کساد بازاری تے بے روز گاری
کسادبازاری (Market Decline)
سودھوگزشۃ صدیاں وچ قیمتاں وچ مسلسل وادھا ہُندا رہیا اے۔ صرف انیہويں صدی اس توں مستثنیٰ اے۔ کیوں کہ ایہ صدی صنعتی انقلاب، دخانی انجن، مشینی چرخاں، خود حرکی تکلاں، پٹرول انجن تے برقیاندی ایجادات تے انکشافات دی صدی اے۔ اس صدی وچ نتیجأئ پیداوار وچ وادھا تے قیمتاں وچ کمی ہوئی۔ اس انحراف دی بنا اُتے اس صدی نوں چھوڑدے ہوئے ہور صدیاں وچ قیمتاں وچ مستقل وادھا ہُندا رہیا اے۔ جافری کراؤتھر Geoffery Crowther اپنی کتاب ’زر دے اصول‘ An Outline ofs Money وچ لکھدا اے قیمتاں دی اوسط تقریبأئ ہر صدی وچ بہ نسبت زیادہ رہی اے۔ باستثنائے انیہويں صدی دے جواس تعیم توں خصوصی طور اُتے مستثنیٰ اے۔ اوہ ہور لکھدا اے کہ ’دنیا دے لئی ضرور ی ہوئے گیا اے کہ اوہ سودی قرضے دے بڑھدے ہوئے بار نوں بار بننے توں رو کنے دے لئی قیمتاں دے ہلکے وادھا نوں جاری رکھے‘۔ انیہويں صدی افزائش دولت و آبادی دے لحاظ توں اک بے نظیر صدی سی۔ جس دا ماضی وچ جواب نئيں۔ اگرچہ ماضی دے قرضےآں دا حقیقی بجھ انیہويں صدی وچ کم نئيں ہويا۔ لیکن اس وچ شک نئيں اے کہ اس بار گراں نوں برداشت کرنے دی حقیقی قوت وچ وادھا ضرور ہوئے گیا اے۔ اس توں واضح ہوئے گیا کہ سائنسی ایجادات دے اوہ فائدے جو انسان نوں کثیر پیدا وار، سستی قیمتاں تے اعلیٰ آسائشاں دی شکل وچ ہُندے، وڈی حد تک سود دے عواقب دی بدولت کالعدم ہوئے گئے۔
کساد بازاری Market Decline وچ قیمتاں ڈگدی نيں، اس لئی منافع دی شرح گر جاندی اے۔ کیوں کہ کسادبازاری Market Decline وچ طلب کم ہونے دی وجہ توں کارخانے اپنی پیداوار وچ کمی کردیندے نيں تے مزدوراں دی چھانٹی ہوجاندی اے تے آخر کار اخراجات پورے نہ ہونے دی وجہ توں اوہ اپنے کارخانے بند کرنے اُتے مجبور ہوجاندے نيں۔ جس دا نتیجہ شدید بے روز گاری، قوت خرید وچ شدید کمی، قیمتاں وچ شدید کمی دی صورت وچ ظاہر ہُندا اے۔ لوکاں دے پاس پیسہ نہ ہونے دی وجہ توں بازار وچ موجود اشیاء جو کِنّی ہی قلیل مقدار وچ ہاں فروخت نئيں ہوئے پاندی نيں، ہر طرف بے روز گاری توں ایہ بحران بڑھدا اے تے ہر طرف مایوسی و افسردگی ودھدی اے۔ سرمایاکار تے صنعت کار بینکاں توں لیا ہويا روپیہ واپس نئيں کر پاندے نيں، ایويں بینک دیوالیہ ہوئے جاندے نيں۔ اس طرح دی اک خوفناک کساد بازاری Market Decline 1929 توں 1933 تک دنیا اُتے چھائی رہی، دنیا نے اس کسادبازاری توں نکلنے دے لئی دو جنگ عظیم لڑاں، مگر اس دے باوجود اس کسادبازاریMarket Decline توں نئيں نکل سکيتی۔
ریکاڈو ricardo پہلا معاشین سی جس نے دسیا کہ ہر قیمتی چیزکا مخزن ’محنت‘ اے ۔کارل مارکس Karl Marx نے ایہ نظریہ قائم کيتا کہ سرمایا Capital محفوظ محنت ودھ Surplus Labour اے۔ یعنی سرمایا محنت دی قیمت دا اوہ حصہ اے، جو مزدوراں وچ مزدوری دی شکل وچ تقسیم نئيں کيتا جاندا اے۔ بلکہ سرمایادار ایہ حصہ بچت کرلیندا اے تے مشنری Capital Goodsکی صورت وچ محفوظ تے جمع کرلیندا اے۔ تاکہ اس دی مدد توں اوہ ہور قیمتی اشیاء پیدا کرسکے، مارکس Marx نے اس کانام محفوظ قیمت ودھ Surplus Value رکھیا۔ اس دا خیال سی کہ سرمایا دار نے مزدور نوں اس دے اس حصہ توں محروم کر دتا اے تے ایہ مزدور یاپورے معاشرے، جس نوں کہ مزدور دی بھلائی مقصود ہوئے دی ملکیت ہوناچاہیے۔ جس دے برخلاف سرمایا دار اس محنت ودھ نوں خطرہ مہم Risk برداشت کرنے دا حق جتاندا اے۔
