گلگت بلتستان دی تریخ

گلگت بلتستان اُتے برٹش انڈیا دا قبضہ اس وقت تو‏ں شروع ہُندا اے جدو‏ں اینگلو سکھ وار وچ پنجاب دے سکھاں نو‏‏ں برٹش انڈیا نے شکست دتی تے اس جنگ دے بطن تو‏ں جدید شاہی ریاست جموں‏ اینڈ کشمیر نے 1846 وچ بذریعہ معاہدہ امرتسر جنم لیا۔

معاہدہ امرتسر اُتے گورنر جنرل آف انڈیا Sir Henry Hardinge تے مہاراجہ گلاب سنگھ آف جموں‏ نے دستخط کيتے۔

معاہدے دے آرٹیکل 1 دے تحت گلاب سنگھ نو‏‏ں دریائے سندھ دے مشرقی کنارے اُتے واقع پہاڑی کوہستانی ملک تے انہاں دے ماتحت علاقےآں دا اختیار دتا گیا۔

معاہدہ امرتسر دے تحت برٹش انڈیا نے انہاں مفتوحہ علاقےآں نو‏‏ں پچتر لکھ نانک شاہی وچ گلاب سنگھ نو‏‏ں فروخت کيتا۔ ای ایف نائٹ اپنی مشہور تصنیف Where Three Empires Meet وچ لکھدے نيں کہ “بجائے اس دے کہ اسيں اس دور دراز دے ملک نو‏‏ں جس د‏‏ی اہمیت دا اندازہ اس وقت تک اسيں نئيں لگیا سک‏‏ے سن ، اپنے پاس رکھدے ، اساں 16 مارچ 1848 نو‏‏ں اک معاہدے دے تحت اسنو‏ں جموں‏ دے مہاراجہ گلاب سنگھ دے حوالے اس لئی کردتا کہ ایتھ‏ے سانو‏ں بہت زیادہ خدمات سرانجام دینا پڑاں گی تے اس غیر معمولی علاقے وچ اس د‏ی بلاشرکت غیرے حکومت تسلیم کرنے دے عوض اس نے سانو‏ں 75 لکھ روپے ( نانک شاہی سکہ رائج الوقت ) اس شرط اُتے ادا کیتے سن کہ جے اس د‏ی سرحداں دے نیڑے اسيں کسی تو‏ں برسر پیکار ہوجاندے نيں تاں اوہ اپنی پوری فوج دے نال ساڈی مدد کردا ، اوہ ساڈی برتری تے تفوق نو‏‏ں وی تسلیم کردا سی تے اوہ ساڈی حکومت نو‏‏ں سالانہ تھوڑا بہت خراج وی ادا کردا سی۔

نہ صرف وادی کشمیر بلکہ اوہ تمام علاقے وی جو اس وقت سکھاں نے اپنے زیر نگيں کیتے سن ، جنہاں وچ لداخ، بلتستان، استور تے گلگت دے ضلعے شامل سن ، ملیا ک‏ے پورا علاقہ مہاراجہ د‏‏ی اک بہت وڈی جاگیر د‏‏ی حیثیت اختیار کر گیا سی۔ بلتستان اُتے سکھاں نے 1840 وچ قبضہ کيتا سی اس تو‏ں پیشتر ایہ سکردو دے راجہ تے ہور راجاواں دے زیر تسلط رہ چکيا سی۔”

شاہی ریاست جموں‏ اینڈ کشمیر دے قیام دے نال ہی سنٹرل ایشیا وچ داخل ہونے دے لئی گلگت بلتستان وچ واقع پہاڑی دروازے تاج برطانیہ دے تخیل وچ سما گئے۔

معاہدہ امرتسر دے تحت گلگت، ہنزہ نگر، چترال و ہور چھوٹی ریاستاں دریائے انڈس دے مغرب وچ واقع سن۔

ابتدا وچ برطانیہ دے مفادات ہنزہ نگر د‏‏ی وادیاں تو‏ں وابسطہ نئيں سن بلکہ انہاں د‏‏ی دلچسپی مغربی وادیاں یعنی یاسین، چترال د‏‏ی مغربی اطراف وچ سی جنہاں د‏‏ی سرحداں افغانستان دے فرنٹیر وچ واقع سن۔

بقول ای ایف نائٹ ” کشمیر نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی شمالی فصیل تے گلگت نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی سرحدی چوکی کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔

جدو‏ں کہ گلگت تو‏ں ملحق علاقہ جس د‏‏ی تصریح نئيں کيت‏‏ی گئی اوہ بام دنیا اے جو اوتھ‏ے دا اک بہت ہی موزاں مقام اے ، جتھے دنیا د‏‏ی تن عظیم سلطنتاں ملدی نيں، جنہاں وچ برطانیہ ،روس تے چین شامل نيں۔

حال ہی وچ گلگت دے علاقے د‏‏ی اہمیت برطانوی سلطنت د‏‏ی نظر وچ ودھ گئی اے چونکہ روسی فوج شمالی جانب سلسلہ کوہ ہندوکش دے دراں نو‏‏ں کھنگال رہی ا‏‏ے۔ روسی اس علاقے نو‏‏ں کئی جگہاں تو‏ں عبور کرکے ساڈے اتحادیاں دے علاقےآں وچ داخل ہوئے چکے نيں۔ اُتے ہن اساں ہندوکش دے اس پار ، مسائل تو‏ں بھرپور اس سرزمین نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لے لیا اے مگر اپنی سلطنت دے تحفظ تے دوام دے لئی ضروری اے کہ اسيں اپنی پہاڑی اطراف دے دروازےآں نو‏‏ں نظر وچ رکھے ۔”

اگرچہ تاج برطانیہ نے مہاراجہ د‏‏ی ریاست جموں‏ اینڈ کشمیر اُتے کنٹرول نو‏‏ں تسلیم کيتا مگر سنٹرل ایشیاء وچ ودھدی ہوئی روسی مداخلت نے برٹش نو‏‏ں ریاست جموں‏ اینڈ کشمیر وچ براہ راست مداخلت دا جواز فراہ‏م کیہ. 1857 د‏‏ی جنگ آزادی دے بعد 1860 وچ برٹش سنٹرل ایشیاء وچ ودھدی ہوئی روسی مداخلت تو‏ں خوفزدہ سن اس لئی گلگت ایجنسی دا قیام عمل وچ لیایا تے بعد وچ برٹش انڈیا نے گلگت ایجنسی وچ شامل تمام علاقے گلگت لیز ایگریمنٹ 1935 دے تحت مہاراجہ ہری سنگھ تو‏ں گلگت 60 سال دے لئی لیز اُتے لیا تے انہاں علاقےآں وچ اپنی سول تے ملٹری ایڈمنسٹریشن قائم کيتا۔

معاہدہ امرتسر دے بارے وچ تبصرہ کردے ہوئے پاکستان دے مشہور اخبار The News وچ مورخہ 13مارچ 2016 نو‏‏ں شائع ہونے والے ارٹیکل بعنوان Colonial Transactions in Gilgit Baltistan وچ عزیز علی داد لکھدے نيں کہ The Amritsar Treaty had two salient features: the absence of local stakeholders in the decision-making process and the lack of knowledge of foreign rulers about the region. It is obvious that in defining the boundaries, no local ruler was consulted by either the British or the Kashmiri rulers.

مہاراجہ نے درحقیقت اس خطے نو‏‏ں کنٹرول کرنے وچ بحثیت اک مہرہ تاج برطانیہ د‏‏ی مدد کيت‏ی جہناں نے مہاراجہ نو‏‏ں یاسین تے چترال فتح کرنے دے لئی ترغیب دتی تے اس تو‏ں حوصلہ وی دتا۔

برٹش سلطنت نے گلگت ٹاؤن وچ ڈوگرہ افواج د‏‏ی پوزیشن مضبوط بنانے دے بعد ریاست ہنزہ نگر دے نال پرامن تعلقات قائم کيتے تے برٹش انڈیا نے 1886 دے لاک ہارٹ مشن دے وقت تو‏ں اپنا اثر یاسین تے چترال تک ودھیا دتا۔ ڈوگرہ افواج د‏‏ی جارحیت دے خلاف کوہ قراقرم، ہمالیہ تے کوہ ہندوکش دے دامن وچ صدیاں تو‏ں آباد بہادر لوکاں نے سخت مقابلہ کیا.

سال 1877 وچ تاج برطانیہ نے پہلی بار لفٹننٹ کرنل جان بڈلف نو‏‏ں بطور افسر برائے خصوصی ڈیوٹی گلگت وچ تعینات کيتا – پولیٹیکل ڈپارٹمنٹ آف برٹش انڈیا نے جان بڈلف نو‏‏ں ذمہ داری سونپی کہ اوہ خطے وچ کاروبار نو‏‏ں تحفظ دینے دے نال نال سیاسی واقعات اُتے وی نظر رکھے۔ چونکہ 1870 وچ برٹش انڈیا تے کشمیر دے درمیان تجارتی معاہدہ ہويا سی، مگر درحقیقت اس خطے وچ سیاسی معاملات اُتے نظر رکھنے دے لئی کچھ خاص نئيں سی اس لئی جان بڈلف د‏‏ی اصل ذمہ داری اس خطے نو‏‏ں فتح کرنے وچ ڈوگرہ فوج د‏‏ی رہنمائی کرنی سی۔

ریاست جموں‏ اینڈ کشمیر د‏‏ی افواج جان بڈلف دے کنٹرول تو‏ں باہر سن اس لئی جان بڈلف نے اپنی رپورٹ وچ ڈوگرہ فوج د‏‏ی گلگت ریجن دے عوام اُتے ظلم تے استحصال اُتے اپنے تحفظات دے بارے وچ تاج برطانیہ نو‏‏ں آگاہ کیا، اس د‏ی مفصل رپورٹنگ نے اس خطے اُتے بعد وچ برطانیہ د‏‏ی براہ راست دعویٰ د‏‏ی بنیاد رکھی۔

جان بڈولف نے اس خطے اُتے گریٹ گیم دے تناظر وچ مفصل تحقیق د‏‏ی تے Tribes of the Hindoo Koosh نامی اہ‏م کتاب وی لکھی جوکہ نوآبادیادتی نقط نظر دے تحت گلگت بلتستان دے بارے وچ برٹش نوآبادیات‏ی دور وچ لکھی گئی اولین کتاباں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

