کچھی کینال پراجیکٹ
پرویز مشرف اس منصوبے دے آغاز دے بعد کم و بیش چھ برس تک ایوان اقتدار وچ رہے۔ انہاں دے دور وچ کچھی کینال دی تعمیر دے لئی مجموعی طور اُتے تقریباََ 18 ہزار 6 سو 29 ملین روپے جاری کیتے گئے۔ منصوبے دا دوسرا پی سی ون، جس دی مالیت 57 ہزار 5 سو 62 ملین روپے سی، ایکنک نے اس دی منظوری 31 دسمبر 2013ء نوں دتی۔ منصوبے دے پہلے دو مرحلےآں دی تکمیل دی تریخ 31 دسمبر 2014ء تے تیسرے مرحلے دی تریخ تکمیل جون 2015ء مقرر کيتی گئی۔ ايسے دوران تیرہ برس بعد ساڈے "ماہرین" اُتے ایہ انکشاف ہويا کہ منصوبے دی مالیت وچ ہور اضافہ ہوچکيا اے۔ انہاں نے 21 دسمبر 2015ء نوں منصوبہ بندی کمیشن وچ 1 لکھ 2 ہزار 78 ملین روپے دا اک ہور پی سی ون منظوری دے لئی ارسال کر دتا کچھی کینال منصوبے دے پہلے مرحلے دی تعمیر اک طویل انتظار دے بعد پایہ تکمیل نوں پہنچ گئی، جس دے بعد تونسہ بیراج اُتے واقع پراجیکٹ دے ہیڈ ریگولیڑ توں 363 کلو میٹر طویل مین کینال وچ پانی بھرنے دا مرحلہ شروع کر دتا گیا اے۔ اُتے منصوبے دے مطابق کینال دی مکمل تکمیل نہ ہونے اُتے بلوچستان وچ مختلف حلفےآں نے احتجاج وی کیتا اے۔ کچھی کینال منصوبے دا پہلا مرحلہ 80 ارب روپے دی لاگت توں مکمل کیتا گیا اے۔ 363 کلو میٹر مین طویل کینال وچوں 351 کلو میڑ کینال پختہ اے۔ ایہ نہر صوبہ پنجاب دے ضلع مظفر گڑھ وچ واقع تونسہ بیراج توں نکلدی اے تے صوبہ بلوچستان دے ضلع ڈیرہ بگٹی وچ ختم ہوئے جاندی اے۔ مین کینال وچ پانی مکمل طور اُتے بھرنے دے بعد وزیر اعظم پاکستان دے دست مبارک توں رواں ماہ کچھی کینال دے باقاعدہ افتتاح دی امید اے۔ اس اہم منصوبے دی منظوری 2002ء وچ دتی گئی سی تے اکتوبر 2002ء وچ تونسہ دے مقام اُتے منصوبے دا سنگ بنیاد رکھیا گیا سی ۔ ابتدائی طور اُتے ایہ منصوبہ 500 کلو میڑ طویل سی ۔ جس دا 300 کلو میٹر حصہ پنجاب تے 200 کلو میٹر حصہ بلوچستان وچ آنا سی ۔ جس دے لئی ایکنک نے 2003ء وچ فنڈز دی منظوری دتی سی۔ ایہ منصوبہ 2007ء وچ پورا ہونا سی ۔ ابتدائی طور اُتے کچھی کینال منصوبے دے مکمل اخراجات دا تخمینہ پنجاہ ارب روپے لگایا گیا سی ۔ جس توں منصوبے دے تِناں مراحل نوں مکمل ہونا سی ۔ لیکن کئی سال توں التواء ہونے والے اس منصوبے دی جتھے اک طرف لاگت وچ بے پناہ اضافہ ہويا، اوہی دوسری جانب اس منصوبے دی تاخیر کیوجہ توں بلوچستان دے باقی علاقےآں دے مستفید ہونے دے امکانات وی کم ہوئے گئے نيں۔
اس منصوبے توں بلوچستان دے تن ضلعے وچ فصلاں دی کاشت چار فیصد توں ودھ کے اسی فیصد تک جا پہنچےگی تے زرعی شعبے وچ سالانہ 20 ارب روپے توں ودھ دی آمدنی متوقع سی۔ منصوبے دی تکمیل توں نہ صرف بلوچستان دے غریب عوام دی زمیناں دی قیمت وچ اضافہ ہوئے جاندا بلکہ انہاں علاقےآں توں غربت تے بے روزگاری تقریباََ ختم ہوئے جاندی۔ غریب بلوچاں نوں اپنے گھراں وچ باعزت روزگار میسر آندا تے مختلف زرعی اجناس دی برآمد توں نہ صرف بلوچستان معاشی طور اُتے مستحکم ہُندا بلکہ بلوچستان دی زمین توں اگنے والی فصل دا ہر دانہ پاکستان دی جی ڈی پی وچ اضافے دا باعث بندا۔ منصوبے دی تکمیل توں ڈیرہ بگٹی ، نصیر آباد ، بولان تے جھل مگسی توں روزگار دی خاطر کوئٹہ ، کراچی تے ملک دے دوسرے حصےآں وچ نقل مکانی دا سلسلہ رک جاندا تے وڈے شہراں اُتے آبادی دا ہور دباؤ وی رک جاندا، لیکن بلوچستان تے پاکستان دونے دی بدقسمتی کہ ایہ منصوبہ اج وی ادھورا اے۔ پرویز مشرف اس منصوبے دے آغاز دے بعد کم و بیش چھ برس تک ایوان اقتدار وچ رہے۔ انہاں دے دور وچ کچھی کینال دی تعمیر دے لئی مجموعی طور اُتے تقریباََ 18 ہزار 6 سو 29 ملین روپے جاری کیتے گئے۔ ظاہر اے اس رقم توں منصوبہ مکمل نئيں ہوسکدا سی ۔ انہاں دے بعد زرداری صاحب دا دور آیا تے انہاں نے آغاز حقوق بلوچستان دا نعرہ لگایا۔ کِسے دی نظر کرم کچھی کینال اُتے پئی تاں انکشاف ہويا کہ منصوبے دی لاگت تقریباً دو گنیا ہوئے کے 59 ہزار 3 سو 52 ملین روپے تک پہنچ چکی اے۔ منصوبے دا دوسرا پی سی ون، جس دی مالیت 57 ہزار 5 سو 62 ملین روپے سی، ایکنک نے اس دی منظوری 31 دسمبر 2013ء نوں دتی۔ منصوبے دے پہلے دو مرحلےآں دی تکمیل دی تریخ 31 دسمبر 2014ء تے تیسرے مرحلے دی تریخ تکمیل جون 2015ء مقرر کيتی گئی۔
پیپلزپارٹی دے پنج سالہ دور وچ کچھی کینال دی تعمیر دے لئی تقریباََ 17 ہزار 6 سو 24 ملین روپے جاری کیتے گئے۔ لیکن فیر وی ایہ منصوبہ مکمل نہ ہوئے سکیا۔ ايسے دوران تیرہ برس بعد ساڈے "ماہرین" اُتے ایہ انکشاف ہويا کہ منصوبے دی مالیت وچ ہور اضافہ ہوچکيا اے۔ انہاں نے 21 دسمبر 2015ء نوں منصوبہ بندی کمیشن وچ 1 لکھ 2 ہزار 78 ملین روپے دا اک ہور پی سی ون منظوری دے لئی ارسال کر دتا۔ دلچسپ گل ایہ اے کہ بلوچستان دی زمیناں نوں سیراب کرنے دے لئی اس توں پہلے صرف دو نہراں دا پانی دستیاب اے۔ پہلی پٹ فیڈر جو کشمور دے نیڑے گڈو بیراج توں نکلدی اے تے دوسری کیرتھر کینال جو سکھر بیراج توں کڈی گئی اے۔ لیکن حیرت انگیز طور اُتے اس منصوبے نوں گڈو یا کوٹری بیراج توں شروع کرنے دی بجائے تن سو چھ کلومیٹر پِچھے تونسہ بیراج توں شروع کیتا گیا۔ جے کچھی کینال گڈو یا کوٹری بیراج توں کڈی جاندی تاں نہ صرف اس دی لمبائی تن چوتھائی توں وی زیادہ کم ہوکے صرف 97 کلو میٹر رہ جاندی بلکہ اس دی لاگت وی ايسے تناسب توں کم ہُندی تے منصوبہ وی جلد مکمل ہُندا۔ بلوچستان دے سیاسی قائدین نے 1970ء دی دہائی وچ صوبے وچ پانی دے منصوبے دا مطالبہ کیتا سی ۔ جس نوں شروع وچ کچھی پلین منصوبے دے ناں دتا گیا۔ 1972ء وچ میر غوث بخش بزنجو نے اس حوالے توں پہلا قدم اٹھایا تے 1991ء وچ جدوں ارسا دا معاہدہ ہويا، تاں اس معاہدے دے تحت بلوچستان دے حصے وچ دس ہزار کیوسک پانی آنا سی ۔ اس پانی دے حصول دے لئی وی اس وقت دی بلوچستان حکومت نے کچھی کینال منصوبے دا مطالبہ کیتا سی ۔
