زر
پیسہ یا زَر (money) اک ایسی شے اے جسنوں اجناس (goods) تے خدمات (services) وغیرہ دے تبادلے وچ دتا جاندا اے۔ یعنی ایہ اک وسیلۂ مبادلہ اے۔ ایہ چیزاں دی قیمت دا اندازہ لگانے دا وی اک ذریعہ اے۔ جس چیز نوں خریدنے دے لئی جِنّے پیسے یا زَر دی ادائیگی ہُندی اے اوہ رقم اُس چیز دی قیمت کہلاندی اے۔ اِس نوں مال وی کہاجاندا اے جس دی جمع اموال اے۔
معاشیات وچ زَر توں مراد اک ایسا وسیلۂ مبادلہ (medium of exchange) اے جو معروف ہو، معیاری قدر دا حامل ہوئے تے ذخیرہ قدر (store of value) دا کم دے سکے۔ مثلاً کرنسی، سکے، طلبی امانتاں، طویل المدتی امانتاں، بانڈز، ہنڈیاں، سیونگ سرٹیفیکیٹ تے فنڈز وغیرہ۔
زر دا ارتقا
سودھوجب انسان نے رہتل دی دنیا وچ قدم رکھیا تاں اسنوں لین دین دی ضرورت پیش آئی۔ اس نے لین دین دے لے ے پہلے پہل اشیائ دے تبادلے نوں استعمال کيتا۔ مگرجلد ہی اسنوں احساس ہوئے گیا کہ اس طرح لین دین آسان نئيں اے۔ اس لے ے اس نے تبادلے نوں آسان بنانے دے لئی سوچنا شروع کيتا۔ انسان نے تبادلے دے لے ے مختلف اشیائ نوں استعمال کيتا تے صدیاں دے تجربات دے بعد اوہ اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ اس دے ل سونا سب توں بہتر اے۔
سونا اپنی چمک دمک تے پائیداری دے باوجود دنیا وچ محدود مقدار وچ اے۔ اس لے ے اسنوں رفتہ رفتہ زر دی حیثیت حاصل ہوئے گئی تے جلد ہی اس دے سکے وجود وچ آ گئے تے اس نے زر مستحکم دی حیثیت حاصل کر لئی تے ایہ ہر طرح دے لین دین وچ مستحکم طور اُتے تسلیم کيتا جانے لگا۔ اس توں نہ صرف لین دین آسان ہوئے گیا ،بلکہ کاروبارماں تیزی آگئی۔
سونا چاں کہ دنیا وچ محدود مقدار وچ سی، اس لے ے عام طور اُتے اس دی قدر مستحکم رہندی سی۔ اگرچہ کدی کدائيں کسی قوم یا ملک وچ فتوحات یا کسی کان دی دریافت کيتی بدولت اس محدود خطے وچ محدود وقت دے لے ے سونے دی افراط ہوجاندی سی۔ لیکن اشیائ تعیش دی خریداری دی وجہ توں سونے دی کثیر مقدار اس خطے توں نکل کے تجار ت پیشہ لوکاں دے پاس چلی جاندی سی۔ مگر چونکہ عام لوکاں دے پاس سونے دی محدود مقدار رہ جاندی سی۔ اس لے ے اوہ صرف اشیائ ضرورت ہی خرید پاندے سن ۔ اس دے نتیجے وچ تجارت تے دوسرے پیشےآں کوزوال آجاندا سی تے اس لئی دنیا صدیاں دے سفر وچ بنیادی طور اُتے زر دی کمی دا شکار رہی۔
کاغذی زر شروع شروع وچ مختلف ساہوکاراں نے جاری کیتے سن ۔ ایہ دراصل اس سونے دی رسیدتیاں سن جو انہاں دے پاس بطور امانت رکھیا ہُندا سی۔ انہاں رسیداں دے مطابق ساہوکار حامل ہذا نوں درج شدہ مقدارا دا کرنے دا پابند سی۔ جلد ہی انہاں زری رسیداں نے وڈی مقبولیت حاصل کر لئی ،کیوں کہ ایہ استعمال وچ آسان تے محفوظ سن۔ انہاں توں لین دین وچ وڈی سہولت حاصل ہوئے گئی تے تجارتی سرگرمیاں وی ودھ گئياں۔ لہذا انہاں دی مقبولیت نوں دیکھدے ہوئے بینک آف انگلینڈ نے انہاں نوں جاری کرنے دی ذمہ داری سنبھال لئی۔ ایہ کرنسی نوٹ وی سونے دے بدلے جاری ہوئے سن تے بینک آف انگلینڈ انہاں دے بدلے حامل ہذا نوں سونے دی درج شدہ مقدار ( سکے یا سکےآں دی صورت وچ ) ادا کرنے دا پابند سی۔ ایہ نظام اگرچہ مستحکم سی لیکن غیر لچک دار سی، اس لے ے ایہ ہن کسی ملک وچ رائج نئيں اے۔
1944ئ وچ برٹن وڈ Bretton Wood کانفرنس وچ ایہ طے پایا دے کہ کرنسی دے نظام نوں سونے توں علاحدہ کر دتا جائے۔ کیوں کہ برآمد ودھانے دے لے ے ہر ملک کوشش کر رہیا سی کہ اس دی کرنسی دی قدر کم رہے تے اس طرح اس دی اشیا بیرونی ملکاں وچ سستی فروخت ہون۔ کرنسی دی قدر گرانے توں ( جو سونے دے بدلے گردش کر رہی تھی) مقدار زر ودھ جاندی سی۔ اس طرح ملک وچ افراط زر پیدا ہوجاندا سی تے اس کوروکنے دا واحد ذریعہ سونے دی کرنسی توں علیحدگی سی۔ لہذاسونے نوں کرنسی توں علیحد ہ کرنے دا عمل 1968ئ وچ شروع کيتا گیا اور1971ئ تک کرنسی نوٹاں نوں کرنسی توں مکمل طور اُتے علاحدہ کر دتا گیا ۔
اج کل بیشتر زر کاغذی ہُندا اے، جس دی حیثیت صرف کاغذ دی اے جس اُتے طبع کيتا گیا اے۔ ہور ایہ کہ بلعموم غیر بدل پزیر اے۔ یعنی بینک یا حکومت اسنوں سونے یا کسی تے چیز وچ تبدیل کرنے دا وعدہ نئيں کردی اے۔ اس دے باوجود ایہ اپنا کم اچھی طرح انجام دیندا اے تے ہر شخص اسنوں قبول کرلیندا اے۔ کیوں اوہ جاندا اے اس توں اوہ اشیائ یا خدمات دے خریدنے یا اپنے قرضے دے تضفیئے دے لے ے استعمال کر سکدا اے۔ اس اعتمادکی و جہ توں لوک اپنی قیمتی اشیائ تے خدمات چند پرزاں دے بدلے دے ڈالدے نيں تے ایہ اعتماد اس وقت تک قائم رہندا اے جدوں تک اس دی قدر مستحکم رہے۔ اُتے اس دی اشاعت زیادہ ہوجاندی اے تاں بداعتمادی پیدا ہونے لگتی اے تے اس صورت وچ ممکن اے لوک اسنوں قبول کر نے انکار کر دتیاں۔
