کسائی مروزی

کسائی مروزی
جم	16 مارچ 953   مرو
وفات	سنہ 1000 (46–47 سال)
شہریت	دولت سامانیہ غزنوی سلطنت
مذہب	شیعہ
مذہب	شیعہ
عملی زندگی
پیشہ	شاعر
پیشہ ورانہ زبان	فارسی ،  عربی

دور قدیم دا اک فارسی شاعر"مجدالدين ابوالحسن" يا "ابو اسحاق كسائى مروزى" قرن چہارم دے نصف اواخر تے قرن پنجم دے اوائل نال تعلق ركهتا ا‏‏ے۔

پیدائش

اس نے 341ھ ميں اس جہان فانى ميں قدم ركها۔ اس نے اپنى تاريخ پيدايش دا تذكره مندرجہ ذيل اشعار ميں كيا اے:

بسيصد و چہل و يك رسيد نوبت سال
چہار شنبہ و سہ روز باقى از شوال
بيامدم بجہان تا چہ گويم و چہ كنم
سرود گويم و شادى كنم بنعمت ومال

ان ابيات كى بنا اُتے اس گل ميں كسى شك كى گنجايش نہيں رہ جاتى كہ اوہ رودکی دا معاصر نہيں تها، بلكہ اس كى وفات دے بعد پيدا ہويا۔ اس دے اشعار تو‏ں اس گل كى بهى وضاحت ہوتى اے كہ اس نے طويل عمر پائى. اوہ كہندا اے :

پيرى مرا بزرگرى افگنداى شگفت
بى گاہ و دود از دم و ہموارہ سرف
زرگر فروفشاند كرف سیہ بسيم
من باز بر نشانم سيم سرہ بكرف

دوسرے مقام اُتے كہندا اے :

نورد بودم تا ورد من مورّد بود
براى ورد مرا ترك من ہمى پرود
كنون گران شدم و سرد و نانورد شدم
ازان سبب كہ بخيرى ہمى بپوشم ورد

مندرجہ بالا اشعار تو‏ں ثابت ہُندا اے كہ اس نے سامانياں دا آخرى دور تے غزنوياں دا ابتدائى زمانہ ديكھا۔ اسى وجہ تو‏ں محمد عوفى اسنو‏ں شعرہ‏ے آل سبکتگین ميں شمار كردا ا‏‏ے۔

تخلص

اس كے" كسائى "تخلص اختيار كرنے كى وجہ ہدايت دے قول دے مطابق كسوت زہد زيب تن كرنا تے كلاہ فقر پہننا ا‏‏ے۔ كسائى نے اپنى شاعرى دا آغاز مدح پردازى تو‏ں كيا۔ سب تو‏ں پہلے اس نے نوح بن منصور كى شان ميں قصائد لكھے، بعد وچ غزنی چلا گيا تے سلطان محمود غزنوی كى مدح كى. سلاطين دے علاوہ اس نے آل سامان دے وزير عتبى كى بهى مدح كى. اس وزير نے كسائى اُتے كئى احسانات كيے سن تے ہميشہ اسنو‏ں انعامات تو‏ں نوازتا رہندا تها۔ اس دا ناں عبيد اللّہ بن احمد بن حسين تها تے ایہ نوح بن منصور دا وزير رہیا تے 372 ہجرى ميں قتل كرديا گيا۔

شاعرانہ حثیت

افسوس كى گل ایہ اے كہ اس شاعر رنگيں نوا دے بہت كم اشعار اج دستياب ہيں۔ اس دے كلام اُتے تبصرہ كردے ہوئے ڈاکٹر دبير سياقى لكهتے ہيں: "از مجدالدين كسائى جز اندك مایہ سخن آبدار و شعر رنگين بہ دست نداريم اما آنچہ داريم ممتاز است و لطيف ‘ خيال انگيز و اُتے نكتہ و درخور بزرگداشت و مغتنم و در رديف اشعار طراز اوّل بولی فارسى ."