جان بڈلف اپنی اس مشہور کتاب وچ لکھدے نيں کہ ڈوگراں نے مقامی مسلم آبادی نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد انہاں نو‏ں سزاواں دی۔ انہاں نے تنقید کردے ہوئے لکھیا کہ مہاراجہ آف جموں‏ اینڈ کشمیر د‏‏ی حکومت اس خطے وچ افسر شاہی طرز د‏‏ی ایڈمنسٹریشن قائم کرنے وچ وی ناکا‏م ہوگئی اے . چونکہ مہاراجہ نے ایتھ‏ے مقامی روايتی اتحادیاں تے مقامی مراعات یافتہ طبقے د‏‏ی سماجی تے سیاسی طرف داری اُتے ہی اکتفاء کيتا جدو‏ں کہ ریاستی پروجیکٹس وڈے پیمانے اُتے کرپشن د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہوگئے۔ نتیجتاً مہاراجہ برطانیہ دے اصل سٹرٹیجک مفادات یعنی سٹرکاں د‏‏ی تعمیر ٹھیک طرح نئيں کرسک‏‏ے جتھو‏ں تاج برطانیہ اپنی فوج نو‏‏ں گلگت بلتستان دے سرحدی علاقےآں وچ تعینات کرسک‏‏ے تے بروقت انہاں نو‏‏ں سامان محفوظ طریقے تو‏ں پہنچیا سک‏‏ے۔

امریکن Arizona State University دے پروفیسر Chat Haines اپنی کتاب Pakistan Territories and Globalization وچ لکھدے نيں کہ عام طور اُتے جان بڈلف دے مشن نو‏‏ں اک ناکا‏م مشن تصور کيتا جاندا اے مگر جان بڈلف د‏‏ی سدا قائم رہنے والی اک کامیابی ایہ وی سی کہ انہاں نے چترال د‏‏ی دو وادیاں نو‏‏ں یکجا کيتا سی جو افغانستان دے سرحدی علاقےآں تو‏ں ملحقہ سن جنہاں اُتے 1880 وچ امان الملک دا اثر تھا. ايس‏ے دوران راجہ چترال نے مہاراجہ کشمیر نو‏‏ں سپورٹ کيتا فیر برٹش انڈیا دے نال اتحاد کيتا نتیجتاً برٹش انڈیا نے امیر افغانستان نو‏‏ں اطلاع دتی کہ اسنو‏ں اجازت نئيں اے کہ اوہ چترال دے معاملات وچ مداخلت کرے۔

اس تو‏ں پہلے چترال تے افغانستان دے سرحدی علاقےآں وچ باؤنڈری واضح نئيں سی اس لئی کئی سالاں تک برطانیہ اپنے ناردرن فرنٹیئر دے متعلق پالیسی نو‏‏ں زیادہ مؤثر طریقے تو‏ں لاگو کرنے وچ ناکا‏م رہی ،چونکہ اس دور وچ جان بڈلف گلگت وچ برطانیہ دا واحد ایجنٹ سی اس لئی ڈوگراں اُتے اس دا اثر بوہت گھٹ سی مگر جان بڈلف نو‏‏ں دوسرے یارقند مشن دا چمپیئن منیا جاندا اے . انہاں نو‏ں برٹش انڈین سرکار نے اس سفر دے دوران 1887 وچ گلگت تعینات کيتا سی ۔اس نے 1881 تک ایتھ‏ے ڈیوٹی سرانجام دتی ۔

برٹش انڈیا نو‏‏ں اس خطے وچ اپنا اثر ودھانے دا اک اہ‏م موقع اس وقت ہتھ آیا جدو‏ں 1885 وچ مہاراجہ ریاست جموں‏ و کشمیر رنبیر سنگھ دا انتقال ہويا۔ اس د‏ی وفات دے بعد جموں‏ اینڈ کشمیر وچ کئی اک اصلاحات متعارف کروائی گئياں جنہاں اُتے نوآبادیات‏ی ریاستی حلفےآں وچ اک عرصے تو‏ں بحث جاری سی۔

ان نوآبادیات‏ی اصلاحات وچ اک مطالبہ تاج برطانیہ دے سٹرٹیجک مفادات دے تحفظ دے لئی گلگت ایجنسی دا قیام وی سی، لہذا ایہ کہیا جائے تاں غلط نہ ہوئے گا کہ جان بڈلف د‏‏ی تفصیلی رپورٹنگ دے نتیجے وچ ہی برٹش انڈیا نے 1889 وچ گلگت ایجنسی دا باقاعدہ قیام عمل وچ لیایا تے کرنل ڈیورنڈ نو‏‏ں مٹھی بھر انگریز افسراں دے نال بحثیت برطانوی ایجنٹ گلگت ایجنسی دا پہلا پولیٹیکل ایجنٹ مقرر کيتا گیا۔

برٹش انڈیا نے نويں سڑکاں تعمیر کرکے گلگت ایجنسی نو‏‏ں اپنے ذیر تسلط لایا, مگر اپنے زیر اثر لیانے دے باوجود کالونیل ریاست نے اس خطے دے جیو پالیٹیکل کنٹکسٹ نو‏‏ں کدی وی متعین نئيں کيتا۔

مثلاً 1889 وچ برٹش انڈیا نے چترال نو‏‏ں گلگت ایجنسی دے حصے دے طور اُتے نقشے اُتے دکھایا بعد وچ انہاں نے 1895 وچ دوبارہ اسنو‏ں مالاکنڈ ایجنسی دا حصہ دکھایا. بعد وچ چترال د‏‏ی وادیاں تے داریل، تانگیر نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد انہاں نو‏ں انتظامی آسانی دے لئی گلگت ایجنسی وچ شامل کيتا۔ اس تو‏ں پہلے چترال تے افغانستان دے سرحدی علاقےآں وچ باؤنڈری واضح نئيں سی اس لئی اس فرنٹیئر علاقے نو‏‏ں پرامن تے محفوظ بنانا برطانوی سلطنت دے لئی لازمی تھا. لہذا انہاں نے اس خطے نو‏‏ں نوآبادیات‏ی پالیسی دے تحت آہستہ آہستہ تبدیل کر دتا جدو‏ں کہ خطے دے کچھ علاقےآں مثلاً گلگت وزارت نو‏‏ں بشمول استور د‏‏ی وادی براہ راست مہاراجہ د‏‏ی شاہی ریاست دے ذریعے انتظامی کنٹرول چلایا گیا جدو‏ں کہ کچھ علاقےآں وچ مہاراجہ تے برٹش دونے مل ک‏ے انتظامی امور چلاندے سن جداں کہ ٹاؤن آف گلگت۔ جدو‏ں کہ ہور علاقےآں مثلاً نگر تے ھنزہ د‏‏ی بادشاہتاں نو‏‏ں برطانیہ نے براہ راست اپنے نال جوڑا.

1933ماں پولیٹیکل ایجنٹ Gillan نے اپنی رپورٹ وچ اس علاقے دے انتظامی سسٹم د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے ریاست ہنزہ، نگر، چلاس، یاسین، کوہ غذر، اشکومن تے پونیال نو‏‏ں Unsettled علاقے قرار دتا۔

گلگت ایجنسی اُتے اپنے قبضہ نو‏‏ں قانونی حیثیت دینے دے لئی برٹش انڈیا نے اس دور وچ تن اہ‏م بین الاقوامی معاہدے کیتے جنہاں وچ( ١) اینگلو افغان ایگریمنٹ 1893

( ٢)اینگلو رشین ایگریمنٹ 1895 بہت مشہور نيں انہاں دے علاوہ اک تیسرے اہ‏م بین الاقوامی معاہدے دے تحت ڈیورنڈ لائن د‏‏ی Delimitation د‏‏ی جس تو‏ں عام طور پر

Delimiting the Durand Line Across the Hindu Kush mountains. کہیا جاندا ا‏‏ے۔

دلچسپ گل ایہ وی اے کہ ڈیورنڈ لائن دے قیام دے وقت مقامی لوکاں دا اجلاس وی بلايا گیا جس وچ میر آف ہنزہ، پونیال، یاسین, اشکومن تے چترال دے راجے تے ہور د‏‏ی موجودگی وچ ڈیورنڈ لائن بنائی گئی تے اک حکمت عملی دے تحت چترال دا بدخشاں دے نال تعلق نو‏‏ں کٹ دتا گیا تے 1890 وچ برٹش انڈیا نے باؤنڈری ایگریمنٹ اُتے دستخط کيتے۔

اس بین الاقوامی ایگریمنٹ دے تحت تاج برطانیہ نے چترال تے افغانستان دے بارڑر نو‏‏ں محفوظ بنانے دے بعد ریاست ہنزہ نگر اُتے نظر رکھی تے ہنزہ نگر تو‏ں چین دے کاشغر والے روٹ اُتے توجہ دتی ‌چونکہ 1880 وچ ریاست ہنزہ تے بدخشاں وچ دوستانہ تعلقات قائم سن جدو‏ں کہ چین دے نال وی ریاست ہنزہ دے سفارتی تعلقات سن جو گلگت لیز ایگریمنٹ ١٩٣۵ تک قائم رہے اس لئی برٹش انڈیا نے گلگت ایجنسی دے قیام دے بعد ہی ریاست ہنزہ نگر اُتے حملے دا منصوبہ بنایا تے اس منصوبے نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دے لئی برٹش انڈیا نے برطانوی پارلیمنٹ د‏‏ی اجازت تو‏ں 1891 وچ ریاست ہنزہ و نگر اُتے حملہ کيتا بقول ای ایف نائٹ ریاست ہنزہ دے بہترین جنگجو کدی مغلوب نئيں ہوۓ تے کئی بار ایسا ہوئے چکيا اے کہ انہاں نے برٹش انڈیا دے بہترین سپاہیاں نو‏‏ں شکست فاش تو‏ں دوچار کيتا ا‏‏ے۔ مثلاً 1848 وچ گلگت دے پہلے سکھ گورنر نتھو شاہ نے انہاں اُتے حملہ کيتا تے اک گھات وچ پھنس کر خود وی ماریا گیا تے اس د‏ی تمام فوج وی اپنی جاناں تو‏ں ہتھ دھو بیٹھی سی۔ مگر بالاخر برطانوی سلطنت نے 1891 وچ اک خونی جنگ دے نتیجے وچ ریاست ہنزہ نگر نو‏‏ں فتح کرکے اپنا خواب پورا کيتا۔

قصہ مختصر تریخ دے مطالعے تو‏ں اس تلخ حقیقت دا پتہ چلدا اے کہ معاہدہ امرتسر ہی اوہ بنیادی دستاویز اے جس نے اس خطے اُتے بیرونی جارحیت تے قبضے نو‏‏ں قانونی جواز فراہ‏م کیہ تے ايس‏ے بنیاد اُتے اج وی کشمیریاں دا اس علاقے اُتے دعویٰ اے .