یہ حقیقت اے جدوں توں زر دا تعلق سونے توں ختم ہويا اے، دنیا دی کسی کرنسی وچ استحکام نئيں رہیا اے۔ اسيں جے 1930 توں دنیا دی کرنسیاں دی قدر توں موازنہ کرن تاں ہر ملک دی کرنسی سونے دے مقابلے وچ ڈگدی رہی اے۔ ایہ کرنسی دی ڈگدی قدر معاشی ترقی تے روزگار دے لے ے ضروری اے۔ لیکن اس تیزی توں نئيں کہ ملک عدم استحکام دا شکار ہوئے جائے۔ جداں کہ 1997 وچ آسیان دے ملکاں وچ ہويا سی۔ اگرچہ اس دی وڈی وجہ غیر پیداواری سیکٹر وچ یعنی پراپرٹی، سٹے بازی تے سامان تعیش وچ سرمایاکاری اے ۔
* زر نوں آلہ مبادلہ دی حیثیت توں عام مقبولیت حاصل اے۔ اس لے ے کہ فطری طور اُتے اس دے ذریعے اشیائ دی قدراں ظاہر کیتی جاندیاں نيں۔ معاہدات تے حسابات ايسے دے ذریعے رکھے جاندے نيں۔ زر دے پیمانہ قدر دی حیثیت توں استعمال نے معاشی حساب کتاب وچ بہت آسانیاں پیدا کردتی نيں۔ کیوں کہ قدر تے مصارف دا موازنہ کرنے دے لے ے کوئی مشترک پیمانہ ہوئے نہ تاں حساب کتاب وچ بے حد مشکلات پیش آئیاں گی۔ زر دے متعلق کہیا جاندا اے کہ ایہ ذخیرہ قدر دی حیثیت توں کم انجام دیندا اے۔ لیکن دنیا بھر دی کرنسیاں دی قدر جتھے گھٹ رہی ہو، اوتھے ایہ کم سوناجواہرات تے دوسری اشیائ کدرے بہترطور اُتے انجام دے سکدی نيں۔ کیوں کہ زر اگرچہ تمام اثاثےآں توں زیادہ سیال اے۔ لیکن زر دی حیثیت توں اک خاص رقم ہمیشہ اوہی رہندی اے اگرچہ اس دی قوت بدل گئی ہوئے ۔
بعض لوکاں دے خیال وچ زر اک کم انجام دیندا اے۔ یعنی ملتوی شدہ ادائیگیاں دے معیار دی حیثیت توں معاہدات بشمول قرض وغیرہ۔ زر دی قدر اس دی قوت خریدمعاہدات بشمول قرض وغیرہ دی شکل وچ ہُندے نيں۔ اس وجہ توں کہ لوک خیال کردے نيں کہ زر دی قوت خرید معاہدے دی مدت دے اندر نئيں بدلے گی۔ جے خوف ہوئے کہ قدر بدل جائے گی تولوک اپنے معاہدے کسی تے چیز، یعنی مثلأٔ سونا یا کسی غیر ملکی کرنسی مثلأٔ ڈالر وچ کرنے لگاں گے یا فیر اوہ طویل مدتی معاہدے توں احتراز کر نے لگاں گے۔ چنانچہ 1930 دے دوران بین الاقوامی لین دین دا زیادہ رواج نئيں سی۔ اس دی وجہ ایہ سی کہ بیرونی سرمایا داراں نوں خوف سی، کہ قرض دینے والے ملکاں دی کرنسی دی قدراں گرجاواں گی۔
جے ایہ توقع ہوئے کہ زر دی قدر نہایت مستحکم رہے گی، تاں قرض تے طویل مدتی معاہدے جنہاں دی مستقبل وچ ادائیگی کرنی ہوئے زیادہ کیتے جاواں گے تے زر نوں چھڈ کے کسی تے شے مثلأٔ سونا یا غیر ملکی کرنسی وچ معاہدے نئيں کرن گے۔ اس توں ایہ نتیجہ باآسانی اخذکیا جاسکدا اے کہ زر دی قدر مستحکم رہنا ضروری اے ۔
ہم جے زر دے پِچھے جھانک کر پیداوار تے حقیقی آمدنیاں نوں دیکھو تاں ایہ محض مبادلے نوں ترقی دینے دا آلہ اے۔ لیکن ایہ نہایت اہم آلہ اے تے جدید زندگی دی آسائشاں جنہاں دی بدولت قائم اے ں، اوہ زر دے بغیر ہر گز وجود وچ نئيں آسکدی نيں۔ لیکن جو چیزسانوں مطلوب اے اوہ زر نئيں بلکہ اوہ جو اسيں زر دے عوض خرید سکن ۔
کینز Keynes تے دوسرے لوکاں نے بالکل بجا طور اُتے اصرار کيتا اے کہ اک زری معیشت وچ زری تغیرات حقیقی تغیرات برپا کرنے وچ بنیادی کردار ادا کرسکدے نيں۔ زر دی مقدار وچ اضافہ ہوئے جائے تاں ممکن اے اس توں مکمل روزگار دی راہ کھل جائے۔ جے ایہ تجویز حد توں ودھ کے اختیار کيتی جائے تاں ودھدی ہوئی قیمتاں دا دروازہ کھل سکدا اے۔ اس دے نتیجے وچ لوک تے طبقات دے درمیان آمدنی دی تقسیم دی صورت بدل سکدی اے۔ غالبأٔ پہلے پہل موافق اثرات مرتب ہُندے دیکھادی دینگے۔ لیکن بالآخر اس دے برعکس علامات نمودار ہونے لگاں گی ۔
سونا
سودھوسونا ساڈی زندگی وچ بہت اہمیت دا حامل اے۔ عام لوکاں دے نزدیک ایہ صرف زیورات وچ استعمال ہُندا اے۔ مگر حقیقت وچ ایہ اس دا مختصر حصہ ہُندا اے۔ جدوں کہ اس دا بیشتر حصہ سرد و تاریک تہ خاناں وچ لوکاں دی نظراں توں اوجھل دنیا دی کرنسیاں نوں استحکام بخش رہیا اے تے دنیا دی وڈی وڈی کرنسیاں دے استحکام یا قوت دے پِچھے اس دا ہتھ ہُندا اے۔ اس لئی وڈے وڈے بروکر تے بینکر اس دا ذخیرہ رکھدے نيں اس توں بین الاقوامی مارکیٹ وچ انہاں دی ساکھ بنی رہندی اے۔ اگرچہ سونے توں وی زیادہ قیمتی دھاتاں موجود نيں، لیکن اس دے باوجود سونے دی اہمیت کم نئيں ہوئی اے تے اپنی جگہ مستحکم تے مسلم اے۔ انیہويں صدی توں پہلے سونا گھرماں محفوظ رکھیا جاندا سی جتھے اوہ اپنی خدمات انجام نئيں دیندا سی۔ کیوں کہ اس توں کاغذی زر نوں فائدہ نئيں پہنچکيا سی ۔