کینزJohn Maynard Keynes سرمایادارکو اس دے اس حق توں محروم کردا نئيں اے۔ لیکن اس دا کہنا اے کہ جے سرمایا داراں دے کاروبار وچ حکومت مداخلت نئيں کرے تاں اوہ ایداں دے حالات پیدا کردیندے نيں کہ جنہاں توں اک ملک دی معیشت وچ کسادبازاری Market Decline تے خوشحالی دے مدوجزرTrade Cycles آنے شروع ہوجاندے نيں۔ اس لئی کینز دی تجویز سی کہ حکومت نوں چاہیے کہ اوہ معاشرے دی اقتصادی سرگرمیاں اُتے نظر رکھے تے خوشحالی دے وقت افراط زر نوں قابو وچ کرنے دے لئی محصولات وچ وادھا کرے تے کسادبازاری دے موقع اُتے کسادبازاری Market Decline تے بے روزگاری نوں دور کرنے دے لئی محصولات وچ کمی یا تعمیر عامہ دے کم شروع کرکے مداخلت کرے۔
تجارتی چکر
سودھوویہويں صدی دی تیسری دہائی تک معاشی ماہرین تجارتی چکراں Trade Cycle دے قائل سن ۔ انہاں دے مطابق تجارتی تے معاشی حالات اک جداں نئيں رہندے نيں، کدی تاں خوش حالی دا دور دورہ ہُندا تے تجارت زوراں اُتے ہُندی تے سرمایاکا ری توں زیادہ منافع کمایا جاندا۔ لیکن کدی اس دے برعکس ملک معاشی بحران دا شکار ہوئے جاندا۔ تجارت تباہ، بے روزگاری وچ وادھا تے سرمایا داری وچ کمی ہوجاندی۔ اس طرح معاشی خوشحالی دے بعد معاشی بحران تے تجارت وچ سرد بازاری دے بعد گرم بازاری دے دور آندے رہندے نيں۔ اسنوں تجارتی چکر Trade Cycle کہیا جاندا سی۔ تجارتی چکر عام طور اُتے اٹھ یا دس سال عرصے وچ پورے ہُندے سن ۔
کینزKeynes نے تجارتی چکراں دی تعریف انہاں لفظاں وچ دی اے کہ ”تجارتی چکر Trade Cycle انہاں ادوار اُتے مشتمل ہُندا اے۔ خوشحالی تجارت، چڑھدی ہوئی قیمتاں تے کم بے روزگاری، فیر سرد بازاری ڈگدی ہوئی قیمتاں تے بہت زیاہ بے روز گاری۔“ تجارتی چکراں Trade Cycleکے بارے وچ مختلف نظریات پیش کیتے گئے نيں، جو درج ذیل وچ ۔
مالیاتی نظریہ
سودھویہ نظریہ ہارٹ رے Hart Ray نے پیش کيتا سی، اس دے مطابق تجارتی چکر Trade Cycle محض مالیاتی مسئلہ اے۔ زر دی مقدار وچ تبدیلی ہی معاشی حالات وچ تبدیلی دا باعث بندی اے۔ جدوں زر دی طلب زیادہ ہوئے گی، اشیاء دی طلب کم ہوئے جائے گی، اس لئی پیدا وار دی مقدار گھٹادی جائے گی۔ قیمتاں دے کم ہونے دی وجہ توں منافع دی شرح وی کم ہوئے جائے گی تے لوک سرمایا کاری دی رفتار کم کر دیؤ گے تے لوک مستقبل توں مایوس ہوئے جاواں گے۔ اس دے برعکس جدوں کاروبار وچ منافع دے مواقع نظر آندے نيں، تاں زر دی رسد ودھدی اے تے لوک زیادہ توں زیادہ روپیہ کاروبارماں لگاندے نيں۔ اشیاء دی قیمتاں ودھ جانے دی وجہ توں منافع دی شرح ودھ جاندی اے تے اس طرح گرم بازاری دا دور دورہ ہوجاندا اے۔ چونکہ سردبازاری دے دوران بینک قرضےآں دی مقدار کم کردیندے نيں تے گرم بازاری دے دوران قرضےآں وچ خاطر خواہ وادھا کردیندے نيں۔ اس لے ُ کہیا جاندا اے کہ تجارتی چکر Trade Cycle بینکاں دا اصل سبب بینکاں دا بدلدا ہويا روئیہ اے۔
