ژوب ثقافت
شمالی بلوچستان وچ دریائے ژوب دی وادی وچ کوئٹہ دے قریب درہ بولان وچ کئی ٹیلے ایداں دے ملے نيں۔ جنہاں وچ انسانی بستیاں مدون پائی گئياں نيں۔ انہاں دی تعداد نسبتاً کم اے۔ لیکن عمومی طور اُتے باقی ماندہ بلوچستان تے سندھ دی بستیاں نال ملدیاں جلدیاں نيں۔ البتہ انہاں وچ کچھ ایسی منفرد خصوصیات ضرور نيں۔ جنہاں دی بنا اُتے انہاں دا ثقافتی نقشہ وادی سندھ توں زیادہ ایران دے قریب نظر آندا اے۔ انہاں دا دائرہ دریائے نال دے دہانے تک جاندا اے۔ اس دا زمانہ چار ہزار توں تن ہزار قبل مسیح دے لگ بھگ اے۔ ژوب سبھیاچار دی نمایاں ترین بستیاں رانا غنڈئی، پیریانو غنڈئی تے مغل زئی نيں ۔
رانا غنڈئی
سودھوژوب سبھیاچار دی نمایاں بستی رانا غنڈئی اس لحاظ توں سب زیادہ اہم اے کہ اسيں اوہدی مدد توں اسيں ژوب سبھیاچار دی زمانی ترتیب آسانی توں قائم کيتی جاسکدی اے۔ رانا غنڈئی لورا لیائی دے قریب اک چالیس فٹ اُچا ٹیلہ اے۔ اس بستی وچ اُتے تلے آبادی دے پنج مرحلے ملے نيں۔ انہاں دے علاوہ چار ضمنی مرحلے وی قرار دتے جاسکدے نيں۔ اس طرح ایہ دفینہ اُتے تلے نو شہراں نوں اپنے دامن وچ چھپائے رکھیا اے۔ انہاں نو آبادیاں دی جو زمانی ترتیب بندی اے، اوہی پورے دی تمام آبادیاں دی سمجھنی چاہیے ۔
پہلی سطح
سودھواوہدی سب توں نچلی سطح چودہ فٹ موٹی اے۔ اس وچ مکانات دی دیواراں یا اینٹاں وغیرہ تاں نئيں ملیاں۔ جو شاید تھوبے دی ہاں گی تے عام مٹی وچ ضم ہوگئياں۔ البتہ اس وچ جگہ جگہ راکھ ملی اے۔ جس دا مطلب اے گھٹ توں گھٹ ایتھے نیم خانہ بدوش لوک گاہے بگاہے آکے ٹہرتے ہون گے تے انہاں دے گھر تنکےآں دی جھگیاں اُتے مشتمل ہُندے ہون گے یا کسی طرح دے خیمے یا پکھیاں ہون۔ کچھ مٹی دے برتن وی ملے نيں جو سادہ تے بغیر کسی نقش و نگار دے نيں۔ صرف اک اُتے بھدی سی چوکور شکل بنی اے۔ ایہ برتن چاک اُتے نئيں بلکہ ہتھ توں بنے نيں۔ ہتھ توں بنے برتن عورتاں دے بنائے ہُندے سن تے عموماً قدیم تر زمانے دی نشادہی کردے نيں۔ جدوں کہ چاک اُتے بنے موخر۔ چاک اُتے دو قسم دے برتن بندے نيں۔ اک ست چاک جو قدیم اے تے تیز رفتار چاک جو بعد وچ ایجاد ہويا اے ۔