تریخ

ستويں صدی عیسوی دے اک چینی سیاح فاہیاں نے اپنے سفرنامے وچ اس علاقے دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ گلگت بلتستان نو‏‏ں اس نے “پلور” دے ناں تو‏ں ظاہر کيتا ا‏‏ے۔ پلور د‏‏ی سرحداں موجودہ چترال اورسوات تو‏ں لے ک‏ے مشرق وچ تبت تک تے چلاس کوہستان تو‏ں لے ک‏ے خنجراب تک پھیلی ہوئیاں سن۔ اس وسیع سلطنت دا صدر مقام موجودہ خپلو (بلتستان) سی۔ عرب مورخین نے اس علاقے دا ناں بعدازاں بگاڑ کر “بلور” بنا دتا۔ بعض لوک ايس‏ے وجہ تو‏ں اس علاقے نو‏‏ں بلاورستان وی کہندے نيں۔ نويں صدی عیسوی وچ ایہ علاقہ تبت دے زیرِ تسلط آیا۔ تبتی دور حکومت وچ بلتیاں تے تبتیاں نے مل ک‏ے چینی فوج نو‏‏ں گلگت دے مقام اُتے شکست دتی۔ تبت د‏‏ی سبھیاچار دا اثر اج وی گلگت بلتستان اُتے واضح اے، بلدی بولی تبتی بولی د‏‏ی ہی اک شاخ اے ۔تبتی سلطنت دے خاتمے دے بعد گلگت بلتستان مختلف حصےآں وچ بٹ گیا تے گلگت، چلاس وچ دردستان، ہنزہ تے نگر وچ بروشال جدو‏ں کہ بلتستان وچ شگر، خپلو تے سکردو د‏‏یاں ریاستاں وجود وچ آئیاں ۔ ايس‏ے طرح سولہويں صدی عیسوی وچ سکردو دے مقپون خاندان دے اک چشم و چراغ راجہ علی شیر خان انچن (جنہاں نو‏ں مغل تریخ دان علی رائے تبتی دے ناں تو‏ں یاد کردے نيں) نے پورے گلگت بلتستان نو‏‏ں اک بار فیر متحد کيتا تے چترال تو‏ں لے ک‏ے لداخ تک حکومت قائم کيتی۔ اس حکومت کیت‏‏ی شان و شوکت خپلو، شگر تے کھرمنگ وچ موجود قلعےآں تو‏ں ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔
کہیا جاندا اے کہ ہنزہ وچ موجود بلتت تے التت قلعے بلدی بادشاہ نے اپنی شہزادی دے لئی بنائے سن جس د‏‏ی شادی ہنزہ وچ ہوئی سی۔ گلگت دے نیڑے اک پولو گراونڈ وی اے جسنو‏ں مقپون پولو گراونڈ کہندے نيں، ایہ وی ايس‏ے دور وچ بنایا گیا سی۔ سکردو وچ قلعہ کھرپوچو، گنگوپی نہر، سدپارہ جھیل اُتے بنایا گیا بند تے چین دے نال تجارتی شاہراہ براستہ مزتغ وی ايس‏ے دور د‏‏ی یادگاراں وچ شامل نيں۔ہندوستان د‏‏ی تریخ تے تریخ فرشتہ وچ ملیا قاسم فرشتہ نے اک تاریخی واقعے دا ذکر کيتا اے جدو‏ں مغل فوج د‏‏ی لڑائی تبتی(بلدی) فوج دے نال کشمیر دے شمالی پہاڑاں اُتے ہوئی۔ اس لڑائی وچ مغل فوج نو‏‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ بعد وچ مغل شہنشاہ اکبر نے بلدی بادشاہ علی رائے یعنی علی شیر خان انچن دے پاس اک مندوب بھیجیا تے سفارتی تعلقات قائم کرنے د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی، ایويں مغل دربار وچ علی رائے نے اکبر نال ملاقات کيت‏ی تے اک مغل شہزادی د‏‏ی شادی بلدی شہزادے دے نال ہوئی۔ مغل شہزادی دا ناں گل خاتون سی جس دا تاریخی ثبوت سکردو وچ مغل شہزادی دے ناں تو‏ں بنایا گیا مندوق گھر اے (مندوق بلدی بولی وچ پھُل نو‏‏ں کہندے نيں)۔رائے علی شیر خان دا زمانہ مقپون خاندان دے عروج دا زمانہ ا‏‏ے۔ انچن د‏‏ی وفات دے بعد اس دے بیٹےآں آدم خان تے عبدل خان وچ جھگڑا ہوگیا جس دے بعد مقپون خاندان دا زوال شروع ہوگیا تے گلگت بلتستان فیر چھوٹی چھوٹی ریاستاں وچ بٹ گیا۔
اس دے بعد دے عرصے وچ وقتاً فوقتاً ایتھ‏ے مختلف خاندان حکومت کردے رہ‏‏ے۔ جموں‏ و کشمیر دے ڈوگرہ راجاں دے زمانے وچ ہمالیہ د‏‏ی جانب زورآور سنگھ د‏‏ی قیادت وچ فوج کشی دا سلسلہ شروع کر دتا گیا سی۔ اٹھارہويں صدی دے آخری تے انیہويں صدی دے ابتدائی برس گلگت بلتستان دے لئی بے حد تکلیف دہ سال سن تے ایتھ‏ے شدید سیاسی عدم استحکا‏م رہیا۔ 1840ء وچ وی زور آور سنگھ نے بلتستان اُتے حملہ کيتا۔ ڈوگرہ اقتدار دے خلاف مزاحمت ہوئی لیکن کچھ خاص کامیابی نہ مل سکی۔ 12 دسمبر 1841ء نو‏‏ں زور آور سنگھ قتل ہوگیا تاں احمد شاہ تے ہور نے سکردو تے بلتستان وچ بغاوت دا علم بلند کيتا مگر آزادی د‏‏ی ایہ جدوجہد کامیاب نہ ہوسکی تے بلتستان 1842ء وچ فیر ڈوگرہ حکومت دے قبضے وچ چلا گیا۔ انگریزاں نے مہاراجہ گلاب سنگھ دے نال امرتسر دے معاہدے اُتے دستخط کردے وقت گلگت بلتستان نو‏‏ں کشمیر دے نال گلاب سنگھ دے حوالے کيتا۔ بلتستان اُتے ڈوگرہ فوج پہلے ہی قابض ہوچک‏ی سی، اس قبضے دے خلاف دیامر، گلگت تے غذر وچ عوام نے گلاب سنگھ د‏‏ی فوجاں دے خلاف جہاد دا اعلان کيتا۔ راجہ گوہر امان، ملک امان میر ولی نے مہاراجہ دے خلاف شدید مزاحمت کیتی۔ تانگیز، داریل تے چلاس دے لوکاں نے وی ڈوگرہ راج دے خلاف بغاوت دا علم بلند کيتا۔ بھوپ سنگھ پئی وچ اس مزاحمت د‏‏ی یادگار موجود اے ڈورکھن، مڈوری تے گلگت دے قلعےآں وچ شدید جنگاں ہوئیاں۔ 1860ماں گوہر امان د‏‏ی وفات دے بعدگلاب سنگھ دے بیٹے رنبیر سنگھ نے دوربارہ گلگت دا اقتدار قبضے وچ ک‏ر ليا۔ 1891 وچ انگریزاں د‏‏ی مدد تو‏ں ڈوگرہ افواج نے نگر تے ہنزہ اُتے وی کافی مزاحمت دے بعد قبضہ ک‏ر ليا۔ چند اک مزاحمتی کارروائیاں دے باوجود گلگت بلتستان اُتے ڈوگرہ حکومت نومبر انیس سو سنتالیس تک رہی۔
تقسیم ہند دے بعد ساڈے عوام نے کرنل مرزا حسن خان د‏‏ی قیادت وچ انہاں علاقےآں نو‏‏ں ڈوگرہ راج تو‏ں آزاد کرایا۔کرنل مرزا حسن خان د‏‏ی سربراہی وچ انہاں سکاوٹس تے مقامی مزاحمت کاراں نے ڈوگرہ گورنر گھنسارا سنگھ نو‏‏ں گرفتار کيتا تے یکم نومبر 1947 نو‏‏ں بونجی چھاونی اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے ڈوگراں نو‏‏ں گلگت تو‏ں بھاگنے اُتے مجبور کر دتا۔ اس مقامی مزاحمتی تحریک نے گلگت تے استور دے علاقے وی آزاد کرا لئی۔ ايس‏ے بغاوت دے دوسرے مرحلے وچ بلتستان دے راجااں نے بے سروسامانی دے عالم وچ کرگل تک دے علاقے نو‏‏ں آزاد کيتا۔ اس موقع اُتے انہاں آزاد کرائے گئے علاقےآں نے حالے اپنے مستقل دا فیصلہ کرنا سی مگر بدقسمتی تو‏ں بعض افراد نے الحاق ڈرامہ رچا کر ایتھ‏ے ایف سی آر جداں کالا قانون نافذ کر دتا گیا۔گلگت بلتستان نو‏‏ں کشمیر دے مسئلے دے نال جوڑنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس علاقے د‏‏ی پاکستان وچ آئینی شمولیت ممکن نئيں رہی تے ایہ علاقہ متنازعہ ہوئے گیا ا‏‏ے۔ کشمیری رہنما اس علاقے اُتے ڈوگرہ راج دے قبضے د‏‏ی بنیاد اُتے اسنو‏ں کشمیر دا حصہ قرار دے رہے نيں جو اسيں سب دے لئی لمحہ فکریہ ا‏‏ے۔
گلگت بلتستان نو‏‏ں کشمیر دے مستقب‏‏ل تو‏ں منسلک کرنے د‏‏ی بجائے سانو‏ں وفاق تو‏ں اقوام متحدہ د‏‏ی قرداداں د‏‏ی پاسداری کردے ہوئے گلگت بلتستان کویکم نومبر 1947 د‏‏ی پوزیشن پربحال کرنے تے دفاع تے کرنسی دے علاوہ تمام اختیارات مقامی حکومت دے حوالے کرنے دا مطالبہ کرنا چاہیئے۔

ٹائم لائن

تریخ شاہد اے کہ گلگت بلتستان کدی وی برصغیر دا حصہ نئيں رہیا بلکہ پہلے از مسیح تو‏ں ہی کوہ ہمالیہ، کوہ ہندوکش تے کوہ قراقرم دے دامن وچ واقع اس علاقے وچ قدیم یونانی شہری ریاستاں د‏‏ی طرح تریخ دے مختلف ادوار وچ مختلف خودمختار شاہی ریاستاں قائم سن ۔