بعض اوقات معاشین نے بینکاں ٍکے افزائش زر اختیا رات اُتے اعتراض کيتاہے تے تجارتی بینکاں نوں قومیانے دی اُتے زور تائید کيتی اے۔ کیوں کہ حکومت افزائش زر کردی اے تاں اوہ عوام دے فائدے دی عرض سے کردی اے۔ لیکن بینک جدوں افزائش زر کردا اے تاں انہاں دے پیش نظر اپنا مفاد ہُندا اے۔
بولڈنگ Boulding اپنی کتاب ”معاشی تجزیہ“ Economic وچ لکھدا اے کہ درحقیقت ایہ کہنا غلط نئيں اے کہ گرم بازاری اوہ زمانہ اے، جدوں گھٹیااور ناقص اسکیماں اُتے پیسہ لگایا جاندا اے تے بحران اوہ زمانہ اے جدوں ایہ ناقص اسکیماں فاش ہوجاندیاں نيں۔ دلائل توں ایہ ثابت کيتا گیا اے کہ بینکی قرضے دا اختراع ناقص کاروبار دے اجرا دا ذمہ دار اے۔ کیوں کہ ایہ اس دی مدت وچ توسیع کردا رہندا اے۔ جس وچ ناقص کاروبار نوں غیر محسوس طورپر جار ی رکھنے وچ مدد ملدی اے۔
ان دا خیال اے کہ بینکاں دے افزائش زر یا سود اُتے روپیہ چلانے دے اختیار نے بہت ساریاں خرابیاں نوں جنم دیااے۔ سود دی آمدنی دے لالچ وچ آکے نرخاں وچ معمولی چڑھاؤ دے زمانے وچ بینک سرمایا کاراں کو روپیہ قرض دیدتے نيں۔ ایہ روپیہ سرمایاکاری دے لئی نئيں بلکہ تجارتی منافع اندوزی دی خاطر قرض لیا جاندا اے۔ جس دا نتیجہ ذخیرہ اندوزی دی شکل وچ نمودار ہُندا اے تے قیمتاں وچ شدید وادھا ہوئے جا توں اے۔ جدوں بینکاں نوں احساس ہُندا اے کہ قیمتاں خوب چڑھ گئیاں نيں یا ایہ کہ انہاں نے بہت روپیہ قرض اُتے اٹھادیااے، تاں اوہ سرمایا کاراں توں روپیہ دی واپسی دا مطا لبہ کردے نيں۔ اس لئی سرمایا کار چھیندی وچ اپنا مال فروخت کرنے لگدے نيں۔ انجام کار اشیاء دی قیمتاں وچ شدید کمی رونما ہوئے جاندی اے تے اس طرح اشیاء دی طلب وچ کمی واقع ہوئے جاندی اے۔ کسادبازاری تے گرم بازاری دے مدو جزر جس نوں تجارتی اصطلاح وچ تجارتی چکر کہیا جاندا اے دی روک سیم اس وقت تک ممکن نئيں تاوقتیکہ افزائش زر یا سود اُتے چلانے دا اختیار بینکاں دے ہتھ وچ اے۔ بعض اوقات ایہ کسادبازاری اس قدر شدید تے سرمایاکار دی توقعات اس قدر افسردہ ہوجاندیاں نيں کہ انسانیت مجبورأئ اک عالم گیر جنگ وچ کود پڑدی اے۔ تاکہ سرمایاکاری دے لئی اک روشن تے نفع آور پہلو پیدا ہوئے جائے۔
افزائش زر دے اختیار نوں بعض اوقات بینکاں نے ناجائز استعمال کیہ انہاں دے بندھے ہوئے گاہک ہُندے نيں، جنہاں نوں قرض حاصل کرنے دے لئی لا محدودسہولتاں ہُندیاں نيں۔ بینک دے ایہ پٹھو تجارتی اشیاء دی منڈیاں وچ سٹہ دی منڈیاں دی بنیاد ڈال دیندے نيں تے اس طرح معاشی رد و بدل ا صولاں دے مطابق قیمتاں نوں متعین نئيں ہونے دیندے نيں۔ ایہی طاقتور گروہ سیاست وچ دخیل ہوجاندے نيں تے اس طرح ملک دی سیاسی فضا نوں گندہ کردیندے نيں۔
نفسیاتی نظریہ