رانہ غنڈئی دی نچلی بستی توں پتھر دے چاقو ملے نيں۔ لیکن پتھر دی دراندی نئيں ملی۔ ہڈی دی دو آنیاں تے اک ناکے والی سوئی ملی اے۔ جانوراں دی بے شمار ہڈیاں وی پئی ملی نيں۔ جنہاں دی مدد توں انہاں لوکاں دے پالتو جانوراں دی فہرست تیار کيتی گئی اے۔ انہاں وچ کاوتھے والا بیل، پالتو پھیڑ، گدھا تے پالتو گھوڑا شامل نيں۔ گھوڑے دے دانت ملے ہین، ایہ چیز سب توں حیران کن اے۔ کیوں کہ مورخین کہنا کہ گھوڑا آریاواں دے نال سماج دا حصہ بنیا۔ قدیم ترین رانہ غنڈئی وچ 4000 ق م وچ گھوڑے دا پالتو ہونا اس گل دا ثبوت اے کہ ایہ آریاواں توں پہلے اس ایتھے لوک سواری دے لئی استعمال کردے سن ۔
دوسرا سطح
سودھورانا غنڈئی وچ دوسرے مرحلے وچ قدیم شہر دے ملبے اُتے نواں شہر بسایا گیا۔ مکاناں دی بنیاداں وچ گول پتھراں دی بھرائی کيتی گئی۔ انہاں دے ظروف چاک اُتے بنے ہوئے نيں تے نہایت علیٰ مصوری دے نمونے پیش کردے نيں۔ انہاں وچ کوہان والے بیل تے کالے ہرن دی خوبصورت مسلوب تصویرں بنی نيں۔ برتناں دا رنگ کدرے گلابی اے کدرے زرد تے کدرے مٹی دا قدرتی رنگ اے۔ اس اُتے تصویراں کالے رنگ توں بنائی گئیاں نيں تے نہایت اعلیٰ درجہ دی فنی مہارت نوں ظاہر کردیاں نيں۔ ایسی ہی بیل دی تصویراں وادی ژوب بعض دوسرے تھاںواں توں ملی نيں۔ مثلاً سر جنگل تاں۔ رانا غنڈئی دے برتناں دی بناوت نہایت نفیس تے عمدہ اے۔ انہاں وچ خوبصورت پیالے خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔ انہاں وچ پائیدان والے وی اے تے سادے چھلے دار پیندے والے وی نيں۔ ایہ دوسرا مرحلہ زیادہ طویل وقت اُتے محیط نظر نئيں آندا اے۔ عمارتاں دی سطح صرف اک اے۔ فیر لگدا اے کہ لوک جداں اس بستی نوں چھڈ کے چلے گئے ہون۔ معلوم ہُندا اے ایہ نیم اشتراکی لوک سن جو مکان بنا کے تاں رہندے سن ۔ لیکن انہاں وچ مکاناں دی ملکیت دا تصور زیادہ پختہ نئيں سی ۔ جدوں ضرورت پئی مکان خالی چھڈ کے کدرے تے چلے گئے۔ اگے انہاں نوں تے خالی گھر مل جاندے ہون گے یا نويں گھر بنالیندے ہون گے یا خیماں وچ رہ لیندے ہون گے ۔
تیسرا مرحلہ
سودھورانا غنڈئی دا تیسرا مرحلہ طویل اے تے اس وچ اُتے تلے مکانات دی تن سطحاں ملدیاں نيں۔ اس طرح ایہ تن ضمنی مرحلےآں وچ تقسیم کیتا جاسکدا اے۔ ایہ تیسرا مرحلہ دوسرے مرحلے دی مادی سبھیاچار دی ترقی یافتہ شکل اُتے مشتمل اے۔ برتناں دی شکلاں وی پرانے اسلوب نوں مبالغہ دیندی نيں۔ مثلاً پائیدان والا پیالہ ہن زیادہ اُچا تے زیادہ چوڑا ہوجاندا اے۔ پیندے والا پیالہ گلدان یا صراحی نما شکل اختیار کرلیندا اے تے انہاں اُتے مصوری زیادہ نفیس تے آراستہ ہوجاندی اے۔ ہن اس وچ کالے رنگ دے نال لال رنگ وی شامل ہوجاندا اے۔ انہاں وچ لال تے کالے خانے وی نظر آندے نيں۔ ایہ مرحلہ آمری نال اسلوب نال ملدا جلدا اے تے انہاں دا ہمعصر وی اے۔ جے دوسرے مرحلے دی مصوری نوں گرینڈ سٹائل توں موسوم کیتا جائے تاں تیسرے مرحلے نوں خوبصورت اسلوب دے ناں توں پکاریا جا سکدا اے۔ تیسرے مرحلے دے آخری حصہ کچھ ایداں آثار دا حامل اے جس توں نظر آندا اے کہ بستی اُتے حملہ کر کے اسنوں تباو و برباد کر کے اسنوں جلا دتا گیا ۔