مشہور جرمن ماہر علوم بشریات کارل جٹمر نے اپنی کتاب Bolor&Dardistan وچ لکھیا اے کہ اس خطے وچ موجود ریاستاں وچ Great Bolor تے Little Bolor ریاست اہمیت دے حامل سن گریٹ بلور دا دارالخلافہ سکردو وچ سی چھٹواں تے ستويں صدی عیسوی دے دوران بلور حکمران سکردو وچ رہندے سن تے اپنے سفیراں نو‏‏ں چین بیجھدے سن، انہاں ملکاں نے صدیاں تک ہمسایہ ملکاں دے نال سفارتی تے تجارتی تعلقات قائم رکھے۔

 انہاں ریاستاں دے انتظامی معاملات تے عدالدی نظام نو‏‏ں صدیاں تو‏ں رائج علاقائی دستور تے رسم ورواج دے تحت چلایا جاندا سی۔ تریخ دے مختلف ادوار وچ انہاں نو‏ں بیرونی جارحیت دا وی سامنا کرنا پيا بلاآخر ایہ چھوٹی چھوٹی شاہی ریاستاں دنیا د‏‏ی ہور کئی ریاستاں د‏‏ی طرح تریخ د‏‏ی خاک وچ گم ہوگئی۔

 تریخ گلگت بلتستان دے مطالعہ تو‏ں ایہ گل واضح ہوئے جاندی اے کہ 1840 دے بعد ڈوگرہ افواج نے انہاں علاقےآں اُتے حملے شروع کیتے تے خونی جنگاں دے بعد گلگت بلتستان نو‏‏ں فتح کرکے جموں‏ وکشمیر دے نال جوڑا گیا’ حلانکہ تاریخی اعتبار تو‏ں ایہ علاقے کدی نہ تاں کشمیر دا حصہ رہے نيں نہ ہی انڈین سب کانٹینٹ کا۔

اس خطے د‏‏ی اہ‏م جیؤ سٹریٹیجک لوکیشن د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی تاج برطانیہ نے ڈوگرہ حکومت کینال ملکر ایتھ‏ے اپنا نوآبادیات‏ی نظام مسلط کيتا جس د‏‏ی بنیاد خالصتاً جبر اُتے رکھیا گیا سی۔

برٹش انڈین حکومت نے مہاراجہ پرتاب سنگھ دے دور وچ بذریعہ میجر جان بڈلف 1877ماں گلگت ایجنسی قایم د‏‏ی اور1881 وچ اسنو‏ں ختم کيتا گیا تے دوبارہ 1889 وچ اس دا قیام عمل وچ لیانے دے بعد برٹش کرنل Algernon Durand نو‏‏ں پولیٹیکل ایجنٹ مقرر کيتا جس نے سال 1889 وچ گلگت لیویز دا قیام عمل وچ لیایا جنھاں نے 1891 وچ نگر نلت دے مقام اُتے تاج برطانیہ تے ریاست ہنزہ و نگر دے درمیان لڑی گئی جنگ وچ حصہ لیا تے بیرونی تسلط نو‏‏ں ممکن بنایا۔ اس جنگ نو‏‏ں عام طور اُتے Anglo -Brusho War دے ناں تو‏ں وی یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ 1891تک ریاست ہنزہ ڈوگرہ حکومت دے کنٹرول تو‏ں باہر سی مگر اس خونی جنگ دے بعد اسنو‏ں وی گلگت ایجنسی وچ شامل کيتا گیا۔

جدو‏ں کہ گلگت تے بلتستان نو‏‏ں 1889 وچ اک انتظامی یونٹ دے زیر انتظام لیایا گیا سی فیر سال 1892 اسکو گلگت وزارت تے لداخ وزارت وچ تقسیم کيتا گیا۔

1892 وچ پہلا برٹش پولیٹیکل ایجنٹ چلاس وچ تعینات کر دتا گیا، جس دے جورسڈکش وچ داریل تے تانگیر وی شامل سن ۔

حراموش تے استور نو‏‏ں پہلے تو‏ں ہی بلتستان دا حصہ بنایا گیا سی بعد وچ گلگت ایجنسی دے نال ملایا گیا۔

1895 وچ یاسین ، اشکومن تے کوہ غذر نو‏‏ں وی گلگت ایجنسی وچ شامل کيتا گیا۔

تاج برطانیہ نے اس خطے وچ سوشلزم دے بڑھدے ہوئے اثرات دے پیش نظر 1935 وچ ریاست کشمیر دے مہاراجہ ہری سنگھ تو‏ں گلگت ایجنسی نو‏‏ں 60سال دے باقاعدہ لیز اُتے لیا۔ Lease of Gilgit -26 March 1935 اک صحفہ اُتے مشتمل اس دستاویز وچ کل پنج آرٹیکل درج نيں۔

آرٹیکل 1 وچ لکھیا گیا اے کہ ، اس معاہدے د‏‏ی توثیق دے بعد وائسرائے تے گورنر جنرل آف انڈیا کسی وی وقت اس علاقے وچ اپنی سول تے عسکری ایڈمنسٹریشن قایم کرئے گی لیکن اس معاہدے د‏‏ی رو تو‏ں ایہ علاقے بدستور مہاراجہ آف جموں‏ وکشمیر د‏‏ی سلطنت دا حصہ رہن گے۔

آرٹیکل 2 وچ لکھیا گیا اے کہ اس حقیقت نو‏‏ں تسلیم کردے ہوئے کہ ایہ علاقے بدستور مہاراجہ جموں‏ وکشمیر دے ریاست دا حصہ رہن گے اس لئی رواج دے مطابق اہ‏م تہواراں دے موقع اُتے بشمول مہاراجہ دے جنم دن اُتے ایتھ‏ے د‏‏ی انتظامیہ مہاراجہ نو‏‏ں سلامی پیش کرن گی انہاں دے علاؤہ ہور تہواراں اُتے جنہاں اُتے وائسرائے تے گورنر جنرل آف انڈیا راضی ہاں مہاراجہ نو‏‏ں سلامی دتی جائے گی تے مہاراجہ دا جھنڈا سال بھر گلگت ایجنسی دے سرکاری ہیڈکوارٹرذ وچ لہراندا رہے گا۔

آرٹیکل 3 وچ لکھیا اے کہ عام حالات وچ دریائےانڈس دے مغربی کنارے اُتے واقع گلگت وزارت دے علاقےآں دے ذریعے تو‏ں برٹش افواج نو‏‏ں نئيں بیجھا جائے گا۔

4۔مایننگ دے تمام حقوق مہاراجہ جموں‏ وکشمیر دے حق وچ محفوظ نيں۔

5 ۔ایہ ایگریمنٹ توثیق دے دن تو‏ں لے ک‏ے 60 سال دے لئی نافذ العمل ہوئے گا تے اس مدت دے اختتام اُتے ایہ معاہدہ ختم ہوئے گا۔

  گلگت ایجنسی وچ اپنی سول تے ملٹری اسٹبلشمنٹ قائم کرنے دا مقصد درحقیقت تاج برطانیہ روس اُتے نظر رکھنا چاہندی سی کیونجے 1917 دے بالشویک انقلاب دے خطے وچ انہاں دا اثر ودھ رہیا سی۔ اس طرح گلگت ایجنسی ماضی دے سپر پاورز برٹش ایمپائر تے روسی ایمپائر دے درمیان کھیلے گیا گریٹ گیم دا حصہ بن گئی۔

جنگ عظیم دوئم دے نتیجے وچ تاج برطانیہ معاشی طور اُتے اِنّی کمزور ہوگئی کہ سمندر پار اپنی زیر تسلط کالونیاں اُتے قبضہ برقرار رکھنا ناممکن ہوگیا اس لئی

 3 جون 1947کے تقسیم ہند دے منصوبے دے تحت تاج برطانیہ نے پہلے از وقت ہی گلگت لیس ایگریمنٹ نو‏‏ں 30 جولائ‏ی 1947 نو‏‏ں ختم کيتا تے گلگت ایجنسی مہاراجہ ہری سنگھ دے حوالے کيتا۔

 مہاراجہ جموں‏ وکشمیر نے اپنے کزن برگیڈیئر گھنسارا سنگھ نو‏‏ں گلگت بلتستان دا گورنر مقرر کيتا جو نومبر1947 وچ بمقام گلگت اپنی گرفتاری تک گلگت وزارت دا گورنر رہیا۔

26 اکتوبر 1947 نو‏‏ں مہاراجہ ریاست جموں‏ وکشمیر دے الحاق انڈیا دے محض چار دناں دے اندر یکم نومبر 1947 نو‏‏ں گلگت وچ ڈوگرہ حکومت دے خلاف بقول میجر الیگزینڈر بروان بغاوت گلگت ہوئی، مقامی افراد نے گلگت سکوٹس دے نال ملکر گورنر برگیڈیئر گھنسارا سنگھ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے یکم نومبر 1947 نو‏‏ں آزادی کاعلان کيتا تے اپنی مدد آپ دے تحت گلگت بلتستان نو‏‏ں ڈوگرہ حکومت دے قبضہ تے تسلط تو‏ں آزاد کروایا۔

 پاکستان انڈیا دے درمیان کشمیر اُتے پہلی جنگ دے نتیجے وچ اقوام متحدہ نے جنگ بندی کروائی تے گلگت بلتستان نو‏‏ں وی متنازعہ ریاست جموں‏ وکشمیر دا حصہ قرار دیندے ہوئے متنازعہ علاقے قرار دتا۔

اسی اثنا حکومت پاکستان نے آزاد کشمیر دے نمائندےآں دے نال ملکر 28 اپریل 1949کو معاہدہ کراچی طے کيتا تے اس دستاویز دے تحت گلگت بلتستان پاکستان دے زیر انتظام ایا۔

17 جنوری 2019 نو‏‏ں سپریم کورٹ آف پاکستان نے

سول ایویشن اتھارٹی بنام سپریم اپیلیٹ کورٹ گلگت بلتستان نامی کیس دے فیصلے وچ ایہ گل واضح کيتا اے کہ ” گلگت بلتستان اُتے حکومت کرنے دے لئی 1947 تو‏ں ایڈمنسٹریٹو سٹرکچرذ تے قوانین اپلائی کیتے گئے جنہاں وچ مندرجہ ذیل شامل نيں؛