سودھواس نظریہ دے مطابق تجارتی چکر Trade Cycle لوکاں دے رجحانات دے مطابق پیدا ہُندا اے۔ سرمایاکار جدوں مستقبل توں اُتے امید ہُندا اے تاں اوہ اپنے کاروبار وچ توسیع کردیندا اے۔ اشیاء دی پیدا وار ودھنے دی وجہ توں لوکاں دی اجرتاں وچ وادھا ہوجاندا اے تے خوشحالی دا دور دورہ ہوجاندا اے۔ لیکن اس دے بعد اک ایسی حد آندی اے کہ کاروبار اِنّا وسیع ہوجاندا اے کہ منافع دے امکانات ختم ہوجاندے نيں۔ لوکاں وچ مایوسی پھیل جاندی اے تے اوہ مستقبل دے امکانات توں مایوس ہوجاندے نيں، اس طرح ملک وچ دوبارہ سرد بازاری دا دورہ ہوجاندا اے۔
ودھ سرمایا کاری دا نظریہ
سودھوبعض معاشین دا خیال اے کہ تجارتی چکرTrade Cycle ودھ سرمایا کاری دی وجہ توں آندے نيں۔ کیوں کہ اشیاء دی پیداوار ضرورت دے مقابلے وچ ودھ جاندی اے تے انہاں نوں نفع آور قیمتاں اُتے فروخت کرنا ممکن نئيں رہندا اے۔ اس لئی پیداوار گھٹادی جاندی اے مزدوراں دی تعداد وچ کمی کر دتی جاندی اے۔ اس طرح بے روزگاری ودھنا شروع ہوجاندی اے تے صنعتاں سردبازاری دا شکار ہوجاندیاں نيں۔
کم تر خرچ دا نظریہ'
سودھوہابسن Habsan دا کہنا اے کہ ضرورت توں ودھ رقم بچالی جاندی اے تے بوہت گھٹ اشیا اُتے صرف دی جا تی اے۔ لوک چونکہ اپنی آمدنیاں دا بیشتر حصہ پس انداز کرلیندے نيں، اس لئی اشیاء دی طلب کم ہوجاندی اے۔ اس طرح سرمایہ کاری دی رفتار دھیمی ہوئے جاندی اے تے معیشت سرد بازاری دا شکار ہوئے کے رہ جاندی اے۔
موسمی حالات یا فصلاں دا نظریہ
سودھوآب و ہوا وچ تبدیلی اورفصلاں دی مقدار وچ کمی وبیشی نوں وی تجارتی چکراں Trade Cycleکا سبب دسیا جاندا اے۔ جس سال موسم بہتر رہے اورفصلاں اچھی ہوجاواں تاں کاشت کار دی آمدنیاں ودھ جاندیاں نيں تے اس طرح اشیاٗکی طلب وچ وادھا ہوجاندا اے، کاروبار وچ منافع دے امکانات روشن ہوجاندے نيں تے اشیاء دی پیداوار ودھ جاندی اے۔ ملک وچ خوشحا لی دا دور دورہ ہوجاندا اے۔ اس دے برعکس جدوں موسمی حالات ناموافق ہاں اورفصلاں اچھی نہ ہاں تاں پوری معیشت اس دا شکار ہوجاندی اے۔ اسنوں سورج دے دھباں دا نظریہ وی کہیا جاتااے۔
کینزKeynes دا نظریہ۔ اس نظریہ دی رو توں تجارتی چکر Trade Cycle پیدا ہونے دی وجہ سرمایا دی استعداد مختتم وچ تغیرات دا پیدا ہونااور بچتاں تے سرمایا کاری دے درمیان فرق ہونا اے۔ گرم بازاری دے دوران سرمایا کاری دی استعداد مختتم ودھ جاندی اے تے سرمایا کاری دی رفتار تیز ہوجاندی اے، اس لئی قیمتاں وچ وادھا ہوجاندا اے۔ لیکن ایہ حالات ہمیشہ قائم نئيں رہندے نيں، کچھ عرصہ دے بعد اشیائے سرمایا دی طلب کم ہوجانے دی وجہ توں سرمایاکی استعداد کم ہوجاندی اے تے بچتاں سرمایاکاری توں ودھ جاندیاں نيں۔ منافع دی شرح کم ہوئے جانے دی وجہ توں لوکاں دی آمدنیاں کم ہوجاندیاں نيں تے ملک فیر سرد بازاری کاشکار ہوجاندا اے۔
جدید نظریہ
سودھواس نظریہ نوں پرفیسر ہکس Pro Hwkes نے پیش کيتا اے۔ اس نظریہ وچ ضارب Multiplier تے اسراع Lastcy دی وجہ توں جو تغیرات رونما ہُندے نيں انہاں نوں واضح کيتا اے۔ اس دے مطابق جدوں سرمایا کاری وچ وادھا ہُندا اے تاں ضارب Multiplier دی وجہ توں قومی آمدنی وچ وادھا کئی گنیازیادہ دی نسبت توں ہُندا اے تے اس دے بعد قومی آمدنی وچ وادھا دی وجہ توں جدوں اشیاء دی طلب ودھ جاندیاں نيں تاں اسراع Lastcy دے مطابق سرمایا کاری Investment وچ ہور وادھا ہوئے جاندا اے۔ اس طرح قومی آمدنی بہت حد تک ودھ جاندی اے۔