ژوب سبھیاچار دے دوسرے ٹیلے کھودے گئے نيں۔ انہاں وچ سب دا طول و عرض تے گہرائی وی تقیریباً اِنّی ہی اے جو رانا غنڈئی دی اے۔ مثلاً پیر بانو غنڈئی دی مدوفون بستی۔ رانا غنڈئی دے تیسرے مرحلے دی ہمعصر اے۔ اس طرح نال وی رانا غنڈئی دے تیسرے مرحلے دے آخری زمانے دی ہمعصر اے
ژوب سبھیاچار دا سب توں چھوٹا ٹیلہ غالباً سر جنگل اے۔ جس دا قطر چالیس گز اے تے سولہ فٹ اُچا اے۔ وابر کوٹ اس رہتل دا سب توں وڈا ٹیلہ اے۔ اس دا قطر پانسو گز اے تے اونچائی تیرہ فٹ۔ اس دا قدیم ترین زمانہ 5000 ق م اے تے آخری سطح وادی سندھ دی رہتل نوں پیش کردی اے۔ بلکہ آخری آبادی وچ اک بدھ عمارت وی اے۔ اس جگہ دا حد توں وڈا سائز وی اس گل دا ثبوت اے کہ ایتھے طویل عرصے تک آبادی رہی اے۔ اک بستی دی تباہی دے بعد اس دے ملبے اُتے دوسری بستی بندی رہی۔ اس دا آخری زمانہ 052 ق م دا اے۔ اس دے بعد ایہ بستی ہمیشہ دے لئی ویران ہو گئی ۔
رانا غنڈئی دے تیسرے مرحلے وچ 11 * 13 فٹ دے کمرے تے 5 * 5 فٹ دے چھوٹے کمرے ملے نيں۔ ہو سکدا اے 5 * 5 فٹ دے رہائشی کمرے ہاں تے 11 * 13 فٹ دا صحن ہوئے۔ انہاں دی دیواراں بہت موٹی نيں۔ مغل غنڈئی وچ شہر دی حفاظتی فصیل دے آثار وی ملے نيں۔ انہاں دی تعمیرات دی بنیاداں وچ وڈے وڈے گول پتھر استعمال ہوئے نيں تے دیواراں کچی اِٹاں دی بنی ہوئیاں نيں ۔
برتن
سودھوسر جنگل توں کھلے منہ دے پیالے ملے نيں۔ جنہاں دے تھلے پتلا لمبا، مگر چوڑے پیندے والا پائیدان اے۔ پیالاں دے اندر کوہان والے جانوراں دی تجریدی شکلاں بنی ہوئیاں نيں۔ انہاں دی لتاں حد توں زیادہ لمبی تے انہاں دی دم انہاں دی ٹنگاں دے نصف اُتے پنچ کر ختم ہوجاندیاں نيں۔ سر جنگل وچ اک رنگت دے دو رنگاں وچ مصور کيتی گئی اے تے زیادہ تر ہلکے سرخ رنگ دی زمین اُتے گہرے سرخ رنگ وچ تصویراں بنائی گئياں نيں۔ جو انہاں دی دلآویزی وچ اضافہ کردی اے ۔
پیر بانو غنڈئی نال ملن والے برتناں وچ چھوٹا جہا جام یا بوتل زیادہ عام اے، اس دا پائیدان تے پیندا اے۔ انہاں اُتے لال رنگ دا پانی چڑھانے دے بعد کالے رنگ دی مصوری دی گی اے۔ ایہ برتن نال دے مقام سوہرو دمب نال ملن والے برتناں توں مماثل نيں۔ کچھ برتناں دے ٹکڑے ایداں ملے نيں جنہاں اُتے جانوراں دی حقیقت پسندانہ تصویراں بنائی گئیاں نيں۔ اک برتن اُتے بیل بنیا ہویا اے، اک اُتے ہرن، اک اُتے دو مچھلیاں تے اکثر برتناں اُتے ہندی شکلاں بنی نيں ۔