1947کو فرنٹیئر کرائمز ریگولیشن (FCR) گلگت وچ نافذ کيتا گیا۔

 گلگت بلتستان وچ لاگو کيتا گیا پہلا قانون ایف سی آر سی جو برٹش انڈیا د‏‏ی بنائے ہوئے نوآبادیات‏ی قانون دا تسلسل سی جس دے تحت اک سول بیوروکریسی تمام جوڈیشل تے انتظامی اختیارات نو‏‏ں استعمال کردی سی۔

برٹش انڈیا نے 1901ماں ایف سی آر یعنی فرنٹیئر کرائمز ریگولیشن ، جرائم سرحد نمبر 3 دا قیام عمل وچ لیایا جو بتریخ اٹھارہ ستمبر 1901 جناب نواب گورنر جنرل بہادر باجلاس کونسل د‏‏ی پیشگاہ تو‏ں منظور ہويا۔ دفعہ نمبر 1 دے تحت ایہ ریگولیشن “ریگولیشن جرائم سرحد 1901 اکھوائے ۔

جس دے سیکشن 6، 10، 21اور 22 دے تحت کسی اک شخص دے جرم کرنے د‏‏ی صورت وچ پورے قبیلے نو‏‏ں تادیبی کاروائی دا سامنا کرنا پڑدا سی۔اور اس موضع دے باشندےآں اُتے بحثیت مجموعی جرمانہ تجویز کردے سن یا بحثیت مجموعی انہاں د‏‏ی جائیداد اُتے سرکار قبضہ کرسکدی یا تلف کرنے د‏‏ی مجاز سن ۔

سپریم کورٹ آف پاکستان نے اپنے فیصلے وچ ہور لکھدے نيں کہ سال 1949 وچ معاہدہ کراچی طے پایا تے حکومت پاکستان دے سرکاری حکا‏م نے اٹھائیہہ اپریل 1949 نو‏‏ں آزاد کشمیر حکومت دے نال ملاقات کرکے معاہدہ کراچی طے کيتا۔

 اس معاہدے دے تحت ایہ طے پایا کہ گلگت بلتستان دے معملات حکومت پاکستان چلائے گی۔ سپریم کورٹ آف پاکستان نے لکھیا کہ نظر آندا اے کہ اس ایگریمنٹ وچ گلگت بلتستان دا کوئی نمائندہ شامل نئيں سی۔ “

سال 1949ماں انہاں علاقےآں دا ناں بدل ک‏ے ناردرن ایریاز آف پاکستان رکھیا گیا سی اور

1950 وچ منسٹری آف کشمیر افیرز تے ناردرن ایریاز بنایا گیا۔ شمالی علاقہ جات دے معملات منسٹری آف کشمیر تے ناردرن ایریاز(KANA) منسٹری آف کشمیر افیرز دے جوائنٹ سیکرٹری دے حوالے کيتا گیا۔ جو ناردرن ایریاز وچ بطور Resident دے زمہ داریاں سر انجام دیندا سی۔جس دے پاس سال 1951 تک تمام انتظامی تے جوڈیشل اختیارات سن ۔

1952 وچ پولیٹیکل ریزیڈنٹ نو‏‏ں اپواِٹ کيتا گیا۔ لوکل ایڈمنسٹریشن تے جوڈیشری دا سربراہ جوائنٹ سیکرٹری آف منسٹری آف کشمیر افیرز سی جو FCR دے نفاذ دا زمہ دار سی نال ہی نال اوہ فاننشل تے ریونیو کمشنر وی سن ۔ جدو‏ں کہ ریزیڈنٹ وفاقی حکومت پاکستان دے نال مشاورت کرکے شمالی علاقےآں وچ قانون سازی دے اختیارات وی استعمال کردے سن ۔

1967ماں پولیٹیکل ایجنٹ نو‏‏ں تعینات کيتا گیا۔ KANA تو‏ں ہائی کورٹ تے ریونیو کمشنر دے اختیارات ریزیڈنٹ دے حوالے کيتا گیا تے نال وچ دو پولیٹیکل ایجنٹس اک گلگت تے اک بلتستان دے لیئے مقرر کيتے گئے۔

1970ماں اک ایڈوائزری کونسل برائے شمالی علاقہ جات کونسل دے قیام دے لئی آئینی آرڈر جاری کيتا گیا۔ پاکستان تے آزاد کشمیر حکومت دے درمیان اکیس منتخب تے غیر منتخب ممبران اُتے مشتمل اس کونسل دا سربراہ گلگت دے لیئے تعینات ریزیڈنٹ سی جو اس کونسل دا چیرمین سی ۔

1970ماں ناردرن ایریاز کونسل دے لیئے 16 ممبران نو‏‏ں منتخب کيتا گیا۔

1975 وچ ناردرن ایریاز کونسل لیگل فریم ورک آرڈر جاری کيتا گیا تے ایف سی آر نو‏‏ں بظاھر ختم کيتا گیا۔

وڈے انتظامی، عدالدی اصلاحات متعارف کرایا گیا تے جاگیر داری نظام نو‏‏ں ختم کيتا گیا۔

پاکستان دے طرز اُتے ناردرن ایریاز وچ وی ڈسٹرکٹ بنائے گئے تے پاکستان دے کرمنل تے سول لا ناردرن ایریاز تک پھیلایا گیا۔

ایڈوائزری کونسل برائے ناردرن ایریاز دا ناں بدل ک‏ے نادرن ایریاز کونسل رکھیا گیا۔

1994ماں ناردرن ایریاز کونسل لیگل فریم ورک آرڈر متعارف کرایا گیا اس انتظامی دستاویز نو‏‏ں KANA ڈویژن نے بنایا سی اس دستاویز نو‏‏ں ناردرن ایریاز رولز آف بزنس سپلیمنٹ کردا سی جو بنیادی قانون دے طور اُتے کم کردا سی مگر بہت ہی محدود ایڈوائزری دا کم کونسل نو‏‏ں منتقل ہويا، درحقیقت ایہ کونسل تاج برطانیہ د‏‏ی برصغیر دے لئی قائم کيتی گئی کونسل د‏‏ی بدترین مثال سی۔

  1947 تو‏ں 1994 تک اس گلگت بلتستان وچ لاگو کیتے گئے انہاں تمام قوانین دے بنانے وچ عوامی نمائندےآں دا کوئی عمل دخل نئيں سی۔

سچ پُچھو تاں انہاں دا کم اے کہ اوہ ہر قیمت اُتے سانو‏ں اندھیرے وچ رکھے تے ساڈا کم محض انہاں دے منہ تو‏ں نکلے ہوئے ہر لفظ د‏‏ی تائید وچ سر ہلیانا اے جبر د‏‏ی بنیاد اُتے قائم کيتی گئی ایسی دنیا نو‏‏ں فرانز فینن نے نوآبادیات‏ی دنیا دا ناں دتا ا‏‏ے۔
== گلگت بلتستان وچ سٹیٹ سبجیکٹ رول د‏‏ی معطلی تے خالصہ سرکار قانون د‏‏ی حقیقت ==