اس طرح جدوں سرمایا کاری کم ہونے لگتی اے تاں قومی آمدنی وچ بہت زیادہ کمی ہوجاندی اے، اس طرح تجارتی چکر Trade Cycleکے پیدا ہونے دی وڈی وجہ سرمایا کاری وچ کمی و بیشی تے ضارب Malty Pler و اسراع Lastcy دا اشتراک عمل اے۔
پروفیسر ہکس Pro Hwkesنے ثابت کيتا اے کہ کسی ملک دی قومی آمدنی اک حد تک ودھ سکدی اے تے جدوں کسی ملک دے ذرائع نوں پوری طرح استعمال کيتا جانے لگدا اے، تاں آمدنی وچ ہور وادھا ممکن نئيں رہندا اے۔ اس دے بعد کچھ عرصے تک تاں آمدنی کامل سطح اُتے قائم رہندی اے، لیکن فیر گرنے لگتی اے، کیوں کہ سرمایاکاری کم ہوناشروع ہوئے جاندی اے مگر ضارب Multiplier تے اسراع Lastcy دے زیر اثر اک حدتک قومی آمدنی کم ہوئے سکدی اے۔ ہن جے کسی وجہ توں سرمایا کاری وچ دوبارہ وادھا ہوجاندا اے تاں ایہ دوبارہ قومی روزگار دی طرف گامزن ہوجاندی اے۔ اس توں ظاہر ہُندا اے کہ معاشی تغیرات تے قومی اتار چڑھاؤ ضارب Multiplier تے اسراع Lastcy دے اشتراک عمل دی وجہ توں رونما ہُندے نيں۔
تجارتی چکراں Trade Cycleکی روک سیم دے لئی جو اقدامات کیتے جاندے نيں انہاں دا دارو مدار اس دے اسباب اُتے ہُندا اے۔ بعض اوقات حالات ایداں دے ہوئے جاندے نيں کہ انہاں حالات اُتے مکمل قابو نئيں پایا جاندا۔ مثلأئ موسمی حالات دی وجہ توں فصل دا خراب ہونا۔ جے تجارتی چکرTrade Cycle اشیاء دی طلب تے رسد وچ عدم توازن دی وجہ توں ہوئے تاں مرکزی بینک بازار وچ زر دی رسد گھٹاندا یا بڑھاندا اے۔
بے روزگاری
سودھوویہويں صدی دی تیسری دہائی تک معاشین دا خیال سی کہ عام بے روزگاری Unemplyment نا ممکنات وچوں اے۔ کلاسکی معاشین (جنہاں وچ ریکاڈو Reecado، مارشل Marshal، جان اسٹوارٹ مل John Stewart Mil تے انہاں دے پیشرو شامل نيں) اس مسئلہ نوں نظر انداز کردے رہے کہ ملک وچ روزگارکی سطح دا تعین کس طرح ہُندا اے۔ اگرچہ انہاں نے چند جگہاں اُتے بے روز گاری Unemplymentکے امکانات نوں تسلیم کيتا اے، مگر اس خوش فہمی دے نال کہ عام کسادبازاری تے نتیجے دے طور اُتے عام بے روزگاری Unemplyment اک ناممکن واقعہ اے۔
1931 وچ لاڑد جے ایم کینزKeynes J Mکی کتا ب ’روزگار تے سود تے زر دا عام نظریہ‘ A Greral Theory of Empleyment شائع ہوئی۔ جس نے اس وچ قدیم معاشین دی خوش فہمی دی تردید کی اور ایہ ثابت کيتا کہ عام بے روزگاریUnemplyment منطقی اعتبار توں ناممکن نئيں اے بلکہ قطعی ممکن وقوع اے۔ کینزKeynes دے خیال وچ مکمل بے روزگارکا وجود اک حد فاضل اے، جس طرح مکمل مسابقت اک حد فاضل اے۔ جس دے اندر مختلف درجےآں دی اجارداری تے غیر ممکن مسابقت دا وجود ہُندا اے۔ اس طرح مکمل روزگار دا وی اک حد فاضل اے۔ جس وچ توازن دی مختلف حالتاں وچ مختلف درجے دی بے روزگاریUnemplyment دا وجود ہُندا اے۔