قدیم زمانے وچ سونے دے سکے استعمال ہُندے سن ۔ لیکن گزشتہ انیہويں صدی دی ابتدا وچ مختلف ملکاں نے سونے دے بدلے کاغذی نوٹ جاری کیتے۔ لیکن اس دے باوجود سونے دی زر دی حیثیت توں مقبولیت بدستور رہی۔ اس وقت کوئی مضبوط کرنسی نہ ہونے دی وجہ توں اسنوں بدستور استعمال کيتا جاندا رہیا۔ ایہ حقیقت اے ایہ ہن وی دو مختلف ملکاں دی کرنسی دے درمیان توازن قائم کردا اے تے سونے نوں ہن وی زر دی حیثیت حاصل اے ۔
پہلے پہل کاغذی نوٹ سونے دے بدلے جاری ہوئے سن ۔ سونے دی قلیل مقدار زر دی ودھدی ہوئی منگ پوری نئيں کر رہی سی۔ اس لئی اس صدی دی ستويں دہائی تک سونے دا کرنسی توں مکمل تعلق ختم کر دیاگیا۔ ایہی وجہ اے ویہويں صدی دی ابتداماں سونے دی قیمتاں وچ معمولی اضافہ ہويا تے نصف دہائی دے بعد اس وچ تیزی آندی گئی تے ستر دی دہائی دے بعد اس دی قیمتاں وچ تیزی توں اضافہ ہويا۔ اگرچہ ایہ اضافہ صرف سونے دی قیمتاں وچ ہی نئيں ہويا بلکہ چاندی تے دوسری دھاتاں تے تمام اشیا تے خدمات دی قیمتاں وچ وی ہويا ( 1,8 فیصد سالانہ )۔ ہن اگرچہ کسی ملک دی کرنسی دے استحکام تے مضبوطی کاتعین سونے دی مقدارسے نئيں کيتا جاندا اے۔ بلکہ کسی کرنسی وچ استحکام تے مضبوطی اس دی معاشی منصوبہ بندی دی بدولت حاصل ہُندا اے۔ اُتے ہن وی سونے نوں اک بین الاقوامی کرنسی دے طور اُتے استعمال کيتاجاندا اے ۔
سونے دی کہانی صدیاں تک پھیلی ہوئی اے ،انگلینڈ وچ گزشتہ چار صدیاں ( جدوں کہ امریکا دی کہانی صرف دوسو سال پرانی اے ) توں بظاہر سونے دی قیمتں ٹہراں ہوئیاں سن۔ لیکن جدوں اسيں اس کادوسری اشیائ دی قیمتاں دا توں موازنہ کرن تاں بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ اس دوران سونے دی قیمتاں وچ کمی و بیشی ہُندی رہی اے ۔
1815 توں 1914 دے درمیان جدوں کہ بین الااقوامی سونے دا معیار لندن توں نکل کے ساری دنیا وچ پھیل گیا سی۔ نیپولین دے عروج 1891 تے جنگ توں پہلے جدوں برطانیہ نے سونے دے بدلے پونڈ اسٹرلنگ جاری کیتے سن ۔ 1873ئ دے درمیان یعنی نصف صدی دے بعد عام طور پریہ سمجھیا جانے لگیا کہ سونا ہی اک ایسا معیار اے جو مختلف ملکاں دے درمیان درآمد و برآمد دے درمیان قیمتاں نوں مستحکم و برابر رکھ سکدا اے۔ فیر آنے والی چوتھائی صدی 1873ئ تا 1896ئ دے دوران سونے دی قیمتاں اک تہائی تک گرگئياں، اُتے 1913ئ وچ ہی واپس اپنے پرانی قیمت اُتے آگئياں ۔
ہم اگرسونے دے ذخائرماں ا ضافے تے دنیا بھر دی اشیائ صرف دی پیداوار دے درمیان محتاط موازنہ کرن تاں کماحقہ اندازہ ہوئے گا کہ سونے دی پیداوار وچ اضافہ کرنسی دی ضرورتاں دے مطابق نئيں رہیا اے تے ایہ اضافہ ضرورت توں بوہت گھٹ رہیا اے۔ جداں کہ درج ذیل تخمینہ سانوں دسدا اے۔
| عرصہ | اشیا صرف دی پیداوار وچ سالانہ اضافہ | کرنسی دی طلب |
|---|---|---|
| 1800–1850 | 1.0 فیصد سالانہ | مثبت |
| 1850–1900 | 1.9 فیصد سالانہ | مثبت |
| 1900–1950 | 2.0 فیصد سالانہ | مثبت |
| 1950–1980 | 5.1 فیصد سالانہ | ہلکی سی کمی |
* اس دوران سونے دی پیداوار بہت آہستہ ودھ رہی سی، جدوں کہ1800 تا 1820 تے 1873 تا 1896 دے عرصہ دے دوران اس دی قیمتاں گرگئياں سن ۔
| سرنامے دا متن | سرنامے دا متن |
|---|---|
| دور | زر ی ذخیرہ وچ سونے کاسالانہ اضافہ |
| 1800–1820 | 0.4 فیصد سالانہ |
| 1820–1850 | 0.7 فیصد سالانہ |
| 1850–1873 | 2.9 فیصد سالانہ آسٹریلیا تے کیلیفورنیا وچ سونے دی دریافت |
| 1873–1896 | 1.7 فیصد سالانہ |
| 1896–1913 | 3.2 فیصدسالانہ کلوندک تے ٹرانسوال وچ سونے دی دریافت |
| 1913–1950 | 2.2 فیصد سالانہ |
| 1950–1980 | 1.8فیصد سالانہ |
الا الذکر تخمینہ توں پتہ چلدا اے کہ سونے دے ذخیرہ زر دے اضافہ وچ مسلسل اتار تے چڑھاؤ جاری رہاہے تے دنیا وچ تفریق زر دے دو ادوار 1800 تا 1820 تے 1873 تا 1896 دے عرصے وچ سونے دے اضافہ شرح نہایت کم رہی اے۔ شاید اس لئی اس عرصے دے دوران دنیا بھرکی اشیائ صرف دی قیمتاں وچ کمی آئی سی۔ جدوں کہ 1950 تا 1980 دے درمیان دنیا دی معیشت وچ نہایت تیزی ( 5.1 فیصد سالانہ ) آئی تے ذخیرہ زر وچ اس دی پیداوار وچ ( 1.8 فیصد سالانہ ) کمی آئی۔ سونا جو ابتدا ہی توں کرنسی دی منگ نوں پورا نئيں کر پا رہیا سی، اس دور وچ سونے دے معیار نوں ترک کرناپيا، البتہ اس دی خدمات دنیا وچ بطور عام کرنسی دے بدستور استعمال ہوئے رہیاں نيں ۔