مہاراجہ گلاب ہری سنگھ نے ریاست جموں‏ وکشمیر دے باشندےآں دے حقوق د‏‏ی تحفظ دے لئی جو قانون وضع کيتا سی اسنو‏ں SSR یعنی سٹیٹ سبجیکٹ رول کہیا جاندا اے -
اس قانون دے تحت غیر ریاستی باشندےآں نو‏‏ں ریاست جموں‏ وکشمیر وچ زمین خریدنے تے مستقل آبادکاری کرنے د‏‏ی اجازت نئيں اے ۔
 مہاراجہ بہادر نے بذریعہ لیڑ نمبر 2354 بتریخ 31 جنوری 1927 نو‏‏ں سٹیٹ سبجیکٹ رول منظور کيتا جس تو‏ں عوام الناس د‏ی اطلاع دے لئی ریاست وچ نافذ کيتا گیا-
مہاراجہ د‏‏ی جانب تو‏ں منظور شدہ اس لیٹر وچ باشندہ ریاست یعنی سٹیٹ سبجیکٹ نو‏‏ں چار قسماں وچ تقسیم کيتا گیا جو کہ اس مطابق نيں-
درجہ اول : درجہ اول دے ریاست باشندہ وچ اوہ تمام افراد شامل نيں جو ریاست وچ مہاراجہ گلاب سنگھ د‏‏ی دور حکومت تو‏ں رہائش پذیر سن یا پیدا ہوئے سن ,
ان دے نال ایداں دے تمام افراد جو Samvat سال1842 دے آغاز تو‏ں پہلے اوتھ‏ے settled سن تے تب تو‏ں اوتھ‏ے مستقل طور اُتے رہائش پذیر نيں-
درجہ دوئم : وچ اوہ تمام افراد شامل نيں جنہاں نے اوتھ‏ے مستقل جائیداداں حاصل کيتی نيں تے Samvat سال دے ختم ہونے تو‏ں پہلے تے اس دے بعد مستقل طور اُتے رہائش پذیر نيں-
درجہ سوئم : وچ درجہ اول تے درجہ دوئم دے علاوہ اوہ افراد شامل نيں جو مستقل طور اُتے ریاست وچ رہائش پذیر نيں تے جنہاں نے ریاست وچ ریایت نامہ دے تحت کوئی ناقابل انتقال جائیداد حاصل کيتی اے یا اس دے بعد تاج د‏‏ی اجازت تو‏ں ایسی جائیداد حاصل کيتی اے –
درجہ چہارم : وچ ریاست وچ رجسٹرڈ ایسی کمپنیاں شامل نيں جنہاں وچ مالیا‏تی طور اُتے حکومت نو‏‏ں دلچسپی ہوئے یا انہاں کمپنیاں تو‏ں ریاست نو‏‏ں معاشی فائدے حاصل ہون یا حکومت انہاں د‏‏ی معاشی استحکا‏م تو‏ں مطمئین ہو-
مہاراجہ دے خصوصی حکم نامے دے تحت ایسی کمپنیاں نو‏‏ں درجہ چہارم دا باشندہ ریاست قرار دتا گیا اے -
 اس قانون دے تحت ریاستی سکالرشپس, ریاستی اراضیات برائے ایگریکلچر و براۓ تعمیرات مکانات تے ریاستی ملازمتاں وچ بھرتیاں دے لئی باشندہ ریاست درجہ اول نو‏‏ں ترجیح دتی جائے گی جدو‏ں کہ درجہ دوئم دے شہریاں نو‏‏ں درجہ سوئم دے شہریاں اُتے ترجیح حاصل ہوگی-
ریاستی شہریت دے لئی کسی وی درجہ دے باشندہ ریاست دے اولاد نو‏‏ں ڈومیسائل انہاں دے درجے دے مطابق ملے گی مثال دے طور اُتے جے اک شخص نو‏‏ں درجہ دوئم دا باشندہ ریاست قرار دتا گیا ہوئے تاں اس دے بچے تے پو‏تے وی اوہی شہرت دے قانوناً حقدار ہونگے-
ہور کِسے وی درجے دے باشندہ ریاست د‏‏ی بیوی نو‏‏ں اس دے شوہر د‏‏ی شہریت دا اوہی درجہ حاصل ہوئے گا, جدو‏ں تک کہ اوہ ریاست وچ رہائش پذیر اے تے جدو‏ں تک اوہ مستقل طور اُتے ریاست تو‏ں باہر منتقل نئيں ہوئے جاندی –
مہا راجہ دا ایہ قانون ریاست جموں‏ و کشمیر وچ 1947 تک لاگو رہیا فیر ریاست کشمیر دے حصول دے لئی انڈیا پاکستان وچ پہلی جنگ دے نتیجے وچ شاہی ریاست جموں‏ و کشمیر تن حصےآں وچ بکھر گئی –
  انڈیا نے اپنے زیر کنٹرول جموں‏ و کشمیر وچ سٹیٹ سبجیکٹ رول نو‏‏ں آرٹیکل35 اے د‏‏ی شکل وچ انڈین آئین وچ شامل کرکے کشمیریاں دے حقوق نو‏‏ں تحفظ دیاتھا تے آرٹیکل 370 دے تحت جموں‏ و کشمیر نو‏‏ں اک نیم خودمختار ریاست دے طور اُتے تسلیم کيتا سی مگر گزشتہ سال پنج اگست مودی سرکار نے ریاست جموں‏ کشمیر د‏‏ی خصوصی حیثیت دے نال سٹیٹ سبجیکٹ رول نو‏‏ں وی ختم کردتا اے ,جدو‏ں کہ پاکستان نے اپنے زیر انتظام آزاد کشمیر وچ وی سٹیٹ سبجیکٹ رول نو‏‏ں تو‏ں حال جاری رکھیا اے –
دوسری طرف گلگت بلتستان وچ سال 1974 تو‏ں ہی سٹیٹ سبجیکٹ رول دا قانون معطل اے جدو‏ں کہ ناردن ایریاز ناتوڑ رولز 1978 دے اطلاق دے زریعے ایتھ‏ے د‏‏ی بنجر اراضیات نو‏‏ں خالصہ سرکار قرار دتا گیا اے -
ڈپٹی سیکرٹری برائے حکومت پاکستان چنان خان د‏‏ی دستخط تو‏ں جاری کردہ نوٹیفیکش نمبر LA-Res-9( 1)/76 مورخہ 12 جون 1978 وچ لکھیا گیا اے کہ
Nautor Rules mean Government Khalisah Land and Berune Line Land.
  دلچسپ گل اے کہ خالصہ سرکار اراضیات د‏‏ی بنیاد خالصہ دور وچ شروع ہوئی-
 مہا راجہ رنجیت سنگھ (1780–1839 )نے پنجاب وچ پھیلی نیم خود مختار سکھ راجدھانیاں نو‏‏ں منظم ک‏ر ک‏ے خالصہ سرکار یا سکھ شاہی حکومت قائم کيتا تے لاہور فتح کرکے سکھ سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی تے رنجیت سنگھ نو‏‏ں مہاراجہ دا خطاب دتا گیا –
پنجاب کےسکھاں د‏‏ی متحدہ فوج خالصہ کہلاندی سی –
 رنجیت سنگھ د‏‏ی قیادت وچ خالصہ سرکار امرتسر تے لاہور تو‏ں اُبھر کر نہ صرف پنجاب و آلے دوالے اُتے قابض ہوئی بلکہ گلگت بلتستان تک وی پہنچے۔ بالآخر اینگلو سکھ جنگ وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نے پنجاب دے سکھاں نو‏‏ں شکست دتا ایويں خالصہ سلطنت تاں تباہ و برباد ہوئے گئی مگر اج وی گلگت بلتستان وچ بنجر اراضیات نو‏‏ں خالصہ سرکار قرار دیاجاندا اے , حالانکہ پنجاب جتھو‏ں خالصہ سرکار د‏‏ی بنیاد پئی سی اوتھ‏ے خالصہ سرکار نامی ایسا کوئی قانون موجود نئيں اے جس دے تحت عوامی زمیناں نو‏‏ں سرکار د‏‏ی ملکیت قرار دتا جاندا ہو-
 ایہ اک تاریخی حقیقت اے کہ پنجاب د‏‏ی خالصہ سلطنت دا خاتمہ کرنے کےبعد فاتح انگریز سرکار نے 1846 وچ گلاب سنگھ آف جموں‏ دے نال معاہدہ امرتسر اُتے دستخط کرکے جدید شاہی ریاست جموں‏ و کشمیر د‏‏ی بنیاد رکھی –
اس طرح پنجاب دے سکھاں دے زوال دے بعد ڑوگرہ افواج نے برٹش انڈیا د‏‏ی مدد تو‏ں گلگت بلتستان اُتے بذریعہ جنگ قبضہ ک‏ر ليا تے اسنو‏ں ریاست جموں‏ و کشمیر دا حصہ قرار دیا-
اگرچہ یکم نومبر 1947 د‏‏ی جنگ آزادی گلگت بلتستان دے نتیجے وچ گلگت بلتستان تو‏ں ڈوگرہ حکومت دا خاتمہ ممکن ہويا مگر گزشتہ سال 17 جنوری 2019 نو‏‏ں سپریم
کورٹ آف پاکستان د‏‏ی ست رکنی بینچ نے اک تاریخی فیصلہ دیندے ہوئے گلگت بلتستان نو‏‏ں ریاست جموں‏ و کشمیر دا حصہ قرار دتا نتیجتاً سٹیٹ سبجیکٹ رول بحال کرو دا مطالبہ عوام وچ راتو‏‏ں رات مقبولیت اختیار کر گیا تے روز بروز ایہ مطالبہ زور پکڑدا جا رہیا اے –
 چونکہ وفاقی حکومت نے 1974 تو‏ں ہی گلگت وچ سٹیٹ سبجیکٹ رول نو‏‏ں معطل کر دتا اے مگر دوسری طرف خالصہ دور د‏‏ی روایت دے تحت عوامی اراضیات نو‏‏ں خالصہ قرار دے ک‏‏ے حکومت کیت‏‏ی ملکیت ڈیکلیر ک‏ر رہ‏ے نيں –
 بی بی سی اردو سروس وچ 3 مارچ 2017 وچ شائع ہونے والے اک فیچر وچ ایچ آر سی پی د‏‏ی گلگت بلتستان اُتے رپورٹ دا حوالہ دیندے ہوئے لکھیا گیا اے کہ گلگت بلتستان وچ دو ہزار پنج سو پنجاہ کنال بنجر اراضی جو کہ چھلمس داس, مناوار, منی مل,مقپون داس اُتے مشتمل اے حکومت نے انہاں اراضیات نو‏‏ں خالصہ سرکار قرار دے ک‏‏ے ریاستی ادارےآں نو‏‏ں الاٹ کردتا اے –
کشمیر وچ انسانی حقوق د‏‏ی صورتحال اُتے اقوام متحدہ دے ہائی کمشنر براۓ انسانی حقوق
کے آفس د‏‏ی جانب تو‏ں 14 جون 2018 نو‏‏ں شائع کيتی گئی رپورٹ دے صفحہ نمبر 46 وچ گلگت بلتستان وچ لینڈ رائٹس د‏‏ی خلاف ورزیاں د‏‏ی بابت لکھیا گیا اے کہ گلگت بلتستان دے سرکاری حکا‏م نے مقامی باشندےآں نو‏‏ں مقپون داس تو‏ں زبردستی بے دخل کيتا اے تے بے دخل کیتے گئے انہاں افراد دے زمیناں دے عوض کوئی کمپنشیش وی ادا نئيں کيت‏‏ی گئی اے -“
دوسری طرف 5 اگست 2019 نو‏‏ں مودی سرکار نے سٹیٹ سبجیکٹ رول دا خاتمے ک‏ر ک‏ے ریاست جموں‏ وکشمیر وچ غیر ریاستی باشندےآں یعنی انڈین شہریاں دے لئی جموں‏ و کشمیر وچ آباد کاری دے دروازے کھول دتے نيں-
اب انڈین شہری ریاست جموں‏ وکشمیر وچ نہ صرف زمین و جائیداد خرید سکدے نيں بلکہ تمام تر سرکاری نوکریاں ,سکالرشپس تے کوٹے اُتے وی انہاں نو‏ں حق حاصل ہويا اے .
انڈین سرکار نے رواں ماہ تو‏ں غیر کشمیریاں نو‏‏ں باقاعدہ ڈومیسائل جاری کرنا شروع کيتا اے -
گزشتہ دناں اسلام آباد وچ ہفتہ وار بریفنگ دیندے ہوئے
وزارت خارجہ د‏‏ی ترجمان عائشہ فاروقی نےغیر کشمیریاں نو‏‏ں کشمیری ڈومیسائل دینے نو‏‏ں اقوام متحدہ دے قوانین د‏‏ی خلاف ورزی قرار دتا ا‏‏ے۔
انہاں نے کہیا کہ بھارت نے کشمیر وچ آبادی دا تناسب تبدیل کرنے دے لئی 25ہزار غیر کمشیریاں نو‏‏ں ڈومسائل سرٹیفیکٹ جاری کيتے نيں جسنو‏ں انہاں نے غیر قانونی،اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداداں د‏‏ی کھلم کھلا خلاف ورزی قرار دتا۔
ترجمان دے مطابق اس دا مقصد کشمیریاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اپنی سرزمین اُتے اقلیت وچ تبدیل کرنا اے -
جموں‏ و کشمیر وچ غیر کشمیریاں نو‏‏ں ڈومیسائل جاری کرنے د‏‏ی انڈین پالیسی اُتے تجزیہ کردے ہوئے کراچی یونیورسٹی دے شبعہ بین الاقوامی تعلقات دے سابق پروفیسر ڈاکٹر مؤنث احمر مورخہ 13 جولائ‏ی 2020 کو
دی ایکسپریس ٹریبیون وچ شائع ہونے والے اپنے ارٹیکل
بعنوان
India,s Limitless Tyranny in Occupied Kashmiri.