اس سلسلے وچ اہم قدیم معاشین نے جونتیجہ اخذ کیہ اوہ ’سے Say‘ دا بازاراں کاقانون Say Law of Markets اے۔ ایہی اوہ ناں نہاد قانون اے جس نے اس خیال نوں پختگی بخشی کہ عام کساد بازاری تے نتیجے دے طور اُتے عام بے روزگاری Unemplyment اک ناممکن وقوعہ اے۔ جے بی توں J B Say اک فرانسیسی مفکر سی۔ اس نے اپنی کتاب Traite Deconmie Politique وچ تاجراں تے کاروباری افرادسے اپنے اختلاف خیال دی وجوہات بیان کيتياں،جو ایہ سمجھدے سن کہ عام کساد بازاری تے بے روزگاریUnemplyment ممکنہ صورتاں نيں۔ اس دے قانون دا لب لباب ایہ اے کہ ’کہ رسد خود اپنی طلب کيتی تخلیق کردی اے ۔‘ اگرچہ اوہ ایہ تسلیم کردا اے کہ کسی اک صنعت وچ آجر دے غلط فیصلے دے نتیجے وچ وقتی طور اُتے رسد و طلب کيتی مقدار زیادہ ہوئے سکدی اے، مگر اس دے خیال وچ عام کساد بازاری ناممکن اے۔
سے Sayکے قانون کوبیشتر انگریز معاشین نے قبول کيتا تے اپنیاں تحریراں وچ اسنوں بنیاد دے طور اُتے استعمال کيتا۔ چنانچہ جیمزاسٹوارٹ ملJamis Stewart Mil لکھدا اے کہ ’پیدا وار تے صرف بقائے باہمی دی نسبت اے ‘۔ اوہ ہور لکھدا اے کہ جان اسٹوراٹ مل John Stewart Mil جو جیمزاسٹوارٹ ملJamis Stewart Mil دا لڑکا سی،نے اس خیال دی تردید دی اس دا کہنا اے کہ ’کیہ ایہ ممکن اے کہ وسائل ادائیگی دی وجہ توں یک وقت تمام اشیاء دی پیدا وار کم رہ جائے؟ جو لوک ایسا سمجھدے نيں اوہ غالبأئ نئيں جاندے کہ اشیاء دی ادائیگی دا وسیلہ کيتا اے ؟ ایہ وسیلہ بذات خود اشیاء نيں۔ ہر فرد دے پاس دوسرے افراد دی پیدا وار نوں خریدنے دا جو ذریعہ ہوتااے، اوہ اشیاء ہی تاں نيں جو اس دے قبضے وچ ہُندیاں نيں۔ تمام فرد بذات خود خریدار نيں۔ جے اسيں اچانک ملک دی قوت پیدا وار نوں دگنا کرسکن تاں اسيں بازار وچ اشیاء دی قیمت دوگنی کر دیؤ گے تے ايسے لمحے قوت خرید دوگنی ہوئے جائے گی، کیوں کہ ہر فرد دوگنی رسد تے طلب دا حامل ہوئے گا، ہر فرد دوگنی خریداری کرسکے گا۔ کیوں کہ ہر فرد دے پاس تبادلہ وچ دینے نوں (اشیاء کی) دوگنی مقدار ہوئے گی۔۔۔ ایہ سوچنا لغو اے کہ تمام اشیاء دی قدر وچ تخفیف ہوئے جائے گی تے نتیجے دے طور ہر آجر نوں کم معاوضہ ملے گا‘۔
بعد دیاں تحریراں وچ اس توں زیادہ صریحی دعویٰ تاں نئيں کیتے گئے، مگریہ خیال کہ طلب کل رسد توں کم ہوئے سکدی اے تے عام کسادبازاری دا سبب بن سکدی اے، بعد وچ وی لغو تصور کيتا جاندا رہیا۔ سے Sayکے قانون توں ابتدائی دور وچ وی اس اختلاف دا اظہار ہُندا رہیا۔ بقول کینز keyns ’مالتھس Malthes نے ریکارڈ Reecado نوں اس اُتے قائل کرنے دی جان توڑ کوشش کيتی کہ موثر طلب کم ہوئے سکدی اے، مگر اسنوں کامیابی نئيں ہوئی۔ کیوں کہ مالتھس نہ صرف وضاحت دے نال سمجھانے وچ ناکام رہیا کہ موثر طلب کس طرح کم ہوسکدی اے، بلکہ اوہ اک متبادل تصور پیش کرنے وچ ناکام رہیا تے ایويں ریکاڈو Reecadoکو فتح حاصل ہوئے گئی۔ اس طرح ریکاڈو Reecado دا نظریہ نہ صرف شہریاں، سیاست داناں تے علماٗنے قبول کر ليا۔ بلکہ اس سلسلے وچ ایہ بحث ختم ہوئے گئی تے دوسرا نقطہ نظر (مالتھس Malthesکا مکمل طور اُتے فنا ہوئے گیا۔۔ تے ایويں موثر طلب دا معما جس توں مارشل Marshalنے سخت نبر آزمائی کيتی سی معاشی ادب توں روپوش ہوئے گیا۔
