھیا جاندا اے۔