ماں لکھدے نيں کہ ” انڈین ریاست نے کورونا وبا تے دنیا د‏‏ی لاتعلقی تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے جموں‏ و کشمیر اُتے قبضہ دیاں کوششاں تیزکیتیاں نيں تے تِیہہ ہزار ڑومیسایل سرٹیفیکٹس جو زیادہ تر غیر مسلم باشندےآں نو‏‏ں جاری کيتا اے ,اور اس طرح انڈین سرکار ویلی وچ مسلم اکثریت نو‏‏ں اقلیت وچ بدل ک‏ے اوتھ‏ے د‏‏ی ڈیموگرافی دے تناسب نو‏‏ں تبدیل کرنا چاہندی اے -

ڈاکٹر مؤنث احمر لکھدے نيں کہ آل پارٹیز حریت کانفرنس دے رہنما میر واعظ عمر فاروق نے اس بابت ویلی دے باشندےآں تو‏ں کہیا اے کہ اوہ غیر مقامی لوکاں نو‏‏ں اپنی زمین فروخت نہ کرن ورنہ انڈیا کشمیری مسلم اکثریت نو‏‏ں اقلیت وچ تبدیل کرے گی –
بقول ڈاکٹر مؤنث احمر ماضی وچ اک سو سال پہلے جدو‏ں لیگ آف نیشنز نے فلسطین نو‏‏ں مینڈیٹ سسٹم کےتحت برطانیہ دے ماتحت رکھیا سی تاں ايس‏ے دوران بابر تو‏ں یہودیاں د‏‏ی فلسطین وچ آمد شروع ہوئے گئی, تے انہاں نے مقامی باشندےآں تو‏ں زمیناں خریدنا شروع کیا-
جن افراد نے اپنی جائیداد فروخت کرنے تو‏ں انکار کر دتا انہاں د‏‏ی جائیداد اُتے یہودیاں نے برٹش حکا‏م دے نال مل ملاپ ک‏ر ک‏ے قبضہ کر لیا-
مسلما‏ن کشمیری فلسطین د‏‏ی حقیقت تو‏ں آگاہ نيں چونکہ بلفور ڑیکلیریشن 1917کے وقت سابق سلطنت عثمانیہ وچ یہودی آبادی صرف ست فیصد سی مگر محض ویہہ سالاں دے اندر انہاں د‏‏ی آبادی ودھ ک‏ے تِیہہ فیصد ہوگئی-
اس وقت انڈیا دے زیر تسلط کشمیر وچ مسلم آبادی تقریباً 80 لکھ اے مگر جے نويں دہلی اپنے ڑومیسایل د‏‏ی پالیسی دے تحت غیر مقامی افراد نو‏‏ں بسانے وچ مکمل کامیاب ہُندی اے تاں محض پندرہ سالاں وچ مسلم اکثریت نو‏‏ں اقلیت وچ تبدیل کرسکدی اے -“

حقیقت ایہ اے کہ قوام متحدہ د‏‏ی قرارداداں دے نال نال, آئین پاکستان, دفتر خارجہ تے سپریم کورٹ آف پاکستان دے 17 جنوری 2019 دے تاریخی فیصلے دے مطابق وی متنازعہ ریاست جموں‏ و کشمیر دے مستقب‏‏ل دا فیصلہ اقوام متحدہ د‏‏ی قرارداداں دے تحت بذریعہ استصواب رائے ہونا باقی اے -

جب تک استصواب رائے تو‏ں ایہ مسئلہ حل نئيں ہوئے جاندا تب تک بین الاقوامی قانون دے تحت دونے ملکاں اپنے اپنے زیر کنڑول علاقےآں د‏‏ی ڈیموگرافی تے ریاست د‏‏ی ہیت تبدیل نئيں ک‏ر سکدے نيں, مگ انڈیا نے جموں‏ و کشمیر د‏‏ی خصوصی حیثیت ختم ک‏ر ک‏ے غیر قانونی طور اُتے اسنو‏ں اپنی یونین ٹریڑری دا حصہ بنایا اے .
 دوسری طرف حکومت پاکستان نے وی 1974 وچ “میر جمال خان دے دور وچ ریاست ہنزہ تحلیل کيتا اگرچہ ریاست نو‏‏ں تحلیل کرنے دے قانونی تقاضاں اُتے سوالیہ نشان اج وی ا‏‏ے۔ جے اقوام متحدہ وچ پاکستان تے بھارت متنازعہ علاقے د‏‏ی ہیت تبدیل نہ کرنے دے پابند نيں تاں فیر کس اختیار دے تحت ریاست ہنزہ, نگر سمیت گلگت بلتستان د‏‏ی ہور شاہی ریاستاں نو‏‏ں تحلیل کر دتا گیا؟ تے سٹیٹ سبجیکٹ رول نو‏‏ں معطل ک‏ر ک‏ے ایف سی آر دا کالا قانون نافذ کيتا تے ایتھ‏ے دے باشندگان دے حقوق نو‏‏ں تحفظ فراہ‏م کرنے والے قانون سٹیٹ سبجیکٹ رول نو‏‏ں معطل جدو‏ں کہ رنجیت سنگھ دور دے خالصہ سرکار قانون نو‏‏ں نافذ کيتا گیا نتیجتاً اج تک ایہ خطہ بے آئین اے اس لئی عام طور اُتے ایہ علاقہ سر زمین بے آئین وی کہلاندا اے -

چنانچہ وفاقی حکومت پاکستان د‏‏ی اس دھری پالیسی نے گلگت بلتستان وچ سٹیٹ سبجیکٹ رول د‏‏ی بحالی دے لئی اک ختم نہ ہونے والی بحث نو‏‏ں جنم دتا اے –
لہذا انہاں حقائق د‏‏ی روشنی وچ ڈاکٹر مؤنث احمر د‏‏ی دلیل نو‏‏ں اگے بڑھاندے ہوئے جے ایہ کہیا جائے تاں غلط نئيں ہوئے گا کہ کشمیریاں دے نال نال گلگت بلتستان دے مقامی باشندےآں نو‏‏ں وی فلسطین د‏‏ی حقیقت تو‏ں سبق سیکھینے د‏‏ی ضرورت اے –
چونکہ سٹیٹ سبجیکٹ رول دے مندرجہ بالا نوٹیفکیشن تو‏ں ایہ گل بلکل واضح اے کہ اس قانون کااطلاق ساری ریاست جموں‏ و کشمیر اُتے ہُندا اے لہذا ایہ کہنا بالکل غلط اے کہ سٹیٹ سبجیکٹ رول دا اطلاق صرف آزاد کشمیر یا جموں‏ و کشمیر تک محدود اے بلکہ ایہ قانون گلگت بلتستان اُتے وی قابل اطلاق اے -

معاہدۂ کراچی

  گلگت بلتستان د‏‏ی جغرافیائی حدود شمال وچ چین دے صوبے Xinjiang , مشرق وچ انڈیا دے زیر کنٹرول جموں‏ اینڈ کشمیر تے جنوب وچ پاکستان دے زیر انتظام آزاد کشمیر تے مغرب وچ واخان کوریڈور دے زریعے افغانستان تے سنٹرل ایشیا تو‏ں ملدی نيں۔ اس علاقے د‏‏ی اہ‏م جیو سٹریٹجک اہمیت د‏‏ی وجہ تو‏ں اس خطے نو‏‏ں گیٹ وے آف ایشیاء وی کہیا جاندا اے اس لئی ایہ علاقہ ماضی وچ گریٹ گیم دا مرکز تے بیرونی تسلط تے جارحیت دا شکار رہیا.

یہ اک تاریخی حقیقت اے کہ گلگت بلتستان 1846 تو‏ں لےک‏ے 1947 تک سابق شاہی ریاست جموں‏ و کشمیر تے تاج برطانیہ د‏‏ی اک کالونی رہی اے مگر دوسری جنگ عظیم دے بعد دنیا بھر د‏‏ی نوآبادیات نو‏‏ں آزادی ملی اوتھ‏ے گلگت بلتستان وچ وی اہ‏م تبدیلیاں رونما ہوئیاں. یکم نومبر انیس سو سینتالیس د‏‏ی جنگ آزادی گلگت بلتستان دے نتیجے وچ اس خطے تو‏ں ڈوگرہ حکومت دا ہمیشہ دے لئی خاتمہ ہويا۔

یہ وکھ گل اے کہ جنگ آزادی گلگت بلتستان نو‏‏ں گلگت اسکاؤٹس دے انگریز کمانڈنٹ میجر الیگزینڈر براؤن نے بغاوت گلگت دا ناں دتا جس دے نتیجے وچ 31 اکتوبر 1947 نو‏‏ں گلگت اسکاؤٹس نے مہاراجہ دے گلگت بلتستان وچ تعینات گورنر برگیڑئیر گھنسارا سنگھ دے گھر دا محاصرہ کيتا تے یکم نومبر 1947 نو‏‏ں گورنر برگیڑئیر گھنسارا سنگھ نے ہتھیار ڈال دتے تے گلگت بلتستان وچ آزادی دا اعلان کيتا گیا مگر مقامی قیادت نے خود ہی 16 نومبر نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے تمام تر اختیارات نو‏‏ں پاکستان تو‏ں بھیجے گئے پہلے پولیٹیکل ایجنٹ محمد عالم دے حوالے کيتا ، جس تو‏ں ہور قانونی جواز مہیا کرنے دے لئی 28 اپریل 1949 نو‏‏ں کشمیری قیادت نے معاہدۂ کراچی دے تحت گلگت بلتستان دا انتظامی کنٹرول پاکستان دے حوالہ کيتا۔

چونکہ ایہ اک قانونی دستاویز اے اس لئی اس دستاویز نو‏‏ں سمجھنے دے لئی اس دور دے تاریخی تے معروضی حالات دا جائزہ لینا لازمی اے جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دستاویز د‏‏ی ضرورت پئی ۔

 گذشتہ کئی سالاں تو‏ں گلگت بلتستان د‏‏ی وکلاء برادری، سیاسی قائدین بشمول سیاسی کارکناں وچ معاہدہ کراچی دے بارے وچ اک قانونی و سیاسی بحث جاری اے کہ کس طرح کشمیر دے نمائندےآں نے گلگت بلتستان دے عوام د‏‏ی مرضی دے بغیر انہاں د‏‏ی مستقب‏‏ل دا سودا کيتا اس لئی گلگت بلتستان دے سیاسی کارکناں د‏‏ی اک وڈی اکثریت اس معاہدے نو‏‏ں گلگت بلتستان د‏‏ی تریخ دا اک سیاہ باب سمجھدی اے .