انیہويں صدی وچ سونا بین الاقوامی ادا ئیگیاں وچ استعمال ہونے لگا۔ دنیا دے ملکاں اپنی کرنسی دے اس حقیقی مطالبات زر نوں اس سونے توں پورا کر رہے سن جو انہاں دے پاس محفوظ سی۔ اس دے لئی اِنہاں دی کوشش ہُندی سی کہ زیادہ توں زیادہ اپنے سونے دے ذخیرے وچ اضافہ کرن۔ سونے دی قیمتاں وچ اضافہ دے لئی انہاں نے اپنی حقیقی ضرورت توں زیادہ سونا جمع کر ليا سی۔ تاکہ سونا زیادہ توں زیادہ کاناں توں کڈیا جائے۔
آ ج کل دنیا دا بیشتر سونا جنوبی افریقہ توں کڈیا جا رہیا اے۔ اوتھے دنیا دی پیدا وار دا نصف سونا نکل رہیا اے۔ جدوں کہ سابقہ روس دے علاقےآں وچ 30 فیصد، کنیڈاماں 3.8 فیصد، امریکا وچ 2.3 فیصد تے دوسرے ملکاں وچ 3.9 فیصد سونا نکل رہیا اے۔ سونے دی قیمت مقرر نہ ہونے دی وجہ توں اس توں غیر متوقع فائدہ دو ملکاں یعنی جنوبی افریقہ تے سابقہ روس نے اٹھایا ۔
سونے دے معیار دا دفاع کرنے والےآں دا کہنا اے کہ سونے نوں کم مقدار وچ خریداں اس طرح سونے دی قیمتاں وچ کمی آجائے گی۔ جداں دے 1929ئ وچ ہويا سی۔ اس وچ حقیقت اے کہ سونے دے معیار نوں قائم رکھنے دے لئی شروع ہی توں سونے دی کمی رہی اے۔ ایسی ہی کمی سونے دیاں کاناں دی دریافت ( امریکی سونا دی دریافت سولواں صدی تے سترواں صدی دی ابتدا وچ ، کیلیفورنیا و آسٹریلیا دے سونا دی آمد، انیساں صدی دے درمیان وچ ، کلونڈک، ٹنسوال دے سونا دی آمد ايسے صدی وچ ) دے وقت بدستور سی۔ اس لئی دنیا سونے دی کمی توں مطمئن نئيں سی، اس لئی ضروری سی کہ سونے دے معیار توں علیحدگی اختیار کر لے۔ دوسرے لفظاں وچ سونے دے معیار توں دست برداری ہوچکيتی سی، یعنی ایہ اعلان سی کہ حقیقی زر دی ضرورت ودھ رہی اے تے مطالبات زر وی ايسے تیزی توں ودھ سن تے ایہ سبب سونے دی قیمتاں وچ استحکام دا باعث بنیا۔ جدوں کہ آزادانہ روپیہ دی طلب سونے دے معیار توں کم ہوچکی سی۔ ایہ تجزیہ دسدا اے کہ سونے دی قیمتاں وچ استحکام یا قیمتاں وچ اضافے دی حقیقی مزاحمت نوں جو سونے دے معیار دے زیر اثر مستحکم قیمتاں دے طریقہ کار توں عدم استحکام دی جانب گامزن ہُندیاں نيں ۔
گزشتہ سوسال دے جائزے توں اسيں ایہ نتیجہ اخذ کرسکدے نيں کہ سونا کافی کامیاب معیار اے یا دوسرے سامان دا عمدہ معیار اے۔ شاید اس لئی سونا فرضی طورپراک معیاری کرنسی نوں اوہ اعتماد دیندا اے جداں کہ سونا خود کرنسی ہوئے جو رکھنے والے نوں اعتماد دیندا اے۔ اس وجہ توں ایہ سوال ابھردے نيں کہ سونے رکھنے وچ کیہ پریشانی اے ؟مستحکم کرنسیاں وچ سودی آمدنی کیوں نئيں حاصل کيتی جاندی اے ؟ خیال رہے سونا رکھنا اک پانی دا جہاز رکھنے توں وی زیادہ مہنگا اے۔ کیوں کہ سونا دنیا دی کسی وی کرنسی توں زیادہ سیال اے ۔
سونے تے کرنسی دا تعلق 1968 توں ختم ہونا شروع ہوئے گیا، خاص کر 1971 توں ایہ تعلق بالکل ختم ہوئے گیا سی۔ اسيں پہلے بتا چکے نيں کہ سونے دے معیار نوں کس طرح زوال آیا تے ہن حکومتاں سونے دی بجائے مستحکم کرنسیاں نوں حاصل کرنے نوں ترجیع دیندی نيں۔ جدوں کہ لوک تے نجی ادارے رومانوی طور اُتے اس اُتے توجہ دیندے نيں ( امریکا نے 1971ئ وچ عام لوکاں نوں سونا رکھنے دی اجازت دتی سی )۔ اس دا بنیادی سبب ایہ اے کہ سونے دی قیمتاں تیزی توں بدلدی رہندیاں نيں، اس لئی کوئی حکومت سونے نوں یکساں قیمت اُتے خرید و فروخت نئيں کرسکدی اے۔ ایہ صرف ایسی صورت وچ ممکن اے کہ حکومت کیتی کرنسی دی قیمت سونے دی تیزی توں بدلدی ہوئی قیمت دا نال دے، لیکن ایہ ناممکن اے۔ اس لئی کہ کوئی وی حکومت اس گل کيتی ہمت نئيں کرسکدی اے کہ اوہ سونے دے بدلے کرنسی حاصل کرے۔ اس لئی سونے دا کاروبار کرنے والا کوئی وی شخص سونے دی قیمت نوں سرکاری مقابلے وچ بلند کرنے دا تصور وی نئيں کر سکدا اے ۔
سوال ایہ پیدا ہُندا اے سونے دی قیمتاں وچ پچھلے برساں اِنّی تیزی کیوں آئی اے ؟ اس دا بہترین تے مختصر جواب ایہ اے کہ سونے دی مارکیٹ وچ مقابلہ کرنے والے آ گئے نيں۔ ایہ حیرت دی گل دکھادی دیندی اے کہ ایہ مقابلہ کرنے والے لوک اج کل دے وقت وچ اپنے مال دی قیمتاں نوں اس حد تک زندہ رکھدے نيں جو اج کل دے وقت وچ اک خطرناک گل اے ۔