مورتیاں
سودھوژوب سبھیاچار توں کلی دی طرح متعدد مٹی دی مورتیاں ملی نيں۔ انہاں وچ جانوراں دی مورتیاں وی نيں تے عورتاں دی بھی۔ ایہ جنہاں جگہاں اُتے توں ملی نيں انہاں وچ سر جنگل، پیر بانو غنڈئی، مغل غنڈئی کودانی تے دابر کوٹ شامل نيں۔ انہاں موتیاں دا زمانہ رانا غنڈئی دا تیسرا زمانہ تے تقریباً 3500 ق م یا اس توں پہلے دا زمانہ اے۔ جانوراں وچ کوہان والے اونٹھاں تے غالباً اک گھوڑے دی مورتی وی اے۔ اس زمانے وچ گھوڑا مقامی لوکاں دے استعمال وچ سی ۔ اس توں وی ثابت ہُندا اے کہ رانا غنڈئی دے سب توں قدیم یعنی پہلے مرحلے وچ گھوڑے دے دانت ملے نيں۔ لہذا اس مفروضے وچ ترمیم کرنے دی ضرورت اے کہ گھوڑا ایتھے آریاں دے نال آیا سی ۔
عوتاں دی مورتیاں اس دور دی زندگی اُتے زبر دس روشنی ڈالتی نيں۔ ایہ ساری ناف توں اُتے دی مورتیاں نيں۔ جنہاں وچ بعض دے نچلے حصے ٹُٹ چکے نيں تے جنہاں دے سالم نيں اوہ ناف دے تھلے اک پائیدان اُتے ختم ہُندیاں نيں۔ گویا ایہ ادھ مورتیاں BUSTS نيں انہاں عورتاں نے طرح طرح دے زیورات پہن رکھے نيں۔ مختلف شکلاں دے تے اک توں زیادہ گلوبند، سر اُتے انہاں نے دوپٹے اوڑھ رکھے نيں۔ اکا دکا مورتیاں دے سر اُتے چادر دا احساس ہُندا اے۔ انہاں دی اکھاں دے دیدے گول تے ابھرے ہوئے نيں۔ ناک ستواں تے نوکدار اے۔ چھوٹا جہا منہ تے پتلے ہونٹ، ابھری ہوئی چھاتیاں جو تنی ہوئیاں نيں۔ مگر بحثیت مجموعی انہاں دی شکل ڈراؤنی تے بھیانک نيں۔ ایہ کلی دی سبھیاچار توں کئی گلاں اں ملدیاں نيں۔ ماہرین اس گل اُتے متفق نيں کہ ژوب مورتیاں ہر گز کھلونے نئيں نيں۔ بلکہ ایہ دیوی ماں دے مجسمے نيں۔ اس دیوی دے جو تخلیق کيتی علامت وی اے تے مرے ہوئے لوکاں دی حفاظت کيتی بھی۔ کیوں کہ جس طرح بیج مٹی وچ دفن ہوکے دیوی ماں دی حفاظت چاہندا اے تاکہ اوہ زمین دی کوک وچوں پھوٹ پئے تے دوبارہ پھلے پھولے۔ اس طرح مردے نوں وی حفاظت کيتی ضرورت ہُندی اے تاکہ دہ بارہ جی اٹھے۔ تخلیق کيتی کچھ علامتاں وی ملی نيں۔ مغل غنڈئی توں پتھر اُتے کندہ اک عضو تناسل وی ملیا اے۔ پیر بانو غنڈئی توں اک زنانہ مورتی ملی اے جس دی شرم گاہ وڈے مبالغے توں بنائی گئی اے۔ ذرخیزی دی علامت دے طور اُتے وادی سندھ وچ وی اس طرح دی مورتیاں بنائی جاندیاں سن ۔