اس منصوبے توں بلوچستان دے مختلف ضلعے ڈیرہ بگٹی، نصیر آباد، جھل مگسی تے بولان وچ ست لکھ ایکڑ توں ودھ اراضی نوں سیراب کرکے زرعی شعبے وچ خود کفالت نوں ہور یقینی بنانا سی ۔ لیکن ہن منصوبے دے مطابق ست لکھ ایکڑ دی بجائے بلوچستان وچ صرف 70 ہزار ایکڑ اراضی سیراب ہوئے گی۔ اس حوالے توں بلوچستان دے ہور حلفےآں توں سمیت خصوصاً بلوچستان اسمبلی دے اراکین وی سراپا احتجاج نيں جدوں کہ کچھی کینال نوں اس دی اصل روح دے مطابق مکمل کرنے دے حوالے توں بلوچستان دی صوبائی اسمبلی دی جانب توں اس پروجیکٹ نوں سی پیک وچ شامل کرنے دی قرارداد وی منظور کرلئی گئی اے۔ گذشتہ دناں بلوچستان اسمبلی وچ کچھی کینال توں متعلق قرارداد پیش کردے ہوئے نیشنل پارٹی دی رکن صوبائی اسمبلی یاسمین لہڑی صاحبہ دا کہنا سی کہ کچھی کینال عوامی نوعیت دا اہم پروجیکٹ اے، جو پنج سو کلو میٹر لمبائی اُتے محیط اے۔ جس توں تن سو کلو میٹر پکا تے دو سو کلو میٹر کچا ڈیزائن ہويا۔ اس پراجیکٹ دی تکمیل توں صوبے دے چار ضلعے سیراب ہونے سن، لیکن بدقسمتی توں نامعلوم وجوہات دی بنا اُتے تاحال مذکورہ منصوبہ مکمل نئيں ہوئے سکیا۔ ہن شنید وچ آیا اے کہ وفاقی حکومت اسنوں پہلے مرحلے وچ ڈیرہ بگٹی دی صرف 72 ہزار ایکڑ زمین نوں سیراب کرنے اُتے ختم کر رہی اے۔ جس دی وجہ توں باقی تن ضلعے دے زمینداراں وچ تشویش پایا جانا فطری امر اے۔
اس توں متعلق قرارداد وچ صوبائی حکومت توں سفارش کيتی گئی اے کہ اوہ وفاقی حکومت توں رجوع کرے کہ کچھی کینال پراجیکٹ نوں باقاعدہ طور اُتے سی پیک وچ شامل کرنے نوں یقینی بنائے، تاکہ عوامی اہمیت دے حامل مذکورہ پراجیکٹ نوں کامیابی دے نال مکمل کیتا جاسکے۔ افسوس دے نال کہنا پڑدا اے کہ اس منصوبے دی تکمیل وچ نہ صرف مسائل و مشکلات دا سامنا اے، بلکہ اس دے لئی رکھی گئی رقم وی خورد برد ہونے دا خدشہ اے۔ قرارداد نوں منظور کرکے صوبائی حکومت وفاق توں اس معاملے اُتے گل کرے تے اس میگا پراجیکٹ نوں باقاعدہ طور اُتے سی پیک وچ شامل کیتا جائے۔ اراکین بلوچستان اسمبلی دے مطالبات اک طرف لیکن ایتھے اُتے ایہ امر کِسے توں پوشیدہ نئيں کہ بلوچستان وچ عوام دی اکثریت پینڈو علاقےآں وچ آباد اے، جنہاں دا ذریعہ معاش زراعت تے گلہ بانی توں وابستہ اے۔ بلوچستان بھر وچ اس وقت صرف نصیر آباد ڈویژن وچ نہری نظام موجود اے تے پاکستان دے مختلف کینالوں توں بلوچستان دے صرف ايسے علاقے نوں دریائی پانی دی فراہمی نوں ممکن بنایا جاسکیا اے۔ موجودہ کینال وچ اِنّی گنجائش نئيں کہ اس توں پورا بلوچستان اپنی ضروریات نوں پوری کرسکے۔ دوسری جانب بلوچستان وچ بارشاں دے نہ ہونے دی وجہ توں خشک سالی دا مسئلہ وی سنگین ہُندا جا رہیا اے۔ جے گذشتہ تے موجودہ وفاقی حکومتاں اس منصوبے نوں اِنّی ہی اہمیت دیندی، جِنّی اقتصادی راہداری منصوبے نوں دتی جا رہی اے، تاں شاید اج اک حد تک بلوچستان دی محرومیاں دا ازالہ ہوئے پاندا۔