اک آدمی سونا حاصل کرنا کیوں پسند کردا اے ؟ اسنوں سمجھنے دے لئی آپ فرض کرن آپ اک دولت مند شخص نيں تے آپ دنیا دے کسی غیر مستحکم علاقے وچ رہندے نيں، تاں آپ اپنے سرمائے نوں محفوظ کس طرح کرن؟آپ جے چاہن تاں یقینأٔ ذاتی طور اُتے ایسی چیزاں رکھ سکدے نيں جو پیداوار دیندی نيں مثلأٔ زمین فیکٹری یا بانڈ اگرچہ انہاں چیزاں اُتے آپ حکو مت نوں ٹیکس دیندے اے ں، لیکن عدم تحفظ دی وجہ توں ایہ سیاسی جوا اے تے کسی انقلاب یا سیاسی بحران دی وجہ توں انہاں دے ضبط یا مجمند ہونے دا خطرہ وی اے۔ مثلََا امریکا نے 1979-81ئ دے دوران اچانک جدوں کہ ایران وچ امریکی یرغمالیاں دے بحران دے دوران آئرن دی مصنوعات نوں منجمد کر دتا سی۔ یاد رہے سونا کوئی پیداواری چیز نئيں اے تے سونارکھنا بہ نسبت اک جہاز دے زیادہ مہنگا اے۔ لیکن اس صورت وچ آپ یقینا سونے کوترجیح دین گے۔ کیوں کہ سونے نوں بہ نسبت دوسری چیزاں دے بغیر کسی ٹیکس دے با آسانی چھپایا تے اس دی نقل و حرکت کيتی جاسکدی اے ۔
کسی چیز اُتے پیسہ لگانے دے لئی اک پیشگی اطلاع دی ضرورت ہُندی اے۔ لیکن اسيں سونے دے بارے وچ ایسی کوئی پیشن گوئی نئيں کرسکدے نيں۔ مثلاََ 1980 وچ سونے دی قیمت اچانک پنجاہ فیصد گر گئی سی۔ لیکن 1980 وچ ہی اس دی قیمت وچ نمایاں تیزی امریکی آئرن تے یرغمالیاں دے بحران دوران آئی۔ اس لئی سونے دا ایسا رویہ جبلی طور اُتے پیشن گوئی کرنے والا نئيں ہُندا اے تے نہ ہی اسيں اسنوں دور اندیشی توں درست کرسکدے نيں۔ کسی قیمت دے استحکام توں دوسرے تعلقات وچ جو خرابیا ں جنم لیندی نيں اوہ اس وچ موجود نيں ۔
گزشتہ برساں وچ سونے دی قیمتاں وچ تیزی توں ودھنے دا سبب ایہ اے کہ اس دی پیداوار منگ دے مقابلے وچ تیس فیصد کم اے۔ اس لئی سونے دی قیمت اک مختصر وقت دے لئی ڈگدی اے تے قیمت دے گردے ہی لوک اس دی خریداری شروع کردے نيں۔ اس طرح فیر توں اس دی قیمت وچ تیزی آجاندی اے تے اس طرح ایہ کمی صرف اک مختصر عرصے دے لئی ہُندی اے۔ جیساکہ1980ئ وچ ہويا سی، جدوں کہ اس دی قیمتاں پنجاہ فیصد تک گر گئياں سن۔ لیکن 1980 وچ اس دی قیمتاں وچ نمایاں اضافہ ہويا ۔
ماہرین دا کہنا اے کہ سونے دی خریداری کم کرن۔ اس طرح اس دی قیمت گر جائے گی جداں کہ 1929 وچ ہويا سی، جدوں اس دی قیمت دو تہائی تک گر گئی سی۔ لیکن اسيں اس دا غیر جانب داری توں جائزہ لاں تے معاشی تجزیہ کرن کہ جنگ عظیم اول دے بعد دنیا دی معیشت ابتری دا شکار ہوئے گئی سی تے دنیا دی معیشت نوں کساد بازاری اس طرح کھاگئی سی جس طرح دیمک لکڑی نوں کھا جاندی اے۔ لیکن دنیا جداں ہی اس کسادبازای توں نکلی تے جتھے دنیا دی معیشت نوں استحکام حاصل ہويا اوتھے سونے دی قیمت نوں وی استحکام ملا۔ 1950 تا 1980 دے درمیان دنیا دی معیشت وچ انتہائی تیزی (â 5.1 فیصد سالانہ ) آئی تے اس دی قیمتاں وچ وی نمایاں اضافہ ہويا ۔
سونے دی تیزی توں ودھدی ہوئی قیمت دا سبب ایہ وی اے کہ دنیاکے مختلف علاقےآں وچ سیاسی استحکام نہ ہونے دی وجہ توں تے افراط زر دی وجہ توں خاص کر درمیانہ طبقے دے لوک کاروبار، تجارت تے صنعت دی ناتجربہ کاری دی وجہ توں تے سیاسی وجوہات دی بنائ اُتے سونا خریدنا پسند کردے نيں چاہے اوہ زیور دی شکل وچ کیوں نہ ہوئے حقیقت وچ دنیا وچ بحران یا سیاسی عدم استحکام وی اس دی قیمت وچ اضافہ کاموجب رہے نيں ۔
طلائی معیار
سودھوسوناغالبأٔ پنج ہزار سال توں زر دی حیثیت توں استعمال کيتا جا رہیا اے۔ ایہ وڈی حد تک بذات خود مطلوب اے۔ جے اسنوں زر دی حیثیت توں وسیع پیمانے پراستعمال نئيں کيتا جائے تاں اس دی قدر مبادلہ وڈی حد تک گھٹ جائے گی۔ ایہ دھات پائیداری، تقسیم پذیری تے یکسانی دی خصوصیت رکھدی اے۔ مزیدیہ کہ کاناں توں اس دی سالانہ رسد موجودہ ذخیرے دا صرف اک معمولی حصہ ہويا کردی اے۔ چنانچہ اس دی قدر وچ مجموعی رسد دی تبدیلاں دی بنائ اُتے جو تبدیلیاں واقع ہُندی رہندیاں نيں اوہ زوال پزیر اشیائ دے مقابلے وچ بہت معمولی نيں، جنہاں دی سالانہ رسد کل ذخیرے توں زیادہ رہندی اے ۔
* موجودہ دور توں پہلے جو چیز زر دے طور اُتے استعمال ہُندی سی اوہ خود مطلوب ہويا کردی سی۔ اس دے باوجود ایہ حقیقت اے کہ اوہ زر دے طور اُتے استعمال ہوئے رہی تے اس دی منگ وچ اضافہ دے باعث اس دی قدر وچ اضافہ دا موجب ہويا کردی سی۔ ایہی حال سونے دا اے۔ سونے دی ما نگ دا وڈا حصہ زری اغراض اُتے مشتمل ہُندا اے۔ جے امریکا تے دوسرے ملکاں سونے دے محفوظات رکھنا چھڈ داں تاں سونے دی قدر گھٹ جائے گی۔