حجری دور وچ جدوں پہلے پہل ننگے سر اُتے دوپٹہ آیا تاں اوہ عظمت تے سر بلندی دی علامت دے طور آیا۔ پہلے ایہ زنانہ مورتیاں دے سراں اُتے نظر آندا۔ جدوں کہ سماج وچ عورت دی بلادستی سی۔ اس لئی دیوی ماں پہلے نمودار ہُندی اے تے اس دا پروہت بعد وچ آندا اے ۔
پتھر دے اوزار
سودھوپیر بانو غنڈئی، سرو جنگل تے دابر کوٹ توں کچھ پتھر دے اوزار ملے نيں۔ مثلاً نیزے دی انی، کچھ نوکدار برچھے یا بھالے دے پھل، پیر غنڈئی توں پتھر توں تراشے ہوئے برتن وی ملے نيں۔ وابر تے مغل غنڈئی توں لاجورد تے یشب دے منکے وی ملے نيں۔ ہڈی توں بنے گول منکے، چوڑیاں، سوئیاں تے ٹکیہ نما منکے انہاں شہراں توں ملے نيں۔ دھات انہاں جگہاں توں ملی اے تے جو ملی نيں اوہ بعد دے زمانے دی تسلیم دی جاندیاں نيں۔ جدوں وادی سندھ رہتل انہاں علاقےآں اُتے حاوی ہوچکی سی۔ دھات دی چیزاں وچ تامبے دی سلاخ، انگوسی، پیالہ وغیرہ ملے نيں۔ وابر کوٹ توں سے سونے دا بنا ناک دا اک کیل وی ملیا اے۔ تے اک سونے دی پتری دا ٹکڑا بھی۔ ایہ سب وادی سندھ دی رہتل دے دور کيتیاں نيں۔ دو چوکور مہراں وی ملی نيں، جنہاں وچ اک پتھر دی بنی ہوئی اے تے دوسری کسی نامعلوم شے کيتی۔ کیوں دے اصل مہر محفوظ رہ نئيں سکيتی۔
قبراں
سودھوسر جنگل توں تقریباً ساٹھیا ستر گز دے فاصلے اُتے پتھراں توں بنی کوئی ویہہ چھوٹی چھوٹی قبراں ملی نيں۔ انہاں وچ جلی ہوئی لاشاں مدون نيں۔ جنہاں وچ فقط جلی ہوئی ہدیاں رہ گئياں نيں۔ اک جگہ پتھر دا چاقو تے اک جگہ برتن دا ٹکڑا ملیا اے۔ پیر غنڈئی وچ ایسی ہی جلی ہوئی ہڈیاں برتن وچ رکھ کر دفن کيتی گئی تے اک کمرے دے اندر فرش کھود کر بنائی گئی اے۔ ظاہر اے کہ ایہ انہاں لوکاں دے لئی قابل احترام ہستی دا مزار اے۔ اک قبر اک دیوار دے قریب جس وچ وڈے برتن وچ جلی ہوئی ہڈیاں تے اس دے ارد گرد چھوٹے چھوٹے کئی برتن رکھ دتے گئے نيں۔ رانا غندئی سطح دوم دا زمانہ تقریباً 5000 ق م اے۔ جو وادی سندھ دی رہتل توں خاصا پرانا اے۔ رانا غنڈئی دا سطح سوم دا زمانہ بعد دا اے تے ایہ وادی سندھ دے دور وچ آکے مل جاندا ہوئے گا ۔
پگٹ دا خیال ایہ وی خیال اے کہ کوئٹہ، آمری نال، کلی تے ژوب ثقافتاں دی انفرادی خصوصیت ایہ ثابت کردی اے کہ ایہ سب چھوٹی کسان سلطنتاں سن۔ انہاں وچ جو مماثلاں نيں اوہ کساناں دی مشترکہ مادی ضرورتاں دا نتیجہ نيں۔ جو انہاں نوں باہمی ربط ضبط اُتے مجبور کردی رکھدی ہاں گی ۔
حوالے
سودھو- یحیٰی امجد۔ پاکستان دتی تریخ قدیم دور