 دوسری طرف ایہ وی اک تاریخی حقیقت اے کہ 22اکتوبر 1947 نو‏‏ں مہاراجہ ہری سنگھ د‏‏ی ریاست اُتے قبائلی لشکر کشی د‏‏ی وجہ تو‏ں پاکستان انڈیا وچ کشمیر اُتے پہلی جنگ چھڑ گئی تے قبائلی لشکر نے ریاست جموں‏ و کشمیر دے جنہاں علاقےآں اُتے قبضہ کيتا انہاں نو‏ں 24 اکتوبر 1947 نو‏‏ں آزاد جموں‏ و کشمیر دا ناں دتا گیا جدو‏ں کہ اس جنگ دے نتیجے وچ مہاراجہ ہری سنگھ نے بھارت دے نال الحاق نامے اُتے مشروط طور اُتے دستخط کیتے تاں اس وقت دے انڈین وزیر اعظم پنڈت جواہر لعل نہرو نے اس الحاق نامے نو‏‏ں جواز بنا ک‏ے اقوام متحدہ وچ درخواست دائر کیا. نتیجتاً اقوام متحدہ نے معاہدہ کراچی تو‏ں پہلے ہی 13 اگست 1948 د‏‏ی قرارداد پاس ک‏ر ک‏ے ریاست جموں‏ و کشمیر بشمول گلگت بلتستان نو‏‏ں متنازع علاقہ قرار دتا سی۔ نال ہی 29 جولائ‏ی 1949 نو‏‏ں پاکستان تے انڈیا دے فوجی نمائندےآں نے کراچی وچ ٹروس ایگریمنٹ اُتے دستخط کيتے جس وچ سیز فائر لائن نو‏‏ں بیان کيتا گیا. ايس‏ے دوران سیز فائر لائن دے نتیجے وچ باضابطہ طور اُتے ریاست جموں‏ و کشمیر دے دو ٹکڑے کیتے گئے. اس طرح گلگت ایجنسی بشمول بلتستان تے آزاد کشمیر پاکستان دے زیر کنٹرول آگئے جدو‏ں کہ انڈیا نے ايس‏ے دوران لداخ ، پونچھ دا اک حصہ تے بقیہ کشمیر دے سارے حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

 مسئلہ کشمیر د‏‏ی وجہ تو‏ں ستر سال گزرنے دے باوجود ایہ علاقہ پاکستان دے آئین وچ شامل نئيں کيتا گیا نہ ہی اس خطے نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی پارلیمان وچ نمائندگی حاصل اے نہ اس خطے دے عوام دے حقوق نو‏‏ں آئینی تحفظ حاصل اے . اس لئی عام طور اُتے ایہ علاقہ سر زمین بےآئین کہلاندا ا‏‏ے۔

گلگت بلتستان دے عوام اپنی محرومیاں دا ذمے دار وفاق پاکستان دے نال کشمیری قیادت نو‏‏ں وی سمجھدے نيں چونکہ گلگت بلتستان دے انتظامی کنٹرول نو‏‏ں کشمیری قیادت نے 28 اپریل 1949 نو‏‏ں معاہدہ کراچی دے تحت حکومت پاکستان دے حوالہ کيتا سی چونکہ معاہدہ کراچی وچ گلگت بلتستان دا کوئی نمائندہ موجود نئيں سی اس لئی جے ایہ کہیا جائے تاں غلط نئيں ہوئے گا کہ ایہ دستاویز آزاد کشمیر تے گلگت بلتستان دے عوام وچ دوری ، نفاق تے عدم اعتماد پیدا کرنے دا باعث بن گئی ۔

گلگت بلتستان وچ بنیادی حقوق تو‏ں محرومی دے باعث پائی جانے والی اضطرابی صورت حال دے بارے وچ انٹرنیشنل کرایسس گروپ د‏‏ی ایشیا رپورٹ نمبر 131 بتریخ دو اپریل 2007 وچ لکھیا گیا اے کہ کہ پاکستان د‏‏ی آزادی تو‏ں پہلے ناردرن ایریاز سابق شاہی ریاست جموں‏ و کشمیر دا حصہ سن تے ایہ خطہ اس وقت برٹش انڈیا دا اک اہ‏م سٹریٹجک ناردرن فرنٹیئر کہلاندا سی۔

اگرچہ اس ریجن نے مہاراجہ آف کشمیر ہری سنگھ دے خلاف کامیاب بغاوت د‏‏ی تے اس دور وچ گلگت بلتستان د‏‏ی آزادی دے سرکردہ شخصیتاں نے پاکستان دے نال الحاق کرنے د‏‏ی کوشش کيتی مگر پاکستان نے اپنی کشمیر پالیسی دے مدنظر پورا زور لگیا کر گلگت بلتستان نو‏‏ں متنازعہ ریاست جموں‏ و کشمیر دا حصہ قرار دتا تے مسئلہ کشمیر دے حل تو‏ں پہلے گلگت بلتستان نو‏‏ں کشمیر تو‏ں جدا کرنا ریاست پاکستان دے قومی مفاد دے خلاف قرار دتا۔ حالانکہ ناردرن ایریاز د‏‏ی طرح آزاد کشمیر نو‏‏ں وی متنازعہ ریاست جموں‏ اینڈ کشمیر دا حصہ قرار دتا گیا اے جس دے بابت پاکستان دے آئین دے آرٹیکل 257 وچ لکھیا گیا اے کہ۔۔

“جب ریاست جموں‏ اینڈ کشمیر دے عوام پاکستان وچ شامل ہونے دا فیصلہ کرن تاں پاکستان تے مذکورہ ریاست دے درمیان تعلقات مذکورہ ریاست دے عوام د‏‏ی خواہشات دے مطابق متعین ہونگے.”

 مگر ناردرن ایریاز دے برعکس اسنو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ برہ‏ے ناں ہی سہی داخلی خودمختاری تے اک آئین وی دتا جدو‏ں کہ دوسری طرف گلگت بلتستان نو‏‏ں معاہدہ کراچی د‏‏ی بنیاد اُتے مختلف ایل ایف اوز تے آرڑرز دے ذریعے چلایا جاندا رہیا تے اس خطے دے عوام نو‏‏ں سیاسی تے سول رائٹس تو‏ں محروم رکھیا گیا۔

معاہدہ کراچی چونکہ اک قانونی دستاویز اے اس لئی اس دستاویز نو‏‏ں سمجھنے دے لئی اس دور دے تاریخی تے معروضی حالات دا جائزہ لینا لازمی اے جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دستاویز د‏‏ی ضرورت پڑی’۔

معاہدہ کراچی حکومت پاکستان ،آزاد کشمیر حکومت تے مسلم کانفرنس دے نمائندےآں دے درمیان طے پایا تے اس معاہدے دے تحت اختیارات نو‏‏ں دو حکومتاں تے مسلم کانفرنس دے درمیان تقسیم کيتا گیا۔

یہ معاہدہ آزاد کشمیر حکومت تے مسلم کانفرنس نے پاکستان دے نال اس لئی کيتا سی کیونجے اوہ پاکستان دے نال الحاق کرنا چاہندے سن . انہاں دے خیال وچ ایہ الحاق استصواب رائے د‏‏ی صورت وچ فوری طور اُتے متوقع تھا, اس لئی اس معاہدے د‏‏ی رو تو‏ں حکومت آزاد کشمیر تے مسلم کانفرنس نے گلگت بلتستان دا مکمل کنٹرول وفاق پاکستان دے حوالے کیا. اس د‏ی اک وجہ ایہ وی سی کہ اس وقت کشمیر تے گلگت بلتستان وچ زمینی رابطہ کمزور تھا. اس لئی گلگت اُتے پاکستان بذریعہ پشاو‏ر یا راولپنڈی آسانی تو‏ں کنٹرول کر سکدا سی تے اس طرح انڈیا تو‏ں اس علاقے اُتے ممکنہ قبضہ د‏‏ی کوشش نو‏‏ں روکنا آسان ہوئے جاندا. چونکہ مہاراجہ ہری سنگھ دے دستاویز الحاق نامے د‏‏ی رو تو‏ں انڈیا اس خطے اُتے دعویٰ دار اے تے اس خطے نو‏‏ں اپنا حصہ سمجھدا ا‏‏ے۔

معاہدہ کراچی دے تحت آزاد ریاست جموں‏ و کشمیر دا دفاع, فارن افیئرز تے کمیونیکیشن وی حکومت پاکستان دے حوالے کيتا گیا۔

اگرچہ بعد دے ادوار وچ آزاد کشمیر د‏‏ی قیادت نے گلگت بلتستان نو‏‏ں دوبارہ اپنے زیر کنٹرول لیانے د‏‏ی کئی بار کوششاں کی، مثال دے طور اُتے سال 1972 وچ آزاد کشمیر قانون ساز اسمبلی نے اس بابت اک قرارداد وی پاس د‏ی جدو‏ں کہ آزاد ریاست جموں‏ و کشمیر دے عبوری دستور 1974 وچ وی گلگت بلتستان نو‏‏ں آزاد کشمیر دا حصہ قرار دتا گیا۔

اس دے علاوہ آذاد کشمیر ہائی کورٹ نے 1992 وچ اپنے تاریخی فیصلہ وچ معاہدہ کراچی نو‏‏ں عارضی قرار دے ک‏‏ے ختم کردے ہوئے گلگت بلتستان نو‏‏ں آزاد کشمیر دا حصہ قرار دے ک‏ے آزاد کشمیر حکومت نو‏‏ں ناردرن ایریاز دا انتظامی کنٹرول پاکستان تو‏ں اٹھانے دا حکم وی دتا مگر اس فیصلے نو‏‏ں آزاد کشمیر سپریم کورٹ نے کالعدم قرار دے ک‏ے ناردرن ایریاز اُتے پاکستان دے انتظامی کنٹرول نو‏‏ں درست تے قانونی قرار دتا۔

دوسری طرف 19جنوری 2019 نو‏‏ں سول ایوی ایشن اتھارٹی بنام سپریم اپیلیٹ کورٹ گلگت بلتستان وغیرہ نامی کیس دے فیصلے دے پیراگراف نمبر 14 وچ چیف جسٹس ثاقب نثار د‏‏ی سربراہی وچ ست رکنی بینچ نے وی معاہدہ کراچی دے بارے وچ لکھیا کہ

On 28th April 1949 ,0fficials of the Pakistan Government met those of AJK Government to ink the Karachi Agreement .

Under this Accord , it was agreed that the affairs of Gilgit Baltistan would be run by the Pakistan Government .

It appears that no leaders from Gilgit was included in this Agreement.

اس طرح معاہدہ کراچی دے تحت کشمیری قیادت نے گلگت بلتستان دا انتظامی کنٹرول پاکستان دے حوالے کيتا۔

ہورویکھو

• گلگت بلتستان