پہلے پہل سونے دا مبادلہ اشیا دے نال ايسے طور اُتے کيتا جاندا سی تے اس دے سکے نئيں ڈھالے گئے سن ۔ ہر شخص جو اسنوں حاصل کردا سی اوہ اطمینان کردا سی کہ اس دا وزن تے کھرا پن درست اے۔ ایہ عمومأٔ ٹکڑےآں دی شکل وچ ہويا کردے سن ۔ بعد وچ اس دے سکے وجود وچ آ گئے، جس اُتے کندہ تصویراور وزن اس دے درست ہونے دی تصدیق کردا سی۔ اس طرح زحمت توں چھٹکارہ مل گیا ۔
سترواں صدی وچ لندن وچ مبادلہ وچ انہاں رسیداں دا کثرت توں استعمال ہونے لگا، جو انہاں سناراں نے اس سونے دے بدلے جاری دی سن، جوان دے پاس بطور امانت رکھیا گیا سی۔ ایہ رسیداں وڈی مقبول ہوئیاں۔ کیوں کہ انہاں توں لین دین وچ وڈی سہولت سی، اس توں کاروباری دنیا وچ تیزی آگئی سی ۔
ان رسیداں دی مقبولیت نوں دیکھدے ہوئے بینک آف انگلینڈ نے انہاں نوں جاری کرنے دی ذمہ داری سنبھالی۔ ایہ کرنسی نوٹ وی بینک آف انگلینڈ کاوعدہ سی۔ جو حامل ہذا نوں اس دے مطالبے اُتے سونے دی اک خاص وزن شدہ مقدار جو سونے دے سکہ یا سکےآں دی صورت وچ ادا کريں گا ۔
طلائی معیار انیہويں صدی دی آخری تہائی او رویہويں صدی تہائی وچ مقبول ترین بین الاقوامی نظام زر سی تے پہلی جنگ عظیم توں بیشتر ایہ طلائی کرنسی معیار دی صورت وچ رائج سی۔ جس دی موجودگی وچ سونے دے سکے زیر گردش ہواکردے سن ۔ لیکن پہلی جنگ عظیم دے بعد اس نظام نوں جاری رکھنا ممکن نہ رہیا۔ کیوں کہ اس دی کامیابی دی شرائط نوں پورا کرنا ممکن نہ سی۔ برطانیہ نے 1925 وچ طلائی سلاخاں دا معیار رائج کيتا، جس دے تحت کاغذی نوٹ جاری ہوئے۔ لیکن ایہ کرنسی نوٹ سونے وچ تبدیل دے ے جاسکدے سن ۔ جو سلاخاں دی صورت وچ ہويا کردا سی ۔
پہلی جنگ عظیم توں پہلے برطانیہ دی تجارت زوراں اُتے سی تے دنیا دے اکثر ملکاں دے سونے دے ذخائر بینک آف انگلینڈ وچ ( جو برطانیہ دا مرکزی بینک اے )کے پاس جمع ہُندے سن ۔ لیکن پہلی جنگ عظیم دے بعد امریکا نوں بہت اہمیت حاصل ہوئے گئی۔ کیوں امریکا دے پاس سونے دی وڈی مقدار وچ جمع ہوئے گئی۔ اس دے علاوہ برطانیہ دی تجارت بہت حد تک کم ہوئے گئی سی۔ جس دے نتیجے دے طور اُتے برطانیہ دے لے ے طلائی معیار نوں کامیابی توں چلیانا ممکن نہ رہیا ۔
پہلی جنگ عظیم دے بعد دوسری تبدیلی واقع ہوئی اوہ ایہ سی کہ یورپ دے اکثر ملکاں نے طلائی مبادلت معیار کانظام اختیار کر ليا۔ انہاں دے سونے کے ذخائر زیادہ تر لندن، نیویارک تے پیرس وچ سن، اس وجہ توں وی مالی بحران پیداہو گیا۔ استوں علاوہ سونے دی قلت دی وجہ توں بین الاقوامی نظام زر دی حیثیت توں طلائی معیار دی مقبولیت وچ کمی ہوئی۔
طلائی معیار دے ناکام ہونے دی درج ذیل وجوہات دسی جاندی نيں۔
- -جنگ عظیم اول دے خاتمہ اُتے مختلف ملکاں نوں تاوان جنگ تے قرض دی صورت وچ بھاری رقوم دی ادائیگی کرنا پڑاں۔ قرض خواہ ملکاں نے ایہ رقوم سونے دی شکل وچ لینے اُتے اصرار کيتا اس دے نتیجے وچ امریکا تے فرانس وچ سونے دی کافی مقدار جمع ہوئے گئی۔ اس دے برعکس دوسرے ملکاں وچ سونا بوہت گھٹ مقدار وچ رہ جانے دی وجہ توں اوہ اس نظام نوں جاری نئيں رکھ سکے۔
- -جنگ عظیم دے بعد سیاسی بے امنی دی وجہ توں فرانس نے بینک آف انگلینڈ توں اپنی رقوم نکلوانے دا فیصلہ کيتا۔ اِنّی بھاری رقوم دی ادائیگی دی وجہ توں طلائی معیار دا خاتمہ ہوئے گیا ۔
طلائی معیار اس وقت کامیاب ہوئے سکتاہے جدوں تمام ملکاں آپس وچ تعاون کرن تے اس دی شرائط نوں پورا کرن۔ ایہ شرائط درج ذیل نيں ۔
- سونے دی نقل وحرکت آز ادانہ ہوئے تے اس اُتے کسی قسم دی پابندی نہ ہوئے۔ # حکومتاں اس نظام نوں چلانے وچ کِسے قسم دی دخل اندازی نہ کرے ں۔ # سونے نوں سکےآں وچ تبدیل کرانے وچ کِسے قسم دی رکاوٹ نہ ڈالے۔
- سونے دی تجارت دی آزادی ہوئے ۔
جنگ عظیم اول دے بعد مختلف ملکاں انہاں شرائط نوں پورا نئيں کر سکے۔ اس لے ے ایہ نظام ناکام ہوئے گیا۔ 1930 تا 1939 دا درمیانی عرصہ بین الاقوامی زری امور دے بارے وچ بنیادی تبدیلیاں لیانے دا باعث بنیا۔ برطانیہ نے 1931 وچ طلائی معیار نوں خیر باد کہہ دتا تے سٹرلنگ دی قدر نوں سونے دی صورت وچ کم کر دتا۔ امریکا نے 1933ئ وچ طلائی معیار نوں خیر باد کہہ دتا تے ڈالر دی قدر گھٹادی، جس دی وجہ توں برطانیہ دی حالت ہور کمزور ہوئے گئی۔ اس دے بعدکچھ ملکاں جنہاں دا مرکز فرانس سی انہاں نے اسنوں 1936 تک جاری رکھیا ۔
کاغذی زر