جان اسٹوڑاٹ ملJohn Stewart Milاور اس جداں دوسرے معاشین دے نزدیک کسی چیز (الف کی) طلب اوہی چیز اے، جو دوسری اشیاء (ب) تے (ج)کی رسد۔ لہذا تمام اشیاء دی کل طلب تمام کل رسد دے برابر نيں۔ چنانچہ فاضل پیداوار دا امکان خار ج از بحث اے۔ اگرچہ اس نے ایہ اعتراف کيتا کہ عارضی طور اُتے انہاں دی طلب رسد تجاوز ہوئے سکدی اے، لیکن مگر انہاں سب دی مشترکہ رسد انہاں دی مشترکہ طلب توں تجاوز ہونا اک منطقی تضاد اے۔ حتیٰ کہ کسی انفرادی شے دی فاضل پیداوار کلاسکی ماہرین دے خیال وچ محض اس لئی واقع ہوئے سکدی اے کہ اس دی قیمت ودھ گئی ہوئے۔ یعنی اس شے دی متوازن قیمت توں اُچی قیمت اُتے اس دی رسد طلب توں تجاوز ہونے دا امکان اے۔ لیکن جداں ہی اس شے دی قیمت متوازن ہوئے فاضل رسد دا وجود ختم ہوئے جاندا اے۔ اس تجزیہ توں جو نتیجہ اخذ کیہ اوہ ایہ اے کہ جے کسی شے دی قیمت دوسری اشیاء دی نسبت زیادہ ہوئے تے اس دی رسد فاضل مقدار وچ ہوئے تاں اس دا حل ایہ اے کہ متعلقہ وچ مصارف پیداوار کم کرنے دی کوشش کيتی جائے۔
ان حالات وچ کلاسیکی معاشین نے ایہ حل تجویز کيتا کہ ایسی صنعت وچ جو کسادبازاری دا شکار ہوئے مزدوراں دی اجرتاں گٹھادی جاواں۔ اس طرح متعلقہ شے دی قیمت کم ہوئے جائے گی۔ کیوں کہ جزوی تجزیہ وچ فرض کيتا جاندا اے کہ کسادبازاری دا شکارہونے والی صنعت معیشت دا اک معمولی جز اے۔ اس لئی اجرتاں وچ تخفیف توں سابقہ حالت برقرار رہندی اے تے اور طلب وچ وادھا ہوئے جانے توں رسد دے ہم آہنگ ہوجاندی اے۔
یہ تجزیہ اس حد تک تاں صحیح اے کہ واحد صنعت دی کساد بازاری دا مسئلہ ہو، لیکن کلاسکی معاشین نے تمام معیشت اُتے اس کااطلاق کيتا تے انہاں دا کہنا اے کہ بے روزگاری تے فاضل پیداوار دے مسئلہ دا حل اجرتاں وچ عام تخفیف اے۔ لیکن عام کساد بازاری دے مسائل کا، مطالعہ جزوی توازن دے تجزیئے دی مدد توں کرنا موزاں نئيں اے تے اجرتاں وچ عام تخفیف عملی طور اُتے اک غیر صحت مندانہ اقدام اے۔ عام بے روزگاری Unemplyment دے دور وچ اجرتاں وچ عام تخفیف طلب نوں متاشر کیتے بغیر نئيں رہ سکدی اے۔ کیوں کہ طلب جزوی طور اُتے اجرتاں نوں خرچ کرنے اُتے مبنی ہُندی اے۔ لہذا اجرتاں وچ کمی توں عام بے روزگاریUnemplyment ہوئے جائے گی۔
’پیداوار ہی طلب کيتی اصل و جہ اے۔ پیداوار رسد نوں طلب دے بغیر مہیا نئيں کردی اے، بلکہ دوناں نوں بیک وقت مساوی مقدار وچ مہیا کردی اے ‘۔ جیمزاسٹوارٹ مل Jamis Stewart Mil دا دعویٰ اے کہ’سالانہ پیداوار خواہ کچھ وی ہوئے اوہ سالانہ طلب توں تجاور کدی نئيں ہوئے سکدی اے۔ حتیٰ کہ ریکاڈو Reecado نے مالتھس Malthes توں خط کتابت دے دوران ایہ تسلیم کيتا کہ ’اک ملک دی حد تک رسدکدی طلب توں تجاور نئيں ہوسکدی اے ‘۔