ڈاکٹر ذبيح اللّہ صفا رقم طراز ہيں:

"از اشعار موجود كسائى بخوبى ميتوان دريافت كہ او از استادان مسلّم عہد خود بود و در ابداع مضامين و بيان معانى و توصيفات و ايراد تشبيہات لطيف طبيعى مہارت و قدرت بسيار داشتہ است۔ گذاشتہ از توصيفات و مدايح شيوايى كہ ساختہ، در موعظہ و حكمت اسيں نخستين شاعريست كہ توانست بمراحل مہمى از پيشرفت نايل شود و در حقيقت اين نوع از شعر را در اواخر قرن چہارم بكمال رساند و مقدمہء ظهور شاعرانى از قبيل ناصر بن خسرو قباديانى شود۔"

نمونہ کلام

كسائى نے اپنے قطعات ميں مختلف موضوعات ناں بيان كيا ا‏‏ے۔ اہ‏م گل يه اے كہ انہاں تو‏ں اس كى شخصيت دے مختلف پہلوآں اُتے روشنى پڑتى اے، مثلاً ایہ كہ اوہ مذہباّ شيعہ تها: مدحت كن و بستايى كسى را كہ پيمبر
بستود و ثنا كرد و بدو داد ہمہ كار
آن كيست بدين حال و كہ بودست و كہ باشد
جز شير خداوند جہان حيدر كرار
اين دين ہدى را بمثل دايرہ يى دان
پيغمبر ما مركز و حيدر خط پرگار
علم ہمہ عالم بعلى داد پيمبر
چون ابر بهارى كہ دہد سيل بہ گلزار
كسائى مروزى دا كمال اس كى شاعرانہ مصورى ا‏‏ے۔ اوہ عالم فطرت ناں خوب صورت تے رنگين لفظاں دے قالب ميں دٌهال ديتا ا‏‏ے۔ محسوست كى تشبيہات ميں وڈا باريك بيں اے تے اس كى زيادہ تر شاعرانہ تصويريں محسوست كى ہيں۔ ايك قطعے ميں معشوق دے حسن و جمال كى تعريف كردے ہوئے كہندا اے: ازو بوى دزديدہ كافور و عنبر
وزو رنگ بردہ عقيق يمانى
بماند گل سرخ ہموارہ تازہ
جے قطرہء زد بگل بر چكانى

معشوق كى تعريف ميں اس دے كچه قطعات تے بهى ملدے ہيں . ايك قطعے ميں اوہ نہايت لطيف مگر سليس اشعار معشوق كى تعريف كردے ہوئے كہندا اے:

اى ز عكس رخ تاں آينہء ماہ
شاہ حسنى و عاشقانت سپاہ
ہر كجا بنگرى دمد نرگس
ہر كجا بگذرى بر آيد ماہ
روى و موى تاں نامہ و خوبيست
چہ بود نامہ جز سپيد و سياہ
بلب و چشم راحتى و بلا
برخ و زلف توبہ يى و گناہ
دست ظالم ز سيم كوتہ بہ
اى بہ رخ سيم،زلف كن كوتاہ

مذكورہ بالا قطعہ امين احمد رازى نے ہفت اقليم ميں بهى نقل كيا اے، انہاں دونے ميں حسب ذيل اختلافات پائے جاندے ہيں:# ہفت اقليم ميں شعر نمبر 2 تيسرے نمبر اُتے ا‏‏ے۔# "نامہء خوبيست" دے بجاے "تامہء خونيست" لكها گيا ا‏‏ے۔# "راحتى و بلا" دے بجاے "حتى اى و بلا" ا‏‏ے۔# امين احمد دے يہاں اشعار كى تعداد چار ا‏‏ے۔ پنجواں شعر موجود نہيں ا‏‏ے۔ كسائى كى شاعرانہ خوبياں دے مد نظر ڈاکٹر دبير سياقى اسنو‏ں فردوسى تے رودكى دا اسيں مرتبہ قرار ديتے ہيں۔ اس كى وصف نگارى اس قدر اعلى درجے كى اے كہ اوہ منوچہرى اولى نظر آندا ا‏‏ے۔ مندرجہ ذيل قطعے دے مضامين منوچہرى دے قصيدے "وصف قطرات باران" دے مثل ہيں، ملاحظہ كيجيے: بر پيلگوش قطرہء باران نگاہ كن
چون اشك چشم عاشق گريان ہمى شدہ
كويى كہ اُتے باز سپيد است برگ او
منقار باز لؤلؤ ناسفتہ بر چدہ