سودھوکرنسی نوٹ کيتا اے ؟ ایہ کسی وی حکومت دا وعدہ ادائیگی زر اے۔ جدوں کہ سرکاری کفالتاں وی حکومت دا وعدہ ادائیگی اے۔ انہاں دونے وچ فرق ایہ اے کہ سرکاری کفالت حامل سود اے، جدوں کہ کرنسی نوٹ سود توں مبرا اے۔ حکومت نوٹاں نوں چلانے دے موجودہ طریقہ کار وچ مرکزی بینک نوں حامل سود ہنڈیاں دیندی اے تاکہ نوٹ چھاپے جاواں۔ جدوں مرکزی بینک نوں احساس ہُندا اے کہ ضرورت توں زیادہ نوٹ گردش کر رہے نيں تاں اوہ انہاں کفالتاں نوں تجارتی بینکاں دے ہتھ فروخت کردیندا اے ۔
کاغذی زر وچ عمدہ زر دی خصوصیات موجود نيں، لیکن انہاں خصوصیات توں جو خرابیاں جنم لیندی نيں اوہ اس وچ موجودنيں۔ ایہی وجہ اے اس نظام وچ سب توں وڈی خرابی ایہ اے کہ کاغذی نوٹ وڈی تعداد وچ چھپ جاواں۔ کیوں دے بعض اوقات حکومت قرض لینے دی بجائے نوٹ چھاپ لیندی اے۔ اس طرح نوٹاں دی رسد وچ اضافہ توں جتھے اخراجات ودھ جاندے نيں اوتھے ملک وچ افراط زر وی ہوجاندا اے۔ جس توں ملک وچ مہنگائی وچ اضافہ ہوجاندا اے۔ اس طرح کاغذی زر ہمیشہ ملک وچ قبول ہُندا اے۔ کیوں کہ بیرون ملک دے وچکار مشترکہ معیار دے لے ے دقت دا سامنا کرنا پڑدا اے۔ کیوں دے کاغذی زر دی قدر غیر مستحکم رہندی اے تے اس دی رسد وچ اضافے دی بدولت اس دی قدر وچ تبدیلی آجاندی اے ۔
موجودہ کاغذی زر دی وجہ توں بہت سہولت حاصل ہوئے گئی اے۔ اس اُتے خرچہ وی کم آندا اے۔ اسنوں باآسانی اک جگہ توں دوسری جگہ منقل کيتا جاسکدا اے۔ ہنگامی حالات وچ نوٹاں دی وڈی تعداد نوں چھاپہ جاسکدا اے، اس طرح حکومت اپنے ودھے ہوئے اخراجات توں عہدہ براہ ہوئے جاندی اے۔ کاغذی زر دی وجہ توں بینکاں دے کاروبار نوں فروغ حاصل ہويا اے۔ کیوں کہ بینک واجب الدتا رقوم دے مقابلے وچ محفوظ زر دی جگہ رکھ سکدا اے تے اس دی وجہ توں لین دین وچ وڈی سہولت ہوئے گئی اے ۔
کاغذی زر وچ خرابیاں نيں لیکن اس دیاں خرابیاں دے مقابلے وچ خوبیاں زیادہ نيں تے انہاں نوں حکومت اپنی مالیاتی پالیسی دے ذریعے کنٹرول کر سکدی اے۔ ایہی وجہ اے دور جدید وچ کاغذی زر اک مستحکم عنصر دی حیثیت توں اخراجات، دولت، بچت، سرمایاکاری تے روزگارEmplyment دی قدرتی گردش اُتے اثر انداز ہُندا اے۔ سچ تاں ایہ اے اس دی بدولت پیداوار، کھپت، تجارت غرض زندگی دے تمام شعبےآں وچ سہولتاں حاصل نيں۔ اس دی بدولت نہ صرف خرید و فرخت وچ آسانیاں پیدا ہوئے گئیاں نيں، بلکہ اس توں معاشیاندی سرگرمیاں وچ تسلسل قائم اے۔ غرض صنعت، زراعت، مواصلات، بینکاری، کھپت، پیداوار، معاشی سرگرمیاں تے روزگارEmplyment پیدا کرنے وچ اس دا کردار بہت اہم اے۔ کینز Keynes دے خیال وچ زر اک سیالی اثاثہ اے، کیوں کہ اس مدد توں اسيں اپنی ضرورت دی تمام اشیائ فوری طور اُتے خرید سکدے نيں ۔
اعتباری زر
سودھوموجودہ دور وچ زر دے طورپر وڈے چھوٹے سکے تے نوٹ استعمال ہُندے نيں۔ جدوں کہ سونے چاندی دے سکے انیسیواں صدی دے آخر وچ ختم ہوئے گئے۔ ہن سکےآں تے نوٹاں دے علاوہ وڈی تعداد وچ بینک ڈرافٹ کفالتاں یا چیک وی بازار وچ گردش کردے نيں تے وڈے وڈے لین دین ايسے اعتبار اُتے کیتے جاندے نيں، اس لے ے ایہ اعتباری زر کہلاندے نيں۔ حقیقت وچ موجودہ زر یا نوٹاں دی ابتدا انہاں ہی اعتباری زر توں ہوئی سی۔
اعتباری زر نوں عام بینک جاری کردا اے۔ اس دی قانونی حیثیت نئيں ہُندی اے۔ بلکہ ایہ اعتبار اُتے قبول کیتے جاندے نيں۔ حقیقت وچ ایہ کرنسی نوٹاں توں کدرے وڈی تعداد وچ گردش کردے نيں تے اس دی وجہ توں بینکاں تے لین دین کرنے والےآں کووڈی سہولت ہُندی اے ۔
اس دی بہت ساریاں صورتاں ہُندی نيں۔ مثلأٔکوئی چیز خرید کر اس دی قیمت دا مستقبل وچ تحریری ادائیگی دا وعدہ کرنا تے ایہ تحریری وعدے ادائیگی توں پہلے کاروباری تے ذاتی لین دین وچ استعمال ہُندے نيں۔ انہاں تحریری وعدےآں وچ مختلف طرح دے چیک بینک ڈرافٹ کفالتاں شامل نيں، جنہاں اُتے سود یا مقررہ فیس دی ادائیگی کرنا ہُندی اے ۔
اعتباری زر دراصل بینک دے خلاف اک مطالبہ ہُندا اے۔ اک عام کرنسی نوٹ وی اعتباری زر ہُندا اے۔ مگر اس دی حیثیت قانونی ہُندی اے تے ایہ حکومت دے خلاف مطالبہ ہُندا اے ۔
اعتباری زر عام قانونی زر دی طرح اج دی دنیا وچ کاروبار دے لے ے استعمال کیتے جا رہے نيں، بلکہ ایہ قانونی زر توں زیادہ استعمال ہوئے رہے نيں۔ اس دی بدولت صنعت و تجارت نے بہت ترقی کرلئی اے کیوں کہ اس توں ادائیگیاں وچ بہت سہولتاں ہوئے گئی نيں۔ اندرون تے بیرون ملک اس دے ذریعے ادائیگیاں دی جاندیاں نيں جو نہ صرف محفوظ بلکہ سہل طریقہ اے ۔