عام بے روزگاریUnemplyment وچ اجرتاں وچ عام تخفیف کرکے دور نئيں کيتاجاسکدا اے۔ اجرتاں وچ تخفیف کرنا خود اک مسئلہ اے، کیوں کہ زر دے متعلق ایہ خیال پایاجاندا اے کہ زر اشیاء دی نسبت اک معین قوت رکھدا اے تے عام خیال ایہ اے کہ روپیہ روپیہ اے۔ گویا زر دی قوت مستحکم اے۔ زر دے اس غلط تصور دی بنا اُتے جے عام بے روزگاریUnemplyment دی وجہ واقعی ایہ اے کہ اجرتاں زیادہ نيں تاں زیاہ بہتر ہوئے گا کہ انہاں دی اجرتاں وچ حقیقی تخفیف کيتی جائے۔ بقول کینز keyns کہ ”مزدور اجرتاں وچ تخفیف ہونے اُتے لڑ سکدے نيں، لیکن انہاں دے لئی ایہ ناممکن اے کہ اشیاء دی قیمتاں وچ وادھا ہونے توں مزدوری توں انکار کر دیں“۔ ایہ ضرور ہُندا اے کہ مصارف زندگی دے وادھا ہونے توں مزدوراں وچ بے چینی پھیل جاندی اے۔ لیکن زر دی تخفیف ہونے توں جو بے چینی پھیلے گی، اس دے اثرات اجرتاں وچ تخفیف ہونے توں کم سنگین ہون گے۔ کیوں کہ مزدور ایہ سمجھدے نيں کہ اگرچہ قیمتاں وچ وادھا ہونے توں انہاں دی اجرتاں وچ کمی ہوئے رہی اے، لیکن اس دی تخفیف دا شکار تمام لوک ہوئے رہے نيں، اس لئی اوہ زیادہ فکرمند نئيں ہُندے نيں۔
اک معیشت وچ روزگارکا انحصار صرف تے سرمایاکاری اُتے خرچ دی جانے والی مقدار اُتے خرچ دی جانے والی مقدار زر اُتے ہُندا اے۔ انہاں صنعتاں دے آجراں نوں اشیاء دے عوض زر حاصل ہوئے گا، تبھی اوہ محنت نوں طلب کرن گے۔ کینتھ دے کیوری ہارا Kennnth k Kurihara اپنی کتاب’کینز دی بعد دی اقتصادیات‘ ُPast Keynes Economics دے اک مضمون Distribution, Employment and Seeular Growth ’تقسیم دولت، روزگار تے صنعتی طورپر بالغ ملکاں دی ترقی‘ماں لکھدا اے کہ اس بحث توں بہت نیڑے صنعتی طور اُتے بالغ ملکاں دی ترقی توں جو مسئلہ اے۔ اوہ قدیم معاشین تے کینز Keynes دے وچکار تقسیم آمدنی تے اجتماع سرمایا Capital Accumutation دے باہمی تعلق دا متنازع فیہ مسئلہ اے۔ ایہ مسئلہ کینزKeynes دے نظریہ گیر سودی معاشرے دے گرد گردش کردا نظر آئے گا۔ مصنف دی رائے وچ پروفیسر ہن سن Frf Hansen دے پیش کردہ نظریہ ’اجرت کثیر، منافع قلیل‘ دی بہ نسبت ایہ نظریہ زیادہ بنیادی اے۔ اسيں اگے چل دے دیکھو گے کہ ایہ دونے نظریات اک دوسرے دے متبادل نئيں بلکہ اک دوسرے دے امدادی نيں‘۔
ان بیانات دی روشنی وچ ایہ واضح ہُندا اے کہ جتھے تک اقتصادی ترقی دی حد توں اگے مدو جزر نوں روکنے دی خاطر صنعتی طور اُتے بالغ ملکاں دی ترقی دا سوال اے پروفیسر ہن سن تے کینتھ دے کیوی ہارا دونے ہی ’اجرت کثیر منافع قلیل‘ دی معیشت پرمتفق نظر آندے نيں۔ ترقی یافتہ ملکاں دی حکومتاں زیادہ اجرتاں دی خاطر ٹریڈ یونیناں دا سرمایاکاراں توں اجتماعی طور اُتے اجرتاں طے کرانے دے حق تسلیم کرا دے اجرتاں نوں اُچا رکھنے وچ مدد کردیاں نيں تے نال نال اوہ کم اجرت تے معاشرتی تحفظ دے قوانین اخراجات صرف نوں اُچی سطح اُتے رکھنے دی خاطر پاس کردیاں نيں۔ اوہ کساد بازاری تے بے روزگاری Unemplyment دے متوقع خطرات دے پیش نظر تعمیرات عامہ دے پروگرام تیاررکھدی نيں تاکہ قوم دے اخراجات صرف وچ کمی نہ ہونے پائے۔
ماخذ
سودھونصیر احمد شیخ اسلامی دستور تے اسلامی اقتصادیات دے چند پہلو۔ 9591ء نصیر احمد شیخ میکلوڈ روڈ کراچی پروفیسر نثاراحمدسلیمی بین الاقوامی معاشیات۔ نومبر 6791ء مجید بک ڈپو لاہور BOOK OF ECONOMIC & THEORRY . SIONIER & HAGUE