جيسا كہ لكها جا چكا اے كہ كسائى نے اپنى شاعرى دا آغاز مدح پردازى تو‏ں كيا، مگر عمر دے آخرى دور ميں اس نے اظہار پشيمانى كردے ہوئے كہا:

جوانى رفت و پندارى بخواہد كرد پدرودم
بخواہ‏م سوختن دانم كہ اسيں آنجا بہ پيهودم
بمدحت كردن مخلوق روح خويش بشخودم
نكوہش را سزاوارم كہ جز مخلوق نستودم

ڈاکٹر صفا دا اسى بنياد اُتے خيال اے كہ مواعظ كسائى دا تعلق عمر دے اسى آخرى دور تو‏ں ہوئے گا . مگر راقم حروف كى رہ‏ے ميں ایہ قياس درست نہيں ا‏‏ے۔ اس دے كسائى تخلص اختيار كرنے كى وجہ تو‏ں ایہ گمان ہُندا اے كہ اوہ جوانى ہى تو‏ں زہد و ورع كى طرف مايل ہوئے گا، مگر نال ہى حكام وقت كى مدح بهى كردا ہوئے گا تے اس زمانے ميں ایہ معيوب بهى نہيں تها۔ كئى جليل القدر شاعر نے، جنہاں كى زندگياں متصوفانہ و ناصحانہ اشعار لكهتے ہوئے گزرى ہيں، حكام وقت كى مدح و ستايش كى ا‏‏ے۔ جدو‏ں اسنو‏ں يہ احساس ہويا كہ مخلوق كى ستايش تے زهد و ورع دا دعوا دونے ايك نال نہيں چل سكتے، تاں اس نے اپنے طرز عمل كى اصلاح كى.

اب چند ايسے قطعات نقل كيے جا رہے ہيں، جو لغت فرس تے مجمع الفصحا ميں آئے ہيں تے جنهيں ڈاکٹر صفا نے جمع كيا اے . ايك قطعے ميں كہندا اے كہ شاہراہ نياز يعنى عاشقى ميں سختياں جهيلنا پرڑتى ہيں :

بشاہراہ نياز اندرون سفر مسگال
كہ مرد كوفتہ گردد بدان رہ اندر سخت
وگر خلاف كنى طمع را و اسيں بروى
بدرّد ار بمثل آہنين بود اسيں لخت

ايك دوسرے قطعے ميں معشوق كى تعريف ميں كہندا اے:

دستش از پردہ برون آمد چون عاج سپيد
گفتى از ميغ ہمى تيغ زند زهرہ و ماہ
پشت دستش بمَثَل چون شكم قاقم نرم
چون دُم قاقُم كردہ سَر انگشت سياہ

كسائى دا حسب ذيل قطعہ شراب كى مذمت ميں اے:

اى طبع ساز و ار چہ كردم ترا چہ بود
با من ہمى نسازى و دايم ہمى ژكى
ايدون فروكشى بخوشى آن مى حرام
گويى كہ شير مام ز پستان ہمى مكى

حوالے

• محمد امین ریاحی (1386). کسایی مروزی، زندگی، اندیشہ و شعر او دوازدہم. انتشارات علمی.  آئی ایس بی این: ISBN 964-404-702-4
• بدیع الزمان فروزانفر، سخن و سخنوران
• ذبیح اللہ صفا، تریخ ادبیات در ایران، جلد اول
• محمد دبیر سیاقی، پیشاہنگان شعر پارسی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
• محمد رضا شفیعی کدکنی، صور خیال در شعر فارسی