اس دے نقصانات وچ اعتباری زر دا وڈی تعداد وچ جاری ہونا اے۔ اس طرح ملک وچ افراط زر پیدا ہوجاندا اے تے قیمتاں وچ بے حد اضافہ ہوئے جاندا اے۔ اعتباری زر دی بدولت غیر کاروباری افراد کاروبار دے ناں توں قرضہ لے کے فضول کماں وچ اڑا دیندے نيں۔ اس طرح بینک دے قرضےآں دی آسان دستیابی دی بدولت کاروباری لوک مختلف قسماں دے کاروبار وچ اجا رہ داری حاصل کرلیندے نيں تے قیمتاں وچ من منیا اضافہ کر دیندے نيں۔ گو کاغذی زر دی طرح اس دے وی نقصانات نيں تے کاغذی زرکی طرح اس وچ نقصانات توں زیادہ خوبیاں نيں۔ اس لے ے کاغذی زر کسی ملک دی معیشت نوں مستحکم بنانے وچ اہم کردار کردا اے۔ اُتے کسی وی کرنسی دے اعتباری زر بین الاقوامی لین دین وچ استعمال ہوئے تے نيں تاں انہاں دی گردش اس ملک دی کرنسی وچ استحکام پیدا کردی اے۔ ایہی وجہ اے کہ طاقت ور معیشت دی کرنسیاں دے اعتباری زر بین ا لاقوامی طور اُتے قبول کیتے جاندے نيں ۔
کسی بینک دے لے ے ضروری نئيں اے کہ اوہ اعتباری زر جاری رکھنے دے لے ے صد فیصد رقم محفوظ رکھے۔ بلکہ اوہ محفوظ رقم دا کچھ فیصد رکھ دے اعتباری زر جاری کر سکدا اے۔ مثلأٔ دس فیصد، ویہہ فیصد۔ دراصل کوئی اعتباری زر اپنے پاس رکھے تاں اوہ دراصل بینک نوں قرض دے رہیا اے۔ ایہی وجہ اے لوکاں دی عادتاں دی وجہ توں اعتباری زر وچ کمی بیشی ہُندی رہندی اے۔ نقد رقوم ملک وچ با آسانی توں نئيں ودھ سکدی نيں۔ لہذا ملک وچ گردش کردہ نوٹاں وچ جس نسبت توں نقد رقوم بینک وچ جمع ہاں گی اعتباری زر ايسے نسبت توں ملک وچ گردش کريں گا۔
کسی فرد نوں بینک قرضہ دیندا اے تاں واقعی اسنوں بینک قرض نئيں ادااے۔ بلکہ اس دے حساب وچ رقوم بینک وچ جمع کردیندا اے۔ قرض دار جو اشیائ یا خدمات خریدتا اے تاں اس دی ادائیگی بذریعہ چیک کردا اے۔ ہوئے سکدا اے چیک لینے والا ایہ رقم لینے دی بجائے بینک وچ اپنے حسابات وچ جمع کرلے۔ اس طرح بینکاں دی امانتاں وچ اضافہ ہُندا رہندا اے تے کسی دی امانت وچ کمی نئيں ہُندی اے ۔
ترقی یافتہ ملکاں وچ جتھے چیک دے ذریعے لین دین عام اے تے معمولی رقوم دے علاوہ تمام ادائیگیاں چیک دے ذریعے ہُندی نيں۔ اوتھے نقد رقوم بینکاں وچ محفوظ رہندیاں نيں تے اس تناسب توں اعتباری زر دی مقدارماں اضافہ ہُندا اے تے سرگرمی کاربارکے لے ے رقوم باآسانی میسر آجاندی نيں۔ اس لئی اوتھے دی معیشت مستحکم ہُندی اے تے اوتھے دے اعتباری زر بین الاقوامی لین دین وچ وی قبول کیتے جاندے نيں ۔
اگرچہ بینک اعتباری زر تخلیق کر سکدا اے لیکن اس دی تخلیق کيتی طاقت محدود ہُندی اے۔ اگرچہ بینک اپنی محفوظ رقم وچ اضافہ کرکے اعتباری زر وچ اضافہ کر سکدا اے۔ لیکن ترقی پزیر ملکاں وچ حالات اس طرح دے نئيں ہُندے نيں۔ اوتھے عمومأٔ مرکزی بینک دی پابندیاں ہُندی نيں۔ جدوں کہ ترقی یافتہ ملکاں وچ اس طرح دی کوئی پابندی نئيں ہُندی اے، اوتھے تناسب نقد عام معاشی حالات توں متاثر ہُندے نيں۔ عام طور اُتے سرگرمی کاروبار دے امکانات دے مطابق بینک محسوس کردا اے کہ کس قدر معمولی تناسب کافی رہے گا ۔
کوئی بینک متوازن حالات وچ کِسے خاص عرصہ وچ نہ تاں زر نقدحاصل کر تا اے تے نہ ہی ہتھ توں جانے دیندا اے۔ اس لے ے کسی اک ملک وچ کوئی اک بینک تنہا اعتباری زر دے پھیلاؤ وچ اضافہ کرے تاں اسنوں تضفیے دے حساب دے لے ے دوسرے بینکاں نوں زر نقدادا کرنا پئے گا۔ لیکن تمام ملکی بینک اعتباری زر دے پھیلاؤ وچ اضافہ کرن تاں ایسی صورت درپیش نئيں آندی اے۔ * اعتباری زر 1950 توں دنیا بھر وچ نہایت پرسرار طریقہ توں چھا گئی اے۔ چونکہ ایہ بہت وسیع نيں۔ جتھے حکومتاں یاIMF تے کاروباری افراد کسی وقت وی قرض لے سکدے نيں۔ اس طرح اعتباری زر دا تعلق دولت دی اک کشادہ ترسیل توں اے۔ جتھے اس دے مطالبے نوں حکومتاں تے وڈے تاجر استعمال کردے نيں۔ اعتباری زر اگرچہ دولت توں مضبوط نئيں اے، لیکن دنیا بھر دی تھوک مارکیٹاں اُتے بری طرح چھا ئی ہوئی اے ۔
ماخذ
سودھوفیڈرک بینیم ،معاشیات زر و بینکاری۔ ترجمہ عظمت اللہ خان فروری 1965 سرسید بک کمپنی اردو بازار کراچی
BOOK OF ECONOMIC & THEORRY ...... SIONIER & HAGUE
پروفیسر نثار احمد سلیمی۔ زری نظریہ تے مالیاتی پالیسی 1976ئ مجید بک ڈپو لاہور
ضیاالدین۔ آسیان دا بحران، اتوار 23 مارچ 1997ئ جنگ۔ کراچی
پروفیسر نثاراحمدسلیمی۔ بین الاقوامی معاشیات۔ نومبر 1976ئ مجید بک ڈپو لاہور
International Ecnomics 1985 San fancisco
ہور ویکھو
سودھوباہرلے جوڑ
سودھوحوالے
سودھو| وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: زر |